قازىرگى تاڭدا، جاقىنىنان ايىرىلىپ، قايعى جۇتىپ وتىرعان وتباسى قارالى سالتتان گورى، كوبىنە كوپ كوڭىلدى داستارقاننىڭ سانىنە اۋدارا باستايدى. وسى ماسەلەنى تولىقتاي زەرتتەۋ ءۇشىن ءبىز «QAMQOR-SHARAPAT» ورتالىعىنان ءبىراز مالىمەتتى جيناپ، زەرتتەپ كوردىك، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
قايعىنىڭ وزىنە ەمەس، ونىڭ سىرتقى كورىنىسىنە باسىمدىق بەرىپ، ءبارى دە بىر-بىرىنەن قالعىسى كەلمەي، ءوزارا جاسىرىن باسەكەگە ءتۇسىپ كەتەدى. الايدا، قازىرگى قوعامدا جانازا ءراسىمى ءوزىنىڭ باستاپقى ماعىناسىنان الىستاپ، ءسان-سالتاناتقا، جاساندى ابىروي جارىسىنا اينالىپ كەتكەندەي.
بۇگىندە كەڭ داستارحان جايىلىپ، 200-300 ادامعا دەيىن اس بەرۋ ءۇشىن ءزاۋلىم مەيرامحانالار جالداناتىن بولدى. مارقۇمعا قۇرمەت كورسەتۋ دەگەن جەلەۋمەن مىڭداعان تەڭگە شاشىلادى.
ىسىراپشىلدىق: قازاق تاريحىنداعى كورىنىستەرى مەن سالدارى
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءسالت-داستۇرى مەن دۇنيەتانىمى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان. تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە حالقىمىزدىڭ ومىرىندە قوناقجايلىلىق پەن كەڭپەيىلدىلىك جوعارى باعالانعانىمەن، وسى قاسيەتتەر كەيدە ىسىراپشىلدىققا ۇلاسىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. ىسىراپشىلدىق- تەك بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسى ەمەس، ول قازاق قوعامىندا بۇرىننان كەلە جاتقان الەۋمەتتىك، مورالدىق جانە ەكونوميكالىق قۇبىلىس.
قازاق قوعامىندا ەل الدىندا ابىرويلى بولۋ، اعايىن-تۋىسقا، رۋلاستارىنا ءوز مارتەبەسىن كورسەتۋ ءۇشىن اس بەرۋ، توي جاساۋ، قوناق كۇتۋ سياقتى جورالعىلاردا ءوز ماتەريالدىق جاعدايىنا قاراماي مال سويىپ، دۇنيە شاشۋ كەڭ تاراعان. كەي جاعدايلاردا توي-دۋمانداردا جۇزدەگەن جىلقى سويىلىپ، دۇنيە-مۇلىك اشىق تاراتىلعان.
ءداستۇر مەن ىسىراپشىلىقتىڭ اراسى
ءبىر اۋىلدا بولعان وقيعا. اتاسى قايتىس بولعان ازامات الماتىدان ارنايى «كاماز»- بەن داستارقاندىق ىدىس-اياق، بانكەتكە ارنالعان ورىندىق، شاتىرىنا دەيىن الدىرىپ، 200 ادامعا ارناپ اس بەردى. كەيىن مارقۇمنىڭ ارتىندا قالعان تۋىستارى مەن بالالارى بىرنەشە اي بويى قارىزدان شىعا الماي، نەسيە الۋعا ءماجبۇر بولعان. ءبۇل-بىر عانا مىسال.
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءدىني راسىمدەردە ىسىراپقا بارماۋ جولىنداعى جۇمىستارى
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ (بۇدان ءارى - قمدب) ءتوراعاسى، باس ءمۇفتي ناۋرىزباي قاجى تاعان ۇلىنىڭ باستاماسىمەن، 2020 جىلى قمدب جانىنداعى «عۇلامالار كەڭەسى» جانازا ءراسىمىن اتقارۋ مەن زيرات كوتەرگەندە جانە قۇدايى اس-جيىنداردا ىسىراپ پەن باسەكەلەستىكتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ەلدەگى مۇسىلماندارعا ارنالعان «زيرات جانە زيارات مادەنيەتى» جانە «اس بەرۋ مادەنيەتى» اتتى كونسەپتۋالدى قۇجاتتار قابىلداعان.
