رامي بلەكت، بالامالى مەديسينا سالاسىنداعى فيلوسوفيا دوكتورى
وبىرلىق قايدان شىعادى؟
مۇشەلەر جاسۋشادان تۇرادى. ادام ءار جاسۋشا، ءار مۇشە ءتاننىڭ ساۋلىعىنا قىزمەت ەتەدى دەپ سەنەمىز.
دۇنيەدە بارلىق تىرشىلىك يەسى، ءتىپتى تاستاردىڭ دا جانى بار. بارىنە كەرەگى – ماحاببات. قورشاعان ورتا ادامنان تەك ماحاببات كۇتەدى. ادامنىڭ باستى ماقساتى – ماحاببات تاراتۋ. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىنەن ادامنىڭ ارتىقشىلىعى – ونىڭ تاڭداۋ جاساۋ قۇقى بار. ءتاڭىردىڭ ماحابباتىنا يەلىك ەتۋ، سول دەڭگەيگە كوتەرىلۋ. سوندا ادام دامۋ جولىنا تۇسەدى. وسەدى، ەسەيەدى. ياكي، تاڭىرگە قىزمەت ەتۋدەن باس تارتىپ، جابايى وزىمشىلدىكپەن ءومىر ءسۇرۋ. بۇل – دەگراداسياعا تۇسىرەر جول، كەرى كەتۋشىلىك.
وركەنيەتتى ەلدەردە وبىر دەرتى اسقىنىپ تۇر. عىلىمي زەرتتەۋلەر وبىر جاسۋشاسىنىڭ اسپاننان تۇسپەيتىنىن ايتادى. ول تاندەگى ساۋ جاسۋشالار. ءبىراق بەلگىلى ءبىر ساتتە ولار ءوزىنىڭ ادەتكى قىزمەتىن توقتاتىپ، تارتىپكە باعىنۋدان باس تارتادى. ءسويتىپ، جىلدام كوبەيىپ، بارلىق شەكتەۋلەرلەن ءوتىپ، ءار تۇستا ءوزىنىڭ قازىعىن قاعىپ، تۋ تىگىپ، ساۋ جاسۋشالاردى جەي باستايدى.
وزىمشىلدىك پەن تاۋەلسىز بولۋ – دۇرىسىندا ەشقايدا اپارمايتىن جول. «وزگە جاسۋشالاردىڭ كۇنى نە بولسا، سول بولسىن»، «مەن قانداي بولسام، سونداي بولىپ قالام»، «بۇكىل الەم تەك ماعان قىزمەت ەتۋى جانە ماعان ءلاززات سىيلاۋى ءتيىس» دەگەن ۇستانىم – ناعىز وبىر جاسۋشاسىنىڭ ومىرلىك ۇرانى.
وبىر ىسىگى وتە تەز كوبەيەدى. وعان وتتەگى اسا كەرەك. ءبىراق تىنىس الۋ ورتاق ۇدەرىس. ال، وبىر جاسۋشاسى جابايى وزىمشىلدىك ۇستانىمىمەن قيمىلدايدى. سوندىقتان ولارعا وتتەگى جەتىسپەي، قىسىلادى. مۇنداي كەزدە وبىر جاسۋشالارى اۆتونومدى جۇيەگە وتەدى. بوجي باستايدى. بىر-بىردەن ءبولىنىپ كەتەدى. جەكە دارا ءتاندى اينالىپ جۇرەدى. اقىر اياعى وبىر ءتاندى ءولتىرىپ تىنادى. ونىمەن بىرگە ءوزى دە ولەدى. ءبىراق باستاپقىدا وبىر جاسۋشاسى وتە شيراق بولادى. ساۋ جاسۋشادان دا تەز قيمىلداپ، بولىنەدى.
