(سوڭى. باسى وتكەن نومىردە)
1999 جىل. قاقاعان قىس. ەرلان ءاشىمنىڭ كابينەتىنە كىرگەن دۇكەن ساتۋشىسى (ءوزىنىڭ قىزمەتكەرى) ءبىر بەيتانىس ادام ۇسىنىسپەن كەلىپ تۇرعانىن ايتادى. جۇمىس سوڭىنا قاراي شارشاڭقىراپ وتىرعان جاس كاسىپكەر «كەرەگى جوق، كىرگىزبەي-اق قوي» دەپ وتىرا بەرەدى. ءبىراق ىزىنشە كەتىپ بارا جاتقان ساتۋشى قىزدى توقتاتىپ، «كىرگىزسەڭ، كىرگىزشى» دەيدى. بۇل ساتتە ساتۋشى قىز ۇزىن ءدالىزدىڭ سوڭىنداعى ەسىكتەن ەندى شىعىپ بارادى ەكەن. ءسال كەشىكسە، ول شىعىپ كەتىپ، سىرتتاعى ادام سول كۇيى كىرە الماي كەتۋى مۇمكىن ەدى (ارينە، تاعدىردا كوپ نۇسقا جوق، كىرۋ بۇيىرىپ تۇرعان ادام قالاي دا كىرەدى). ءسويتىپ، بەيتانىس ادام ىشكە كىرەدى. سۋىقتان ءۇسىپ كەتە جازداعان، قاباعى مەن مۇرنىنا مۇز قاتقان، سويلەۋگە شاماسى جوق. قولىندا ءسۇتتىڭ ۇلگىلەرى بار.
كەلگەن قوناعىنىڭ جاعدايى وسىنشاما مۇشكىل دەپ ويلاماعان ەرلان العاشىندا شوشىپ كەتەدى. دەرەۋ، ساتۋشىعا شاي دايىنداتىپ، ءۇسىپ كەتۋگە شاق قالعان مەيمانىن جايعاستىرادى. سول ءساتتى ەرلان ءوزى بىلاي ەسكە الادى: «ەسىن جيىپ العان سوڭ، الەكسەيىم (قوناقتىڭ اتى سولاي) تاۋارلارىن تانىستىرا باستادى. مەن شىداماي كەتىپ: «شىنىڭدى ايتشى، نە بولدى، ءبىر قيىندىققا ۇشىراعانىڭدى كورىپ تۇرمىن عوي» دەدىم. سودان كەيىن بارىپ ول شىن وقيعاسىن ايتىپ بەردى. سويتسەم، ول ءوزىمىزدىڭ قاراعاندىنىڭ بۇرىنعى شاحتەرى ەكەن. كەيىن قوستانايلىق ءسۇت شىعاراتىن «دەپ» كومپانياسىنا ساۋدا وكىلى بولىپ جۇمىسقا كىرگەن دە، قاراعاندىعا ءسۇت اكەلىپ، دوستارى ارقىلى ساتىپ جۇرگەن. اقىرى ءبىر كۇنى دوستارى ءسۇتتى تاراتىپ بەرۋدەن باس تارتىپ، اياق استىنان دالادا قالعان. ءبىزدىڭ دۇكەنگە شامالى بولسا دا ءسۇتىپ ساتىپ، سوعان تاماق الىپ ءىشىپ، كولىگىنە جانارماي قۇيماقشى ەكەن. ول كولىگى ەسكى، پەشى جوق، قىرىق گرادۋس ايازدا ءۇسىپ كەتە جازداپ جۇرگەنى سول ەكەن. ەگەر ءسۇتى بۇزىلسا، ونىڭ اقشاسى دا موينىنا ىلىنگەلى تۇر. اياپ كەتتىم دە، كومەكتەسپەكشى بولدىم». وسىلاي، قاراپايىم عانا ادامي ارەكەتتەن بولاشاق كومپانيانىڭ تاريحى باستالىپ جاتقانىن ول كەزدە كىم بىلگەن...
[caption id="attachment_20274" align="alignleft" width="428"]
بەلگىلى كاسىپكەر ەرلان ءاشىم[/caption]
ەرلان الەكسەيدى ۇيىنە اپارىپ، ورنالاستىرادى دا، ءوزى دوستارىنا حابارلاسا باستايدى. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ءبىر جۇك ماشيناسىنا تيەلگەن ءسۇتتى ساتۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلىپ، اقىرى ەرتەسىنە ساتىپ بىتىرەدى. ريزا بولعان الەكسەي قوستانايعا كەتەدى. ءبىراق سول جولى ول قاراعاندىعا ءالى تالاي ءسۇت اكەلەتىنىن، كەيىن ءبىرجولاتا كوشىپ كەلىپ، تۋرا سول ەرلانمەن كەزدەسكەن دۇكەننىڭ ۇستىندەگى ءۇشىنشى قاباتتان پاتەر الىپ، تۇراقتاپ قالاتىنىن، ارينە، بىلگەن جوق (ءقازىر ول سول جەردە تۇرىپ جاتىر).
