وسى ساۋالدى ورتا ازيا جاستارىنا قويعان فريدريح ەبەرت اتىنداعى قور وكىلدەرى مىناداي ءبىر قىزىقتى توقتامعا كەلىپتى:
«ادامگەرشىلىككە قاتىستى قۇندىلىقتار مەن ومىرلىك ماقسات-مۇراتىن تالقىلاۋ بارىسىندا ساۋالناماعا قاتىسقان جاستاردىڭ 61 پايىزى جەكە باسىنىڭ ابىرويىن ساقتاۋدى ەڭ ماڭىزدى ورىنعا قويدى. جاستاردىڭ 66 پايىزى «ادىلدىك ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ ۇقساستىعىندا كورىنىس تابۋى ءتيىس» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
ماتەريالدىق تۇرعىدان – الەۋمەتتىك مارتەبە مەن بايلىققا ۇمتىلۋ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ورىندى يەلەندى. بۇل وسى وتىز جىلدا ورتا ازيادا ومىرگە كەلگەن ۇرپاق ءۇشىن مانساپقورلىقتىڭ باستى ورىندا تۇرماعانىن ايعاقتاپ تۇر»، – دەيدى قور وكىلدەرى.
Dalanews.kz قور ساراپشىلارىنىڭ ءتورت جىل بويىنا جۇرگىزگەن «ورتا ازيا جاستارى» الەۋمەتتىك زەرتتەۋىن نازارىڭىزعا ۇسىنادى.
ايماقتاعى 1985-2000-شى جىلدار ارالىعىندا ومىرگە كەلگەن جاستارمەن تىلدەسكەن قور ساراپشىلارى بارلىعى 5000-عا تارتا ازاماتتى سوزگە تارتىپتى.
ولاردىڭ ءدىني كوزقاراسى
ايماقتاعى جاستار بوس ۋاقىتىن قالاي وتكىزەدى، نەمەس اينالىسادى، نەگە قىزىعادى؟ ومىرلىك ماقسات-مۇراتى قانداي؟
قور ساراپشىسى بوتاگوز راقىشيەۆانىڭ ايتۋىنشا، ورتا ازيا جاستارى جالپى العاندا ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىن كوتەرۋدى قولدايدى ەكەن.
ساۋالناماعا قاتىسقان جاستار: «ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىن كوتەرۋ ءۇشىن ءدىني ءبىلىمنىڭ دەڭگەيىن ءوسىرۋ قاجەت» دەپ جاۋاپ بەرگەن.
جاستاردىڭ 99 پايىزى دىنگە سەنەتىنىن، بۇلاردىڭ ىشىندە 31 پايىزى ءدىن جولىمەن ءجۇرىپ، بارلىق ءدىني راسىمدەر مەن ۇستانىمداردى ۇستانىنىن ايتقان.
«ايماقتاعى جاستاردىڭ 97 پايىزى جۇماق پەن توزاقتىڭ بار ەكەنىنە ءشۇباسىز سەنەدى. جاس اتەيستەردىڭ سانى جونىنەن قازاقستان الدىڭعى ورىندا (2 پايىز). جالپى العاندا كەڭەس وداعى قۇدايسىزدىقتى ساناعا سىڭىرگەنمەن، ورتا ازياداعى ءدىني نانىم-سەنىمدى وزگەرتە المادى»، – دەدى قور ساراپشىلارى.
قور زەرتتەۋشىلەرىن ايماق جاستارىنىڭ اراق-شاراپقا دەگەن كوزقاراسىن قىزىقتىرىپتى. ساۋالناماعا قاتىسقان قازاقستان جاستارىنىڭ 56 پايىزى جانە تاجىكستان جاستارىنىڭ 87 پايىزى الكوگول ونىمدەرىن مۇلدە تاتىپ الماعانىن جانە اراق-شاراپ ءىشۋدى مۇلدە قۇپتامايتىنىن ايتىپتى.
تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ومىرگە كەلگەن قازاقستان جاستارىنىڭ 61 پايىزى تەمەكى ونىمدەرىن تۇتىنبايدى.
ولاردىڭ ارمانى
ايماقتا «ديپلومعا بايلانۋ» تۇسىنىگى باسىم.
بۇل رەتتە Dalanews.kz ءتىلشىسى وسى ساۋالنامانى جۇرگىزۋگە اتسالىسقان دوسىم ساتپايەۆقا حابارلاسىپ اتالعان ماسەلە توڭىرەگىندەگى پىكىرىن ءبىلدى.
«ءيا، ءدال سولاي. ورتا ازياداعى جاستاردىڭ كوپشىلىگىندە كاسىبي بىلىكتىلىكتى دامىتقاننان بۇرىن، «ديپلومعا تابىنۋ» سيندرومى ساناعا ءسىڭىپ كەتكەن. بۇل ءقاۋىپتى ءۇردىس. ويتكەنى مۇنداي قوعامدا مي باعالانبايدى، ديپلوم مەن تۋىستىق بايلانىستار قىمبات تۇرادى. ال نەگىزىنجە ميلى باستار ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرادى.
مىسالى، بىرنەشە جىل بۇرىن Brand Finance بريتاندىق كونسالتينگتىك كومپانياسى «100 ۇلتتىق برەندتىڭ» رەيتينگىن جاسادى. سوندا ساراپشىلار «قازاقستان» برەندىن 87 ملرد دوللارعا باعالاعان. سول كەزدە Apple كومپانياسىنىڭ برەندى 87،3 ملرد دوللار تۇرعان (ال ءقازىر بۇل برەندتىڭ باعاسى 145،3 ملرد دوللاردى قۇرايدى).
ياعني ءبىر عانا ترانسۇلتتىق كومپانيانىڭ برەندى ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ كۇللى «مەندەلەيەۆ كەستەسىمەن» قوسا العانداعى برەندىسىنەن قىمبات. ورتا ازيا ءۇشىن بۇدان شىعاتىن جالعىز-اق جول بار. ول عىلىمنان باستاپ ونەرگە دەيىنگى بارلىق سالادا مادەني جانە ينتەللەكتۋالدىق ريەۆوليۋسيا جاساۋ. سوندا عانا جاستار كاپيتالىن، جاستار مۇمكىندىگىن باعالاۋ تۇسىنىگى قالىپتاسادى»، – دەيدى دوسىم ساتپايەۆ.
ولار نەمەن اينالىسقاندى قالايدى؟
ساۋالناما بارىسىندا قازاقستاندىق جاستاردىڭ - 72 پايىزى، قىرعىز جاستارىنىڭ - 74 پايىزى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدى باستى ماقسات سانايتىنىپ ايتىپ، ديپلوم الۋدى الدىڭعى ورىنعا قويعان. ال وزبەك جاستارىنىڭ 53 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى ينتەللەكۋالدىق دەڭگەيدى كوتەرۋدىڭ جالعىز جولى دەپ ەسەپتەيدى.
ەندەشە وقۋىن اياقتاپ، ديپلومىن قولعا العان جاستار قاي سالادا ەڭبەك ەتكەندى قالايدى؟
قور ساراپشىلارىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، وزبەكستان، قازاقستان جانە تاجىكستان جاستارىنىڭ باسىم بولىگى وقۋ بىتىرگەسىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرۋعا ۇمتىلادى ەكەن، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنا قىزىعادى.
تەك قىرعىز جاستارىنىڭ كوزقاراسى ورتا ازياداعى اعايىندارىنان بولەك. قىرعىز جاستارىنىڭ 37،7 پايىزى جەكە سەكتوردا، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقاندى قالايدى.
جالپى ايماق جاستارىنىڭ اراسىندا دەمەۋشى تابىلسا جەكە بيزنەس باستاۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاس جوعارى.