وزىمشىلدىك پەن تاۋەلسىز بولۋ – دۇرىسىندا ەشقايدا اپارمايتىن جول. «وزگە جاسۋشالاردىڭ كۇنى نە بولسا، سول بولسىن»، «مەن قانداي بولسام، سونداي بولىپ قالام»، «بۇكىل الەم تەك ماعان قىزمەت ەتۋى جانە ماعان ءلاززات سىيلاۋى ءتيىس» دەگەن ۇستانىم – ناعىز وبىر جاسۋشاسىنىڭ ومىرلىك ۇرانى.
وبىر جاسۋشاسىنىڭ ازاتتىق پەن ماڭگى ولمەۋ تۋرالى كونسەپسياسى قاتە. بۇل قاتەلىكتىڭ تامىرى نەدە جاتىر؟ ءبىر قاراعانعا ءجۇز پايىز ءساتتى كورىنەتىن وبىر جاسۋشاسىنىڭ وزىمشىلدىكپەن كوبەيۋى – اقىر سوڭى ونى دا ولىمگە اپارىپ سوعادى. ءومىر وزىمشىلدەردىڭ مىنەز-قۇلقى ءوز-وزىن جويۋ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ وزگەلەرگە دە زيانىن تيگىزەتىنىن كورسەتىپ-اق كەلەدى.
قازىرگى زامان ادامدارى دا سولاي ءومىر سۇرەدى. قوعامداعى ءومىردى قابىلداۋ داعدىسى «مەن ەش كىنالى ەمەسپىن»، «باسقا ادامدارعا كەرەگىم جوق، ولارعا نەمقۇرايلىمىن»، «ەڭ باستىسى – تەك ءوزىمنىڭ ماقساتىم» دەگەنگە سايادى. وسىنداي ءپالساپانى بارلىق سالادان بايقاۋعا بولادى: ەكونوميكادا، ساياساتتا، ءتىپتى ءدىني ۇيىمداردان دا. ءدىني ۇيىمداردىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ ءداستۇرىن تاڭۋعا عانا باعىتتالادى. سوڭىنان ەرۋشىلەردى كوبەيتۋگە عانا تىرىسادى. تەك ءدىني ينستيتۋت قانا دۇرىس، باسقالارى قاتە دەگەندى ناسيحاتتايدى.
ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەكى ءتۇرى
ءاربىر جاسۋشا، ءتىپتى ساۋ جاسۋشا بولسا دا، الدىمەن وزىنە قامقورلىق تانىتۋى ءتيىس. وندا نەگە وبىر جاسۋشاسى پايدا بولادى؟ وزىمشىلدىك پەن ماحابباتتىڭ شەكاراسى قاي جەردە؟ ساۋ جاسۋشانىڭ الارىنان بەرەرى كوپ بولماق. ول ءتاننىڭ ساۋشىلىعى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بيولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ساۋ جاسۋشا 80% تانگە قىزمەت كورسەتىپ، وزىنە تەك 20% قالدىرادى.
ماتەريالدىق تۇرعىدا پايدالانۋشىلىق ساراڭدىق بار. ادام تاپقان تابىسىنىڭ ون پايىزىن دا ساداقاعا بەرمەيدى. اينالاسىنداعىلارعا نەمقۇرايلى. وزگەلەر ءۇشىن رياسىز ەشتەڭە ىستەمەيدى. نەعۇرلىم كوپ تابىس تابۋعا قۇلشىنادى. ونى تەك ءوزىنىڭ راحاتىنا عانا جۇمسايدى. سول ءۇشىن كەيدە ساتقىندىققا، ۇرلىققا، الداۋعا دا دايىن تۇرادى.
[caption id="attachment_10311" align="alignright" width="412"]
جەكە باسقا تابىنۋ...[/caption]
ال، ەنەرگەتيكالىق تۇرعىدا پايدالانۋشىلىق اشۋدا، رەنجۋدە، جاۋلاسۋعا دايىن تۇرۋدا، ۇناماعان جاعدايدى، نە ادامدى قابىلداماۋدا بولادى. ادام ءبىر نارسەگە بويىن ۇيرەتسە، سوعان تاۋەلدى بولىپ، سوعان اشۋلانادى. ەگەر جاعداي ول ويلاعانداي وربىمەسە، نەمەسە بوتەن ادامنىڭ ءبىر قىلىعى ۇناماسا، قاتتى اشۋلانادى. ءبىراق ەگەر ءبىز الۋعا ەمەس، بەرۋگە بەيىمدەلسەك، وندا مۇنداي كىلتيپاندارعا اشۋلانباس ەدىك.