بۇل ۋاقىتتا قاراعاندىدا ءسۇت تاپشى ەدى. جەرگىلىكتى ءسۇت زاۋىتىنىڭ جۇمىسى اقساپ، شەتەلدىك ءىرى كومپانيا نارىقتى ەمىن-ەركىن يەلەنىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ تۇرعان. دۇكەننىڭ يەسى رەتىندە ەرلان ءوزى تالاي رەت ءسۇت ءۇشىن كەزەككە تۇرعان. «اشۋىم كەلەتىن ەدى، سول كەزدە ولار مەنى بەكەر اشۋلاندىردى» دەپ كەيىن باسەكەلەستەرىن كۇلە ەسكە الىپ قوياتىنى بار.
قوش، وزدەرىڭىز دە تۇسىنگەندەي، ەرلان ەندى قوستانايدان ءسۇت الىپ، قاراعاندىعا تاراتا باستايدى. كەيىن، ول جاقپەن كەلىسىمدى ءۇزىپ، «ءبالقاشسۇت» فابريكاسىنان ءسۇت اكەلۋگە كوشەدى. جۇمىسى جاقسى ءجۇرىپ، قاراعاندىنىڭ ءسۇت نارىعىن جايلاي باستايدى. وسى كەزدە العا ۇمتىلۋدى كوزبەۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان ەرلانعا تاعى ءبىر يدەيا كەلمەي مە؟ نەگە ءسۇتتى وزدەرىنە شىعارماسقا؟ قاشانعى بىرەۋدىڭ تاۋارىن ساتىپ جۇرە بەرمەك؟ وسىنداي ويدىڭ ناتيجەسىندە «ناتيجە» دۇنيەگە كەلەدى. ءسۇت وندىرىسىنەن حابارى جوق، تەك ونى ساتۋمەن عانا اينالىسىپ كورگەن جىگىت كەرەكتى ادامداردى تاۋىپ، ۇيىمداستىرىپ، بارلىق تالاپتارعا سايكەس كەلەتىن ءسۇت زاۋىتىن جاساپ شىعارادى. 2003 جىلى «ناتيجە» دەگەن اتاۋىن العان سول كومپانيا ءقازىر قاراعاندىداعى ءنومىر ءبىرىنشى ساۋدا بەلگىسى (ءسۇت ونىمىنەن).
كاسىپكەر ادام كوپشىلىككە كەرەك بولىپ تۇرعان تاۋاردى كورە بىلەدى. جوعارىدا ايتقان سول ۋاقىتتاعى ءسۇت تاپشىلىعىن ەردان دەر كەزىندە اڭداي بىلگەن. ودان سوڭ، ءوزى ايتاتىن نامىس سەزىمى نەگە مەن ىستەمەۋىم كەرەك دەگەن ويدى تۋدىرعان. ايتا كەتۋگە بولادى: ول كەزدە ءسۇت شىعاراتىن شەتەلدىك بولسىن، قازاقستاندىق بولسىن كومپانيالاردىڭ قوجايىندارى وزگە ۇلت وكىلدەرى (ءقازىر دە ءبىر قولدىڭ ساۋساعىمەن ساناپ شىعۋعا بولادى). وسى جاعداي دا نامىستى جىگىتتى قامشىلاعانى ءسوزسىز.
وسى جاعدايدى ايتقاندا فاميلياسىن تەك ءاشىم دەپ قازاقشا جازعىزاتىن، قۇجات قازاقشا بولماسا (جوق دەگەندە قازاقشا اۋدارماسى بولۋى كەرەك) قول قويمايتىن (بۇنىسىن بىلگەن قىزمەتكەرلەرى مىندەتتى تۇردە قۇجاتتىڭ بارلىعىن قازاقشالاپ اپارادى) ەرلان ءاشىمنىڭ قازاققا دەگەن ماحابباتىن كورسەتەتىن كوپتەگەن جاعدايلار ەسكە تۇسەدى... ءسۇتتىڭ قورابىن شىعىس قازاقستاننان شىعارتادى. رەسەيدەن بىرنەشە رەت شىعىس قازاقستانداعى تيپوگرافيادان ارزان ءالى ساپالىراق قىلىپ شىعارىپ بەرەتىن ۇسىنىستار تۇسكەندە باس تارتقان. ونداعى ويى اقشانى شەتەل اسىرىپ جىبەرگىسى كەلمەيدى. ارينە، شەكاراسى اسىپ كەلەتىن تاۋاردىڭ ۋايىمى كوپ، الدەقانداي جاعداي بولىپ، بەرى وتپەي قالسا، زاۋىت توقتاۋى كادىك. ول جاعىن دا ويلايدى-اۋ... دەگەنمەن نەگىزگى سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي.
