ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا قايدا جوعالدى؟
سارىم 1990 جىلى 25 قازان كۇنى قابىلدانعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانى ءسوز ەتىپتى. ايتۋىنشا، ەلشىلىكتەردىڭ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ، ۇكىمەتتىڭ رەسمي سايتتارىندا ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا بولۋى ءتيىس. ءبىراق، ول جوق...
"بۇل قۇجاتتىڭ باستى يدەياسى – قازاق ۇلتى دەگەن قاعيدانى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ ەدى. ەگەر وسى زاڭدى باسشىلىققا الاتىن بولساق، كەيىننەن قابىلدانعان تالاي زاڭ جارامسىز بوپ قالۋى مۇمكىن. وسى قۇجات ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى توپتىڭ، زاڭگەرلەر، شەنەۋنىكتەر، دەپۋتاتتاردىڭ ۇستەلىندە جاتۋى ءتيىس ەدى. ياعني، كەز كەلگەن زاڭدى قابىلداماس بۇرىن وسى قۇجاتتاردى قاراپ شىعۋ، باسشىلىققا الۋ كەرەك ەدى. ءبىراق، ولار ونى قاراماق تۇگىلى سايتتارىنا سالماعان" دەيدى سارىم
"90-شى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ بيلىك كۇرت وزگەردى"
انىعىندا، سوزىنەن تايقىدى، ۇستانىمىنان اۋدى. سارىم سولاي دەيدى.
"ولاردىڭ ورنىن باسقا قاعيدالار باستى. بۇل ءالى جالعاسۋدا، قازىرگى ۇشتىلدىلىك باعدارلاماسى، قازاق كوشىن توقتاتىپ قويۋ جانە ت.ب.، وسىنىڭ ءبارى كەزىندە قابىلدانعان، وسى مەملەكەتتى جاساقتاعان قاعيدالارعا ريەۆيزيا جاساۋ، ولاردى وزگەرتۋگە دەگەن تالپىنىس. ەۋرازيالىق وداققا كىرۋىمىزدىڭ ءوزى كەزىندە قابىلدانعان پرينسيپتەرگە قايشى. ويتكەنى، اتالعان دەكلاراسيا مەن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋ قاجەتتىگىن ءدوپ باسىپ ايتقان".
قازاقتاندىرۋ قاشان جۇرگىزىلەدى؟
بۇل ورايدا سارىم ۋكراينانى مىسال ەتىپتى.
"ۋكرايناداعى جاعدايدا رەسەيدىكى تازا قىلمىس، وزگە ەلدىڭ شەكاراسىن بۇزىپ، باسىپ الۋ دەگەن 21 عاسىردا ۇلكەن قىلمىسپەن پاراپار. ءبىراق بۇل تۇستا ۋكراين ەليتاسىنىڭ قاتەلىگى دە بار. مەن ءوزىم قىرىمدا بولعان كەزدە بايقاعانىم، ۋكراينانىڭ بيلەۋشى ەليتاسى قىرىم حالقىن ۋكراينداندىرۋ تۇرعىسىندا جۇمىس ىستەمەگەن، ماردىمدى قادامدارعا بارماعان. ول ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دە، يدەولوگياسىن دا، ساياسي سالانى دا قامتيدى. ەگەر ەلدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇلتتىڭ قالعان بولىگىمەن قارىم-قاتىناسقا تۇسپەسە، وندا ونىڭ سول ۇلتپەن بولاشاقتا قاتار ءومىر سۇرۋگە دەگەن مۇددەلەستىگى تومەندەيدى. ونى بۇكىل الەم تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر. سەپاراتيزمنىڭ تۋۋ سەبەبى دە سودان، باسقا دا قاۋىپ-قاتەرلەر كوبەيەدى. ءبىزدىڭ ەلدە دە ونداي ايماقتار جوق ەمەس. ورىس ءتىلى باسىم ايماقتار بار" دەيدى ول.
"ۇلتجاندى" دەگەن جاساندى ءسوز، ۇلتشىل دەۋ كەرەك"
سارىمنىڭ پىكىرىنشە كەڭەس زامانىندا ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ ءبارىن جاۋ سانادى جانە ولاردى ناسيستىك، فاشيستىك يدەولوگيامەن قاتار قويدى. ءتىپتى، قازاقى ورتانىڭ وزىندە «مەن ۇلتشىلمىن» دەسەڭ، ءبارى «جوق، ۇلتجاندىمىن دە» دەپ، تۇزەتە باستايدى ەكەن.