پسيحولوگيالىق تۇرعىدا پايدالانۋشىلىق ەگەر ادام بۇل فانيگە تەك ءلاززات الۋعا كەلدى دەپ ويلاسا تۋىندايدى. عالام تەك مەنى باقىتتى ەتۋگە، ال باسقالار مەنىڭ الدىمدا قۇرداي جورعالايدى دەگەن وي – ساۋ ادامنىڭ ويى ەمەس. بۇل الەمدە بىزگە ەشكىم ەشتەڭە بەرەشەك ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ادام جەر بەتىنە تەك بەرۋ ءۇشىن، قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن كەلەدى. سوندىقتان ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار: نە وبىر جاسۋشاسىنىڭ جولىنا تۇرۋ نەمەسە ۇلى ماحاببات جولىنا ءتۇسىپ، ماحاببات سىيلاپ، سەزىممەن ءومىر ءسۇرۋ.
باقىتتى بولۋدىڭ جولى
ماحاببات – ىشتەي سەزىم نىسانىن تولىقتاي قابىلداپ، وعان ەركىندىك سىيلاۋ. قاشان، قايدا بارساڭ دا ادامعا دەگەن ماحاببات باستى ماقسات بولۋى ءتيىس. باقىتتىڭ فورمۋلاسى قاراپايىم: باقىتتى بولعىڭ كەلسە – باسقا ءبىر ادامدى باقىتتى ەت. ەگەر ادام «ءقازىر جانە وسى ساتتە» ءومىر سۇرسە، بەرۋگە ازىرلىك تانىتسا، بارلىق جەردە ءىسى وڭعارىلادى. ءبىراق وبىر جاسۋشاسىنىڭ ۇستانىمى دەندەپ كەتكەن قوعامدا بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟ اينالاداعى ادامداردىڭ كوپشىلىگى تەك پايدالانىپ كەتكىسى كەلىپ تۇرسا، قايتپەك كەرەك؟
ەگەر ادام ءوزى نەمەسە وزگەگە پارازيتتىك ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرسە، وزىنە دە، وزگەگە دە جاقسىلىق بولمايدى. كەرەك كەزىندە بالاعا دا، سەرىكتەسكە دە، قىزمەتتەستەرگە دە قاتالدىق تانىتۋ شارت. ەگەر باسقا ءبىر ادام ءسىزدى پايدالانسا، ال ءسىز وعان ەشتەڭە دەمەسەڭىز، ودان پارازيت جاساپ جاتقانىڭىزدى ەستە ۇستاڭىز. وبىر جاسۋشاسى ۇستانىمىنداعى قوعامدا ءومىر سۇرسەڭىز، ارالاسۋ شارتتارىڭىز ناقتى بولۋى كەرەك. ەگەر ادام وبىر جاسۋشاسى سياقتى ءومىر سۇرسە، ءسىزدىڭ وعان قىزمەتىڭىز ونىڭ ۇستانىمىن وزگەرتۋگە ىقپال ەتۋىڭىز بولماق. ماحاببات كوپشىلىك ءۇشىن سۇلۋلىق، جانعا جايلى نارسە رەتىندە عانا تانىس. ءبىراق بۇل ارزان بۇلدانۋ عانا. ماحاببات ءبىر جاقتى ەمەس، ول ۇنەمى تەك جاعىمدى كوڭىل-كۇي سىيلاي بەرمەيدى. ماحاببات كەيدە قاتالدىقپەن دە ولشەنەدى. بۇزىقتىق جاساعان بالانى، تارتىپكە باعىنباعان قىزمەتشىنى جازالاعاندا. ادام جاعدايدى تۇيسىكپەن ءتۇسىنۋى كەرەك. سىرتىڭنان قاتالدىق تانىتساڭ دا، ىشتەي جاقسى كورىپ تۇرۋدى ەشكىم تىيمايدى.