سونداي-اق، ەلوردانىڭ باس مەشىتىندە قىزمەت اتقاراتىن مامان وزدەرى جۇمىس ىستەيتىن ورتالىقتىڭ قىزمەتى مەن باعىت-باعدارى جايلى كەڭىنەن بايانداپ بەردى.
«جانازا جانە جەرلەۋ ءراسىمىن (سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ) اتقاراتىن قمدب جانىندا «QAMQOR-SHARAPAT» ورتالىعى قۇرىلعان.
ورتالىق ءوز قىزمەتىن جۇگىنگەن تۇرعىنداردىڭ مارقۇم بولعان تۋىستارىنا، ياعني ءمايىتتى - شاريعات تالابىمەن جۋىندىرۋ، كەبىندەۋ، جانازاسىن وقۋ، اۆتوكولىك (اۆيا) قىزمەتى ارقىلى تاسمالداۋ، ءقابىر قازۋ-جەرلەۋ، قۇلپىتاس ورناتۋ، زيرات باسىندا جانە قۇدايى اس-جيىنداردا قۇران باعىشتاپ-باتا جاساۋ سىندى سالتتىق قىزمەتتەردى اتقارادى.
ورتالىقتىڭ قىزمەتىنە حالىقتىڭ سۇرانىسى ارتۋىنا بايلانىستى، ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن ورتالىقتىڭ فيليالدارى اشىلىپ تاۋلىك بويى قىزمەت ەتۋدە.
ورتالىق «وتكەنگە قۇرمەت - تىرىگە مىندەت» تاقىرىبىمەن جىل سايىن مەشىتتەر جاماعاتى مەن ەرىكتىلەرىنىڭ قاتىسۋىندا جىلىنا ەكى رەت كوكتەم جانە كۇز ايلارىندا رەسپۋبليكا بويىنشا زيراتتاردى تازالاۋ شاراسىن ۇيىمداستىرىپ كەلەدى.
ەل اۋماعىنداعى جەرگىلىكتى زيرات اكىمشىلىگى ورتالىققا زيراتتاردىڭ ىشىنەن ارناي جەر-سەكتورلارىن بولۋدە، ول جەرگە جەرلەنگەن مارقۇمداردىڭ ءقابىر باسىنا سالىناتىن زيراتتاردى جالپىعا ورتاق بىرىزدىلىك مادەنيەتىمەن كوتەرۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋدە.
سونىمەن قاتار، ورتالىق ەلىمىزگە تانىمال ءىت كومپانيالارىمەن جاسالعان مەموراندۋم نەگىزىندە سالتتىق قىزمەتكە ەلەكتورندى تاپسىرىس بەرۋ قىزىمەتى مەن زيراتتاردى سيفرلاندىرۋ جوباسىن قولعا الدى»،- دەيدى مامان.
بىزگە ارنايى ۋاقىت ءبولىپ، اشىق ءارى شىنايى سۇحبات بەرگەن ەلوردالىق باس مەشىتتىڭ يمامى « قۇداي اس» تۋرالى جانە ونىڭ ماڭىزى جايلى تارقاتىپ بەردى.
«دۇنيە سالعان كىسىگە ساۋابى ءتيسىن دەگەن ماقساتتا بەرىلەتىن استى «قۇدايى اس» دەپ اتايدى. «قۇدايى اس» اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي (اللا تاعالانىڭ رازىلىعىن الۋ ءۇشىن) قايتىس بولعان ادامعا ارنالعان اس. مۇنداي اس قايتىس بولعان كىسى اللانىڭ راقىمى مەن كەشىرىمىنە بولەنۋ ءۇشىن وتكىزىلەدى»،- دەيدى يمام.
ەلدەگى مۇسىلماندارعا ارنالعان «زيرات جانە زيارات مادەنيەتى» جانە «اس بەرۋ مادەنيەتى» اتتى كونسەپتۋالدى قۇجاتتاردان انىقتاما:
تاريحي تۇسىنىك
قازاق حالقىندا قايتىس بولعان ادامدى ءداستۇر بويىنشا ارۋلاپ جۋۋدان باستاپ، اق ماتاعا كەبىندەۋ، جانازا نامازىن وقۋ، شىعارىپ سالۋ، جەرلەۋ، قوشتاسۋ، اسىن بەرۋ، قازانىڭ قايعىسىن ءبولىسۋ سەكىلدى ءدىني جانە ۇلتتىق جورالعىلار بار.