"ۇلتشىلدىققا دەگەن كوزقاراستى ءپرينسيپتى تۇردە وزگەرتۋ قاجەت جانە بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتشىلدىعى دەگەن ءسوز مەملەكەتشىلدىك دەگەنمەن پاراپار بولۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز ۇلتشىلدىقتى مەملەكەتتەن اجىراتىپ الساق، بيلىككە قارسى بولامىز دەپ مەملەكەتكە قارسى شىعىپ كەتسەك، ول ەڭ ۇلكەن قيانات. كەزىندە الەكساندر زينوۆيەۆ دەگەن فيلوسوف «ءبىز كوممۋنيزمگە وق اتامىز دەپ، رەسەيگە وق اتىپپىز» دەگەن ەدى. سول سياقتى ءبىز بۇگىن پرەزيدەنتكە، «نۇر وتانعا» نەمەسە باسقاعا قارسى شىعامىز دەپ مەملەكەتكە قارسى شىقپاۋىمىز كەرەك" دەيدى.
سارىمنىڭ سوزىنە قاراعاندا قازاق ابدەن قورقىپ قالعان. مۇنداي سوزدەردى ايتۋدىڭ ءوزى كەيبىر ورتادا قىلمىس سانالادى ەكەن.
"باسقالار مۇنى ەتنوسارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ دەپ تە باعالايدى. ال، دۇرىس قوعامدا كەز كەلگەن شىنايى اڭگىمە، ديسكۋسسيا، تالقى دەگەن قوعامدى ساۋىقتىراتىن، اعزاسىن نىعايتاتىن نارسە. بىزدە كەرىسىنشە، جاسىرىپ جابۋ، تۇمشالاۋ، ايتپاي-اق اق قويايىق دەگەن كوزقاراس باسىم. ول قانشا جاسىرساڭ دا ءبارىبىر قوعامدا بار ماسەلە" دەيدى ول.
ءبىز نەگە بىرىگە المادىق؟
"بيلىك 25 جىلدىڭ ىشىندە ورىس ءتىلدى قاۋىم مەن ءقازاقتىلدى قاۋىمنىڭ ديسكۋرسىن، تالقىلايتىن ماسەلەلەرىن بىرەگەيلەندىرە المادى. جانە دە وسى ارقىلى بۇگىنگى ساياسي بيلىك ءسوزىن وتكىزىپ وتىر، - ءقازاقتىلدى الەمدى ءورىستىلدى الەممەن قورقىتادى جانە كەرىسىنشە. ەگەر ءدال وسى جاعداي جالعاسا بەرەتىن بولسا، قازاقستاننىڭ ىشىندە جاڭا دونباسس، جاڭا قىرىمنىڭ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟"
"ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر قورقاق"
ءيا، ءيا سارىم سولاي دەپتى. جانە ءجون ايتقان. تالاي كاسىپكەردىڭ الدىنا بارعاندا ەستىگەنىمىز وسى ەدى.
"كەز كەلگەن كاسىپكەر ساياساتتان ات-تونىن الىپ قاشادى. ەگەر سەنىڭ ءبىر عانا دۇكەنىڭ بولسا، ول ۇلكەن ساياسات ەمەس شىعار، ال ون دۇكەنىڭ بولسا – ول ۇلكەن ساياسات. ويتكەنى، ساياسي زاڭدار سەنىڭ بيزنەسىڭە تەرىس اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن، سالىق كوبەيىپ كەتسە نەمەسە جەمقورلىق جايلاسا، بيلىك ونىمەن كۇرەسپەسە، بۇل ساياسي ماسەلەگە اينالادى" دەيدى ول.
"حالىققا كوشباسشىنىڭ قاجەتى جوق"
سارىمنىڭ پىكىرىنشە، حالىق ويانعان ءقازىر.