ءوزىمشىلدىڭ جولى
وزىمشىلدىك پەن وبىر جاسۋشاسىن بىرىكتىرەتىن ەكى ۇستانىم بار:
- ءبولىنىس ۇستانىمى. جالعان وزىمشىلدىك ادامنىڭ جانىن اللادان جاۋىپ تۇرادى. بۇتىننەن بولەكتەپ، ونى بۇل فانيدە اركىم ءوزى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەدى دەگەنگە سەندىرەدى. وزگەلەر قايعىرىپ، ازاپتانسا دا، ماعان جاقسى بولسا بولدى دەۋ كەرەك دەگەنگە باعىندىرادى.
- قورعانىس ۇستانىمى. وبىر جاسۋشاسىنىڭ دا، جالعان وزىمشىلدىكتىڭ دە ۇنەمى قورعانىشى بولادى. ادام ءولتىرىپ قويسا دا ەش مويىندامايتىن قىلمىسكەرلەر بولادى. سوندىقتان بايقاپ ءجۇرۋ كەرەك. ەگەر ادام قورعانا باستاسا، اقتالىپ، ءوزىنىڭ پىكىرىن قورعاشتاسا، وندا ول وبىر جاسۋشاسىنىڭ دەڭگەيىنە تۇسكەنى.
رۋديگەر دالكە مەن تورۆالد دەتلەفسەننىڭ «دەرت دەگەن جول» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەلىنگەن:
«ادام وبىرعا نەلىكتەن رەنجيدى؟ بۇل دەرت ايناداعى كەسكىنىمىز سياقتى. ول بىزگە ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىزدى، ءبىزدىڭ دالەلدەرىمىزدى، ءومىر ءسۇرۋ جولىمىزدى كورسەتەدى. ادامدا وبىر نەدەن پايدا بولادى؟ ادامنىڭ ءوزى وبىر سياقتى ەمەس پە؟! ونى جەڭۋگە تىرىسپاۋ كەرەك. ونى تۇسىنۋگە تالپىنۋ قاجەت. ونى تۇسىنسەڭ، ءوزىڭدى دە تۇسىنە باستايسىڭ. وبىرعا الەمنىڭ بۇتىندىگى سەزىنۋ جەتىسپەيدى. ادامعا دا كوبىنە وسى جەتىسپەيدى. وزىمشىلدىك ادامدى نەعۇرلىم شەكتەپ ۇستاعان سايىن سوعۇرلىم تەزىرەك ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەنىن ەستەن شىعارادى. وزىمشىلدىك ادامعا ءوزىنىڭ جولىن تىقپالايدى. سونى دۇرىس دەگىزەدى. وسىدان جاقسىسى جوق دەگەنگە سەندىرەدى. ول بۇتىنگە اينالۋعا قورقادى. ونىڭ ويىنشا بۇل ولىمگە اپارار جول. ادام ءتۇپ-تامىرىنان ايىرىلا باستايدى».
ۇلى ىستەردىڭ ءبارى وزىمشىلدىكتىڭ ولۋىمەن باستالماق. ەرلىك جاساۋ ءۇشىن الىپ دەنەلى بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭ باستىسى – ءوزىڭنىڭ وزىمشىلدىگىڭدى جەڭە ءبىلۋ. ادام وزىنە تاعىلعان ءمىندى قابىلداپ، وكپە-رەنىش ساقتاماۋدى ۇيرەنسە، تەكتەن تەك اقتالماي، ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن قورعاسا، بۇل وزىمشىلدىكتىڭ كىشىگىرىم ءولىمى دەۋگە سايار ەدى.