ەندى وسى «Nءاtige» مەن پاررالەل دامىعان «220 VOLT» كومپانياسى بار عوي. بۇل ەرلاننىڭ نان پىسىرەتىن ۋاقىتىنان دا بۇرىن. اۋىلدا ەلەكتريك بولىپ جۇرگەن كەزى ەستەرىڭىزدە شىعار؟ ءدال سول ۋاقىتتار شاماسى، تەك ءسال كەيىنىرەك، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىمەن سايكەس كەلەدى.
ۇكىمەت قۇلاپ، جۇمىس ورىندارى قىسقارىپ جاتقان كەز. ەرلان دا ەلەكتريك قىزمەتىنەن ايرىلىپ، وعان ىشتەي قۋانىپ، قالاعا بەت الادى. ول جاقتان ادامعا كەرەكتى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن الىپ، اۋىلىنا اكەپ ساتا باستايدى. ساۋداسى ءتاۋىر جۇرەدى. ءبىراق قازاقى اۋىل ءۇشىن ساۋدامەن اينالىسۋ ۇيات نارسە (قازىرگە دەيىن كوپ ادامداردىڭ تۇسىنىگىندە ساۋداگەرلىك دەگەن الاياقتىق سياقتى كورىنەدى). «مەنىڭ ەڭ باستى «قارسىلاسىم» اكەم بولدى» دەپ كۇلەدى كاسىپكەردىڭ ءوزى سول ۋاقىتتى ەسىنە العاندا. البەتتە، ەرلان اكەسىنە ەشقاشان قارسى شىققان ەمەس. جالپى، ولار كوپ بالالالى وتباسى، وندا ۇلكەننىڭ ءسوزى – ءسوز. قازاقى تاربيە ساقتالعان.
دەگەنمەن، كەز كەلگەن قيىندىققا قارسى تۇرا بىلەتىن ەرلان ەپتەپ شارۋاسىن ىستەي بەرەدى. ءوزىنىڭ كولىگى بولماعان سوڭ، قالادان اۋدان ورتالىعىنا قاتىنايتىن اۆتوبۋسپەن تاۋارىن تاسيدى ەكەن. ءبىراق ءبىر قىزىعى، ەرلاننىڭ تۋعان اۋىلى اۋدان ورتالىعىنا جەتپەي، وڭعا بۇرىلعاندا وتىز شاقىرىم جەردە. ال ول وتىز شاقىرىمعا اۆتوبۋس جۇرمەيدى. ەرلان سول جولايرىقتان ءتۇسىپ قالادى ەكەن دە، جولاي الىپ كەتەتىن كولىك كۇتىپ تۇرادى ەكەن.
ءبىر جولى، تاعى دا سول قاقاعان قىستا، ءتۇسىپ قالىپ، كولىك كۇتىپ تۇرادى. ءقازىر ءوزى سول كەزدەگى تاۋەكەلشىلدىگىنە تاڭعالادى. راسىندا دا كولىك وتپەي قويسا، ايدالادا، ايازدى كۇنى قاسقىرعا جەم بولۋى مۇمكىن عوي. الايدا شارۋاسىن جۇرگىزۋدى عانا ويلايتىن جاس جىگىتتىڭ قاپەرىنە ونداي ۋايىم كىرە قويماعان. ءسويتىپ، سول كۇنى دە كولىك تابىلادى. اكىمنىڭ كولىگى كەلە قالادى عوي. «وي، سەن مۇقاڭنىڭ بالاسىسىڭ با؟ ءبىزدىڭ اۋىلدا ەلەكتريك بولعان جوقسىڭ با؟». اڭگىمە وسىلاي باستالادى. ەرلان ىڭعايسىزدانىپ باسىن يزەيدى. ودان سوڭ، جاس جىگىتتىڭ ويىندا ءبىر سۇراقتار تۋا باستايدى. ۇكىمەت قۇلاماي تۇرعان ۋاقىتتا ەلەكتر جابدىقتارىن اكەلىپ تۇراتىن سەلحوزەنەرگيا دەگەن مەكەمە بولعان ەكەن. ول ءقازىر ىستەمەيدى. ەندى اۋىل سىم، شام دەگەن سياقتى زاتتاردى قايدان الىپ ءجۇر ەكەن؟ سۇراپ كورسە، سول دۇنيەلەردى اكىم قايدان الارىن بىلمەي باسى قاتىپ ءجۇر ەكەن. ونى قايدان الۋعا بولاتىنىن بىلمەسە دە، ەرلان مەن اكەلىپ بەرەيىن دەيدى. اكىم قۋانىپ كەتەدى. ءبىراق اقشانىڭ ورنىنا سيىر بەرە الاتىنىن ايتادى. ەرلان وعان دا كەلىسەدى.