وسىعان قاراي قۇدايى اس بەرۋ جورالعىسىن وتكىزۋدىڭ جىلدار بويى قالىپتاسقان وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن داستۇرلەرى بار. حالىق تۇسىنىگىندە بەرىلەتىن استىڭ، وقىلعان قۇراننىڭ، جاسالعان دۇعا- تىلەكتىڭ قايتىس بولعان كىسىگە تيگىزەتىن پايداسى مەن ساۋابى جايىندا تەرەڭ سەنىم قالىپتاسقان. ال مارقۇمدارعا اس بەرمەۋ «اتا-باباسىن سىيلاماۋ، ءارۋاقتاردى قۇرمەتتەمەۋ» دەپ سانالعان. سوندىقتان، قۇدايى اس بەرۋدەگى وسى جورالعىلاردى رەتتەۋ- وزەكتى ماسەلە.
سەبەبى، ۋاقىت وتە كەلە حالىق اراسىندا «اتا-باباما اس بەرمەسەم ەلدەن ۇيات بولادى، پەرزەنتتىك ابىرويىمنان ايىرىلامىن» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. وسىلايشا قۇدايى اس بەرگەندە ولىلەر قامى ەمەس، تىرىلەر ريزاشىلىعى (مەيرامحانادا اس وتكىزۋ، قىمبات داستارحان مازىرىنە ءمان بەرۋ، ت.ب.) ەرەكشە نازارعا الىناتىن بولدى. ەندىگى كەزەكتە، وسى سىندى بۇرىس سەنىمدەردەن سانالى تۇردە ارىلاتىن ۋاقىت كەلدى. نەگىزىندە تىرىلەرگە دە، قايتقان كىسىلەرگە دە پايداسى تيەتىن دۇنيەلەرگە بىردەي ءمان بەرگەن دۇرىس.
قۇدايى اس بەرۋدىڭ دىندەگى ورنى
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاراپىنان ازىرلەنىپ، جارىق كورگەن «جانازا جانە جەرلەۋ راسىمدەرى» كىتابىندا: «قايتىس بولعان كىسىنىڭ اتىنان اس بەرۋ- يسلام شاريعاتىندا مىندەتتى تۇردە اتقارىلۋى ءتيىس پارىز امالدارىنا جاتپايدى. ياعني، جاسالماعان جاعدايدا ەشبىر ادام كۇناھار بولمايدى. ءبىراق جالپى العاندا جۇرتقا تاماق تاراتۋدىڭ ساۋاپتى ءىس ەكەنىن قۇران اياتتارىنان جانە حاديستەردەن بايقايمىز. دىنىمىزدە «مىندەتتى تۇردە قارىزدانىپ نەمەسە وزىڭە قاجەتتى قارجىڭدى جۇمساپ، قايتىس بولعان كىسى اتىنان ءىرى قارا مال سويىپ، ساداقا بەر» دەگەن ۇكىم جوق. ساداقالار، قۇدايى استار بەرىلگەن جاعدايدا ىسىراپقا جول بەرىلمەستەن اتقارىلۋى ءتيىس»- دەلىنگەن [«جانازا جانە جەرلەۋ راسىمدەرى»-استانا، 2017. -148 بەت].
قۇدايى اس بەرۋ مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى جەتى تىرەگى
1.شىنايى نيەت ەتۋ
- قۇدايى اسقا جينالۋ
- قۇران وقۋ، باتا بەرۋ جانە دۇعا جاساۋ
- ىسىراپقا جول بەرمەۋ
- قۇدايى استا ۋاعىز-ناسيحات ايتۋ
6.مارقۇمدى ەسكە الۋ جانە قارالى وتباسىن جۇباتۋ
- قۇدايى استا قاراپايىمدىلىقتى ساقتاۋ
ىسىراپقا جول بەرمەۋ
اس تا توك ىسىراپ جاساۋ كەز كەلگەن وتباسىعا ماتەريالدىق تۇرعىدا شىعىن اكەلەدى. قاسيەتتى قۇراندا: «…ىشىڭدەر، جەڭدەر، الايدا ىسىراپقا جول بەرمەڭدەر. ويتكەنى اللا تاعالا ىسىراپ ەتۋشىلەردى سۇيمەيدى» دەلىنگەن («اعراف» سۇرەسى، 31-ايات).