عالام تەك مەنى باقىتتى ەتۋگە، ال باسقالار مەنىڭ الدىمدا قۇرداي جورعالايدى دەگەن وي – ساۋ ادامنىڭ ويى ەمەس. بۇل الەمدە بىزگە ەشكىم ەشتەڭە بەرەشەك ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ادام جەر بەتىنە تەك بەرۋ ءۇشىن، قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن كەلەدى. سوندىقتان ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار: نە وبىر جاسۋشاسىنىڭ جولىنا تۇرۋ نەمەسە ۇلى ماحاببات جولىنا ءتۇسىپ، ماحاببات سىيلاپ، سەزىممەن ءومىر ءسۇرۋ.
جۇرەك ايناسى
ادامنىڭ بويىندا ءبىر مەزەتتە قورقىنىش پەن ماحاببات قاتار ءومىر سۇرە المايدى. وزىمشىلدىك ەسەلەنگەن سايىن قورقىنىش تا ۇدەي تۇسەدى. ول ءبىر اسۋعا شىققانىن مىسە تۇتپاي، سوندا تۇراقتاۋدى، ماڭگى تاقتان تۇسپەۋدى ويلاي باستايدى. ادام وزىمشىلدىكتى قورقىنىشتان بوساتا المايدى. ءبىراق وزىمشىلدىكتەن قۇتىلىپ، ەركىن ءومىر سۇرۋگە شاماسى جەتەدى.
كوپ ادامدار ءوز سەزىمىنە بەرىلىپ، دەگەنىنە كونە كەتكىسى كەلىپ تۇرادى. مۇنى ءوزىمدى جاقسى كورگەندىكتەن دەپ تۇيەدى. ءتاتتى تاماقتى كەز كەلگەن ۋاقىتتا جەپ، اۋىزدى تىيۋدى شارت دەپ تۇسىنبەيدى. ارتىق 40 كەلى قوسىپ السا دا، ءوزىن جاقسى كورۋ دەگەن وسى دەپ بىلەدى. ال، ونىڭ ءتانى وسىنداي ومىرگە رازى ما ەكەن؟ ءوزىڭدى جاقسى كورۋ دەگەن وزىڭە زيان تيگىزبەۋدى بىلدىرەدى. ەگەر ادام ءتانىن اللانىڭ سىيى، اماناتى دەپ قابىلداسا، وعان نەمقۇرايلى قاراماس ەدى. ول ءۇشىن دەنەگە ساۋلىق اكەلەتىن كۇنتىزبە جاساڭىز. دۇرىس تاماقتانۋ، جاتتىعۋ جاساۋ، تازالىقتى ساقتاۋ ماڭىزدى بولا باستايدى.
شىن ماحابباتتىڭ سيمۆولى – جۇرەك. جۇرەك – وبىردىڭ جەبەسى جەتپەگەن بىردەن ءبىر مۇشە. ول ماحاببات ۇياسى. ادامنىڭ ەڭ باستى ەنەرگەتيكالىق ورتالىعى. ماحابباتپەن ءومىر سۇرسەك – جۇرەك اشىلادى. ادام الەممەن بۇتىندىگىن سەزىپ، گارمونيادا ءومىر سۇرەدى.
ادام وسىنداي شەكسىز ماحابباتتى سەزىنگەندە بارلىق مۇشەسى ساۋىعىپ، ءتانى جازىلادى. ساراڭ، قىزعانشاق، كورەالمايتىن، ءوزىمشىل ادام جاعىمسىز اسەرىمەن ءتاننىڭ بيوحيميالىق ۇدەرىستەرىن كەرى باعىتتاپ جىبەرەدى.
ءتىپتى لوگيكالىق تۇرعىدا ويلاپ قاراعان ادامعا، ءبارى تۇسىنىكتى. ءار ادام «بۇگىن جانە ءقازىر» ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. ارينە، وزىمشىلدىك وعان قارسى تۇرادى. ول ءۇشىن بۇل ولىممەن تەڭ. ادامنىڭ ءار سەكۋند سايىن وزىمشىلدىك پەن ماحاببات اراسىنان تاڭداۋ جاساۋعا مۇمكىندىگى بار.
تاڭداۋ جاساڭىز.
اۋدارعان شىنار ءابىلدا