ءسويتىپ، العاشقى تاپسىرىس وسىلاي قابىلدانعان ەكەن. ەرلان قالاعا بارىپ، قۇرىلىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن اعاسىمەن اقىلداسىپ، جۇمىسى توقتاپ قالعان شاحتانىڭ قويماسىنان كەرەكتى زاتتارىن الادى. ەرلان سول ۋاقىتتىڭ قيىندىعىن، ايىرباس دەگەن نارسەنىڭ دامىعانىن بىلاي ەسكە الادى: «ول كەزدە ادامدار جوقشىلىققا ۇرىنعان ەدى. اقشا جوق، ايىرباس ساۋدا ورىن العان ەدى. ايلىقتىڭ ورنىنا قاپ-قاپ كۇرىش، قانت بەرەدى. ءتىپتى ايلىقتى جۇمىرتقامەن بەرگەنىن دە كورگەنمىن. ءبىر كۇنى كەشكە تامان ۇيگە قايتىپ بارا جاتسام، ءبىر-بىر جاشىك كوتەرگەن ادامدار، كولەڭكەلەرى قاراڭداپ ءتىزىلىپ كەتىپ بارادى. ادامنىڭ زارەسى ۇشادى. سويتسەم ولار ايلىق العان ەكەن. ەندى ول جۇمىرتقانىڭ ءبارىن ءوزى جەمەيدى عوي؟ ول اپارادى دا، كورشىلەرىمەن ايىرباس جاسايدى. بىرەۋ ليترلەپ سۇيىقماي العان، بىرەۋ ەكى قاپشىق جۋا العان دەگەندەي. وسىلاي دا ءومىر سۇرگەنبىز».
سول جولى، اۋىلعا ەلەكتر جابدىقتارىن الىپ كەلىپ، ورنىنا سيىر الاتىن كەزدە ەسەپشى سەنىمحات سۇرايدى. «ويبۋ، ۇمىتىپ كەتىپپىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى ەرلان. ءبىراق ىشىنەن «سەنىمحات دەگەن نە ەكەن» دەپ ويلاپ تۇرعان ەدى. بۇل ونىڭ قۇجات اتاۋلىمەن ءبىرىنشى رەت بەتپە-بەت كەلۋى ەدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءقازىر اپتاسىنا قانشاما قۇجاتقا قول قويادى، قىزمەتكەرلەرى مەن سەرىكتەستەرى ەرلان ءاشىمنىڭ قولىن قويعىزىپ الۋ ءۇشىن، قازاقشا قۇجات دايىنداپ، كەزەكتەرىن كۇتىپ جۇرەدى.
تاۋەكەلشىل ادام كوپىڭ ويىنا كەلمەيتىن ارەكەتتەردى ءجيى جاسايدى. سول ءۇشىن دە ونداي ادام تۋرالى اڭگىمە وڭايلىقپەن تاۋسىلمايدى. ءبىر وقيعاسى ءبىر وقيعاسىنان قىزىعىراق سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. سول ءۇشىن دە بولاشاقتا ەرلان ءاشىم تۋرالى كىتاپ جازىلاتىن بولسا (ونى ءوزى جازۋى دا مۇمكىن)، وتە قىزىق كىتاپ بولاتىنداي كورىنەدى. ازىرگە كاسىپكەردىڭ ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسكەندەگى ءبىر سوزىمەن بايانىمىزدى تۇيىندەيىك: «مەن وسى ەلدىڭ ازاماتىمىن. مەن ەر ازاماتپىن. ءوزىم 45 جاستامىن. مەن وسى ەل ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن. موينىمدا جاۋاپكەرشىلىك بار. ەلدىڭ دامۋى ماعان بايلانىستى. بولاشاعى ماعان بايلانىستى!».
P.S: سوڭعى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ەرلان ءاشىم «جۇمىس بابىمەن كەيىنگى بەس ايدا تۇركيادا تۇرىپ جاتىرمىن» دەپتى. بۇل قونىس اۋدارۋ ەمەس، ۋاقىتشا جۇمىس ورنىن اۋىستىرۋ ەكەنىنە سەنىمدىمىز. ەرلان اشىمدەي ازاماتتىڭ شەت ەلگە ىڭعايلى ءومىر ءۇشىن كەتىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
ارمان المەنبەت
https://dalanews.kz/19501