مال-داۋلەتى بار ادامدار دا قۇدايى استى قاراپايىم دەڭگەيدە بەرگەنى ءجون. الايدا مارقۇمنىڭ اتىنان باسقا دا ساۋاپتى امالدار جاساۋدى قالاسا، جەتىم-جەسىرلەرگە، كەدەي- كەپشىكتەرگە قايىر-ساداقا بەرىپ، مەشىت، مەدرەسە، مەكتەپ، بالا-باقشا، حالىق جۇرەتىن جول، كوپىر سالىپ، اعاش ەگىپ، باسقا دا ىزگى ىستەر ارقىلى ءوز نيەتىن ىسكە اسىرۋىنا بولادى.
قۇدايى اسقا ارناپ مال سويۋ مىندەت ەمەس. ويتكەنى قۇدايى استا جينالعان ادامداردى تويدىرۋ شاريعات تالابىنا دا، ماقساتىنا دا جاتپايدى. ەڭ باستىسى، اس بەرۋشىلەردىڭ جانە وعان قاتىسۋشىلاردىڭ نيەتى تازا بولۋى ءتيىس.
قۇدايى استا كادە (سىيلىق، تابارىك، جىرتىس جانە ت.ب. ) تاراتۋدى شاريعات تالاپ ەتپەيدى.وعان جۇمسالعان قارجىعا شىن مۇقتاجداردىڭ قاجەتىن وتەۋ- الدە –قايدا ساۋاپتى.
قۇدايى استا قاراپايىمدىلىقتى ساقتاۋ
قۇدايى اس داستارحانىندا قاراپايىمدىلىق تانىتۋ- ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى ءارى مادەنيەتتىلىكتىڭ كورىنىسى.
قۇدايى اس داستارحانىندا داۋلەتتى كىسىلەر جوعارى، جاعدايى تومەندەر تومەندە وتىرۋى ءتيىس دەگەن تەرىس تۇسىنىكتەن اۋلاق بولۋ قاجەت.
داستارحانعا مەيلىنشە تۇرمىسى تومەن، الەۋمەتتىك از قامتىلعان جانداردى كوبىرەك قاتىستىرعان ابزال. ونىڭ ساۋابى مولىراق بولادى.
قاسيەتتى قۇراندا: «ولاردىڭ (ىزگى جانداردىڭ) مال- مۇلىك دۇنيەلەرىندە، كومەك سۇراۋشىنىڭ دا (جوقشىلىققا سابىر ەتىپ، الاقان جايۋدى ار كورەتىن) پاقىردىڭ دا تيەسىلى اقىسى (سىباعاسى) بار» دەپ باياندالعان («ءزاريات» سۇرەسى، 19-ايات). قۇدايى اس بەرگەندە وسى ەرەجەنى نازاردا ۇستاۋ قاجەت.
قۇدايى استىڭ داستارحان مازىرىندە بارىنشا قاراپايىمدىلىق ساقتالعانى ءجون.
قۇدايى اس داستارحانىندا داۋلەتىنە نە مانسابىنا قاراي ەمەس، اسقا كەلگەن كىسىگە قاراپايىمدىلىقپەن بىردەي مامىلە جاساپ، كوڭىل ءبولىنۋى ءتيىس.
نەلىكتەن ىسىراپقا بارامىز؟
- قوعامدىق قىسىم. «ەل نە دەيدى؟» دەگەن ۇستانىم.
- سالىستىرۋ. «باسقالارى وسىلاي وتكىزدى، مەن دە كەم قالمايىن» دەگەن وي.
- ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. يسلام تۇرعىسىنان جانازا مادەنيەتى جايلى ناقتى اقپاراتتىڭ ازدىعى.
- مارقۇمعا دەگەن شىنايى قۇرمەت- مول داستارقان مەن ءسان-سالتانات ەمەس. ول – دۇعا، ساداقا، جاقسى امال، ارتىندا قالعاندارعا قولداۋ كورسەتۋ.