"بۇگىنگى كۇنى ەشبىر رەسمي وپپوزيسيالىق پارتيا جوق، سوعان قاراماستان قوعام بىرىگە الاتىنىن كورسەتتى. ول ءۇشىن جەكەلەگەن كوشباسشىنىڭ دا قاجەتى جوق ەكەن، حالىق ءوزى ۇيىمداسا الادى ەكەن. بۇل قوعامنىڭ وزگەرۋىنىڭ، جاقسى ومىرگە قۇلشىنىسىنىڭ، ۇلتتىق رۋحتىڭ ولمەگەنىنىڭ كورىنىسى" دەيدى ول ءوز كەزەگىندە.
"لايك" باسقان، بەلسەندىلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس"
"الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ءبىر كەمشىن تۇسى – ادام «لايك» باسقاننىڭ ءوزىن قاداممەن، رەسمي ىس-ارەكەتپەن شاتاستىراتىپ الاتىن سياقتى. كەرىسىنشە، بۇگىن كوشەگە شىعۋ كەرەك، قوعامنىڭ ىشىندە ءجۇرۋ كەرەك. پاتەردىڭ ءبىر بولمەسىندە، كەڭسەدەگى كابينەتتە وتىرىپ الىپ باتىر بولعاننان كورى، مەيلى اعاش ەگۋ، كوشەنى جوندەۋ بولسىن، ءبىر ماسەلەنى ناقتى شەشكەن ارتىق. الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك تەك فلەشموب نەمەسە بيلىك ۇيىمداستىرعان شارا فورماسىندا بولماۋى ءتيىس" دەيدى ول.
"91 توبىنا" تيىسپەڭدەر!"
سارىمنىڭ پايىمداۋىنشا، قازىرگى ەل اراسىنداعى اڭگىمەلەردىڭ كوپشىلىگى الىپ-قاشپا ءارى قولدان جاسالعان. ساراپتى بۇعان مىسال كەلتىرە كەتىپتى.
«91» توبىنداعى جاپ-جاس ءانشى بالالاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى قازاقتىڭ بولمىسىن وزگەرتە المايدى، ولار بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. بۇكىل ۇلت، بۇكىل باسپا ءسوز، زيالى بوپ ءبىر عانا توپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ الدىق. بۇل، بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىز، ەكىنشى جاعىنان بىزگە تاڭىلعان، رۇقسات ەتىلگەن تاقىرىپ.
ايتاتىن تاقىرىپ كوپ، - جەر ماسەلەسى، سالىق، ءبىلىم سالاسىنداعى ۇشتىلدىلىك جانە تاعىسىن-تاعى. وعان قارسى شىعىپ اتقان دەپۋتاتتارىمىز، ەڭ ۇلتشىل دەگەن پاتريوتتارىمىز قايدا؟" دەيدى ول.
راس ايتادى. سارىم ءسوزىن تۇزدىقتاي ءتۇسىپتى.
"بۇگىنگى زيالىنىڭ كوبىسى ءوزىن قانشا جەردەن ۇلتشىلمىن، پاتريوتپىن دەسە دە، ايتەۋىر ەشقانداي زيانى تيمەيدى-اۋ دەگەن ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىنەن شىعا الماي كەلەدى".
"سەندەردىڭ كوفەحانادا وتىرىپ الىپ، حەمينگۋەيدى تالقىلاعاندارىڭ كىمگە كەرەك؟"
سارىمنىڭ ايتۋىنشا، كەزىندە ءبىر توپ جاستار «پرايم پلازانى» تالقانداپ كەتكەندە ورتالىقتاعى «التىن كۆادراتتا» تۇراتىن ءورىستىلدى بالالار قاتتى شوشىعان ەكەن.
"سوندا مەن ولارعا وزدەرىڭ كىنالىسىڭدەر دەگەندى ايتتىم. سول جاستار الماتىعا كەلگەندە «بۇل مەنىڭ قالام» دەپ ايتا الا ما؟ ولاردى «مامبەت»، ت.ب. دەپ، شەتقاقپايلايسىڭدار. سەندەردىڭ كوفەحانادا وتىرىپ الىپ، حەمينگۋەيدى تالقىلاعاندارىڭنىڭ كەرەگى جوق، سەندەر قالاعا كەلگەن ءاربىر ازاماتتىڭ الەۋمەتتەنۋىن قامتاماسىز ەتۋلەرىڭ كەرەك. بۇل جاستار قالانى شتۋرممەن الۋعا كەلمەي، ءوز قالاسىنا كەلگەندەي سەزىنۋى ءتيىس. مادەنيەتتىڭ تومەندىگى، قاقىرۋ-تۇكىرۋ، وسىنىڭ ءبارى قالاعا كەلگەن بالانىڭ «بۇل مەنىڭ قالام ەمەس» دەگەن تۇسىنىگىن كورسەتەدى..." دەيدى ول.