قازاقستانىڭ جاستارىنىڭ - 68 پايىزى، قىرعىزستان جاستارىنىڭ - 61 پايىزى، تاجىكستان جاستارىنىڭ - 47 پايىزى، وزبەكستان جاستارىنىڭ - 60 پايىزى قوماقتى قارجىلاي قولداۋ تابىلسا جەكە كاسىپكەرلىكپە اينالىسۋعا ءازىر ەكەنىن ايتقان.
ولار ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەي مە؟
ورتا ازيا جاستارىنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا دەگەن كوزقاراسى ءتۇزۋ.
«ايماق جاستارى ءوز اتا-اناسىنا قاراعاندا الدەقايدا ءداستۇرشىل» دەيدى ساۋالناما جۇرگىزگەن قور ماماندارى. باتىستاعىداي ەمەس، ورتا ازيا جاستارىندا اكە-شەشەسىمەن ارادا قۇندىلىقتار مەن كوزقاراستار قايشىلىعى سيرەك تۋىندايدى. جاستاردىڭ كوپشىلىگى اتا-اناسىنا داۋىس كوتەرمەۋگە تىرىسادى، اۋىربىرشىلىكتە ءومىر سۇرەدى.
ساۋالناما بارىسىندا ايماق جاستارىنىڭ باسىم بولىگى ەرتە باستان وتباسىن قۇرۋعا جانە تۇسىك جاساتۋعا قارسى ەكەنىن ايتقان. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ومىرگە كەلگەن ۇرپاق ءتورت بالالى بولعاندى جانە وتباسىندا اكە بەدەلىنىڭ ساقتالعانىن قالايدى.
ايتالىق، تاجىكستان جاستارىنىڭ 90 پايىزى وتباسىندا اكە ءسوزى ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى.
وتباسىن قۇرۋ – جاس قازاقستاندىقتار ءۇشىن ءبىرىنشى ورىنداعى ماسەلە (75،9 پايىز). قازاقستان جاستارى ءۇشىن نەكەدە بولۋ جوعارى ءبىلىم الۋ (72،9 پايىز) مەن ءمانساپ قۋۋدان دا (67،2) ماڭىزدىراق.
قازاقستان جاستارىنىڭ 82 پايىزى رەسمي نەكەگە تۇرۋدى ءجون سانايدى.
جاس قازاقستاندىقتار ورتاشا ەسەپپەن ءۇش بالالى بولعىسى كەلەتىنىن ايتقان.
ايماق جاستارىنىڭ قىز الىپ قاشۋ جانە كوپ ايەل الۋعا قاتىستى كوزقاراستارى دا قىزىقتى.
ايتالىق قىرعىزستان، تاجىكستان جانە وزبەكستان جاستارىنىڭ 60 پايىزى قىز الىپ قاشۋدى قازىرگى قوعامدى قۇرىلىسقا جات، قىزداردىڭ ار-نامىسىن تاپتايتىن ءداستۇر دەپ سانايدى.
قازاقستاندىق جاستاردىڭ 40 پايىزى عانا قىز الۋعا قاشۋعا قارسى ەكەنىن ايتقان. دەسە دە قازاق جاستارىنىڭ كوپشىلىگى قىز الىپ قاشۋدى باعزىدان كەلە جاتقانىن ءداستۇر ەكەنىن ايتىپ، مۇنى ۇلان-اسىر تويعا شاشىلماۋدىڭ ءتيىمدى امالى رەتىندە تۇسىندىرگەن.
وزبەكستان جاستارىنىڭ 66 پايىزى كوپ ايەل الۋعا قارسى. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ باسىم بولىگى: بۇل ايەل ادامنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن ارەكەت دەپ ەسەپتەيدى.
قازاقستان جاستارىنىڭ 44 پايىزى كوپ ايەل الۋدىڭ قولدامايتىنىن، بۇگىنگى قوعام بۇل ءداستۇردى قابىلداماسىن ايتقان.
ولاردىڭ ساياسي كوزقاراسى
«ايماق جاستارىنىڭ 40 پايىزى ساياساتقا مۇلدە قىزىقپايدى»، – دەيدى قور ماماندارى. ولاردىڭ اتا-انالارى ءوز كەزەگىندە ساياسي وقيعالاردى ۇزبەي باقىلاپ وتىرادى. سودان دا بولار وسكەلەڭ بۋىننىڭ ساياسي كوزقاراستارى كوپ جاعدايدا اتا-اناسىنىڭ ۇستانىمىمەن ۇقساس.
ساۋالناماعا قاتىسقان جاستاردىڭ 60 پايىزى ورتا ازياداعى احۋالدى، ايماقتاعى وقيعالاردى ءجىتى باقىلاپ جۇرەتىنىن ايتقان.
«ورتا ازيا جاستارى ايماقتىڭ ءبىر وداققا بىرىگۋىنە قارسى ەمەس. تاجىكستان جاستارىنىڭ 73 پايىزى، قازاقستان جاستارىنىڭ 63 پايىزى، وزبەكستان جانە قىرعىزستان جاستارىنىڭ 42 پايىزى ورتا ازيا وداعىنىڭ قۇرىلۋىن قولدايدى.
ال اعا بۋىن اراسىندا مۇنداي وداقتى قۇرىلۋىن قۇپتايتىندار از. وزبەكستانداعى ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ 20 پايىزى عانا مۇنداي ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىن قولداعان»، – دەيدى وزبەك ساياساتتانۋشى باحتيەر ەرعاشيەۆ.
ال قىرعىز ساراپشى شەرادىل باقتىعۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا قىرعىز قوعامىنداعى ساياسي وزگەرىستەرگە جاستار قاۋىمى باستاماشى بولىپ وتىرعان جوق.
«ساياسي نارازىلىقتىڭ ۇيىتقىسى استە جاستار ەمەس، بۇلار نەگىزىنەن 40-50 جاستاعى ايەلدەر. قىرعىز قوعامىندا ايەلدەردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى جوعارى»، – دەيدى ول.
ال تولەرانتتىلىققا كەلگەندە تاجىكستان جاستارىنىڭ 68 پايىزى، قىرعىزداردىڭ 66 پايىزى، وزبەكتەردىڭ 65 پايىزى جانە قازاق جاستارىنىڭ 58 پايىزى قوعامدا «كوگىلدىرلەردىڭ» پايدا بولۋىنا تۇبەگەيلى قارسى ەكەنىن ايتقان.
قازاقستان جاستارىنىڭ 4 پايىزى، تاجىكستان جاستارىنىڭ 26 پايىزى قىلمىسكەرمەن كورشى تۇرعىسى كەلمەيدى.
وزبەكستان جاستارىنىڭ 4 پايىزى، قازاقستان جاستارىنىڭ 16 پايىزى كوگىلدىرلەر جانە لەسبي بويجەتكەندەرمەن كورشى تۇرۋعا قارسى.
وزبەكستان ساياساتتانۋشى باحتيار ەرعاشيەۆ مۇنى ورتا ازيا قوعامىنداعى داستۇرشىلدىكتىڭ تامىرىن تەرەڭگە جايۋىمان تۇسىندىرەدى.
P.S. زەرتتەۋ نەگىزىندە قور ساراپشىلارى «ورتا ازيا جاستارى ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا ادال، ولارعا قۇرمەتپەن قارايدى» ۇيعارىمعا كەلگەن. «ايماقتاعى ەلدەردىڭ بيلىك باسىندا وتىرعاندار قوعامدىق-ساياسي شەشىم قابىلداردا بۇل فاكتوردى ەسكەرۋى ءتيىس» دەيدى ولار.
ليايليا بولتايەۆا