"قازاق ءتىلىن وقىتۋعا بولىنگەن اقشانىڭ وتەۋى بولدى ما؟"
"قازاق ءتىلى قانشاما ۋاقىتتان بەرى ورىس مەكتەبىندە وقىتىلىپ كەلە جاتىر، ءبىراق، ءبىر دە ءبىر مەكتەپتىڭ ءپان ءمۇعالىمى، ديرەكتورى وسى جايىندا ەسەپ بەرگەن ەمەس، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ەمەس. مىسالى، فيزيكا، حيميا جانە باسقا پاندەردەن اۋداندىق، وبلىستىق، قالالىق وليمپيادالار وتەدى، ەگەر ول مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى وسى پاندەردەن ۇلگەرىمى ناشار بولسا، وندا اۋداندىق، قالالىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىلارى ولارعا سوگىس جاريالايدى، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەدى. ال، نەگە قازاق ءتىلى ءپانى ءۇشىن مۇنداي تالاپ جوق؟ قازاق ءتىلى دە سونداي ءپان، مەملەكەت وعان دا قىرۋار قاراجات ءبولىپ وتىر. دەمەك، 11 جىل بويى وقىعان بالا قازاق ءتىلىن مۇلدەم بىلمەي شىعاتىن بولسا، بۇنى بىلاي باعالاۋعا بولادى: 1-دەن، بۇل سابوتاج، مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا قارسى جۇمىس ىستەۋ؛ 2-دەن، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن تالان-تاراجعا ءتۇسىرۋ، ەكونوميكالىق زارار كەلتىرۋ".
"بىزدە قۇندىلىق جوق"
"ءقازىر ورىستاردان قۇرمانعازى كىم دەپ سۇراساڭىز، ول كوشەنىڭ اتى دەيدى. ال، ونىڭ تاريحىنان، تاعدىرىنان مۇلدەم حابارى جوق. ەگەر قازاق ءتىلىن بىلسە، قۇرمانعازىنىڭ دا كىم ەكەنىن بىلەر ەدى. مەملەكەتتىك ءتىل شىن مانىندە ءوز مارتەبەسىنە يە بولسا، ونى قازاقستاندى مەكەندەگەن بارشا ازامات بىلەتىن بولسا، وندا بەلگىلى ءبىر سوزدىك قالىپتاسادى. بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىك دارەجەدەگى قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرادى. ءبىز بۇگىنگى كۇنى وسىدان كوپ جاپا شەگىپ ءجۇرمىز".
"قازاقشا ەكى اۋىز ءسوز ايتقانىڭدى بۇلداماشى، مينيستر"
"مينيسترلەر ەكى ءسوز قازاقشا سويلەسە بولدى، ونى كوككە كوتەرە سالامىز. بالكىم، ول حالىققا قارسى ساياسات جۇرگىزىپ جۇرگەن بولار، ۇلتتىقتان، قازاقشىلىقتان جۇرداي بولۋى مۇمكىن. ماسەلە سەنىڭ سوزىڭدە ەمەس، ىسىڭدە. ول قازاق ءتىلىن سۋداي ءبىلۋى مۇمكىن، ءبىراق، قابىلداعان زاڭدارى، ىس-ارەكەتى ءبارى قازاققا جات بولسا، ءبىز نەگە ونى دارىپتەۋىمىز كەرەك؟ ياعني، ءبىز جوعارى دارەجەدەگى تالاپتاردى قويۋعا ءتيىسپىز. حالىق ءار نارسەنى ساراپتاپ، سارالاپ تالداۋ جاساۋى بىرتىندەپ ارتىپ كەلەدى. قوعام دا وسىلاي وزگەرەدى".
