- ايتايىن: 25 جىل بويى جىلميىپ وتىرعان بۇگىنگى بيلىككە! بىردە-بىر ماسەلەنى حالىقتىڭ قالاۋىنا قاراي شەشپەگەن، حالىقپەن ءسوز جۇزىندە اقىل قوسىپ، ءىس جۇزىندە: «ءتىلىڭدى ايايىن با، سويلەي بەر!» دەپ سىرت اينالاتىن بۇل بيلىككە ەشقاشان سەنگەن ەمەسپىن، سەنبەيمىن دە!
عابباس قابىش ۇلى، جازۋشى
ەكى عانا مىسال. ءبىرىنشىسى - ەل كونستيتۋسياسىنا «مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەپ جازىپ قويىپ، ءبىراق سول ءتىلدى ورىس تىلىنە قوساقتاپ، قوجاناسىردىڭ «ءالاۋلايىم بىتسە، ءحالاۋلايىم بار» دەگەنىنشە، تورگە شىعارماي كەلە جاتقانىنا 25 جىل ما؟ 25 جىل! نەمەسە، قازىردە ءبىر قۇلاعى باسۋلى، ءبىر كوزى جۇمۋلى كوميسسياسىنا قاقپاقىلداتىپ وتىرعان جەر ماسەلەسى دە حالىقتىڭ مۇددەسىنە ساي شەشىلمەيدى. بۇل دا - تاۋسىلمايتىن «جىر».
«...بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ» حانعا دا وڭاي، قۇلعا دا وڭاي. ءالىمساقتان وسىلاي. قينالىپ قولمەن جاسامايتىن، قىرىق بۇرالار قىزىل تىلمەن جاساي سالاتىن «جاڭالىق» اتاۋلىنىڭ نەسى قيىن بولسىن! وندايدا ويلانىپ اۋرەگە ءتۇسۋ دە – ارتىق. «ءاي!» دەپ بىردەڭەڭدى ايتا سال – «ءاۋ!» دەپ ءىلىپ اكەتەر اۋلەكى-جاندايشاپتار الدى-ارتىمىزدى وراپ جۇرگەن جوق پا، ولار: «و، جاڭالىق! جاڭالىق!؟» دەپ كەڭىردەگى كۇيىپ كەتە جازداعانشا ايقايلاپ، «مارتەبەڭدى» ۇكىلەپ قالۋعا تىراشتانادى. بۇل تانىس كورىنىستى مەنىڭ كوز الدىما تاعى ءبىر اكەلگەن ءجايت: – «قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى» پارتياسىنىڭ قازاق جەرىن قازاقستاننىڭ حالىقتارىنا ساتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇران تاستاپ، قول جيىپ جاتقان قاربالاسى. اندا-ساندا ورىندى-ورىنسىز الدەنەنى ايتىپ قالاتىن بۇل پارتيانىڭ، ونىڭ ءتوراعاسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ (ءبىزدىڭ بيلىك قاي ماسەلەدە شي شىعارا قالسا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ قوسىلا كەتۋدى سول كەزدەن-اق باستاعان ەكەن عوي!) بۇل جولعى «تاپقىرلىعىنا» دا تاڭدانباۋ قيىن. وۋ، جەرىڭدى ساتتىڭ، – كىمىڭ الدى؟ قازاعىڭ با؟ قاي قازاعىڭ؟ قازاقستاندا مايعا بوگىپ جۇرگەن ءجۇز كىسى بولسا، سونىڭ بىرەۋى عانا قازاق. قازاق جەرىنىڭ ۇستىندەگى اشىق التىنى مەن كۇمىسىن، كومىرى مەن مۇنايىن قىبىن تاۋىپ قىلعىتۋشى پايداكۇنەمدەر ەندى جەرىمىزدى ساتىپ الىپ، جالعا الىپ، استىنداعى بايلىعىمىزدى ءولىپ-تىرىلىپ قوپارىپ، كوشىرىپ اكەتسىن بە؟ سەندەرگە كەرەگى سول ما؟ الدە وزدەرىڭ سىبىرلاسىپ ءبولىسىپ، يەمدەنىپ قويعان جەرلەردەن وزگە «كەرەكسىز» تەرريتوريالاردى كىم السا، ە، الا بەرسىن دەگەن ارام ويلارىڭ بار ما؟ وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن باسپا ءسوز ماعلۇماتىندا بىزدە قازىرگى كەزدە 600.000 جۇمىسسىز بار دەلىندى. بۇل – ۇكىمەتتىڭ رەسمي تىركەۋىنەن وتكەندەردىڭ سانى. ال بيلىك قاڭىراتقان اۋىل-سەلودا تىركەۋسىز جۇرگەندەر قانشا ەكەن؟ سول جۇمىسسىزدار، ەگەر جەرىمىزدى ساتار قاۋلى شىعارساڭدار، قازاقستاندى تەسپەي سورىپ جۇرگەن اناۋ ماشكيەۆيچتەر مەن يبراگيموۆتەرگە قۇلاقكەستى قۇل بولماعاندا كىم بولادى؟ اتا-باباسىنان قالعان جەرىندە تىرلىك ەتىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى قازاق ەرتەڭ جەرىمەن بىرگە ساتىلىپ كەتە بارماسىنا كىم كەپىل؟!. «جەر ساتىلسىن!» دەگەن جەتەسىزدىك پيعىلدى قۇپتاۋعا بولمايدى!».
تاۋەلسىز «سولدات» گازەتىندە 2000 جىلى شىققان «جەرىمىزدى ساتساق، - جەتىسەرمىز!» دەپ اتالعان ماقالامدا وسىلاي دەپ جازىپپىن (مۇراعاتىمدا ساقتاۋلى ەكەن).
«...جەردى جەكەمەنشىككە ساتۋ سىبىس بولىپ ەستىلە باستاسىمەن ءبىزدىڭ جازۋشىلار قاۋىمى ەلدەن بۇرىن الاڭدادى، تىكسىندى. ال سىبىس شىندىققا اينالىسىمەن ىستەر ىسىنە كىرىستى دە. قازاق جەرىنىڭ عاسىرلار بويعى قاسىرەتىن بۇرىن دا زەرتتەگەن، ونىڭ تۇمشالانىپ تاستالعان قۇپيالارىن اشۋدىڭ ءتاسىلىن تاپقان جازۋشى ساپابەك اعا ءاسىپوۆ باسشى بولىپ، باسقامىز قوسشى بولىپ، جازۋشىلار وداعىمىزدا ۇلكەن جيىن جاسالىپ، «جەر تاعدىرى» دەپ اتالعان كوميسسيا قۇرىلدى. جيىندا نەبىر جالىندى ءسوز سويلەنىپ، وكىمەت پەن ۇكىمەتكە حات تا جولداندى. حات مازمۇنى – «جەردى ساتۋعا بولمايدى!»
كوميسسيا جەر ماسەلەسىنىڭ «پىسۋىنە» قاراي بەلگىلەنگەن مەرزىمدە جينالىس شاقىرىپ، پىكىر الىسۋ وتكىزىپ تۇردى. قالامگەرلەردىڭ كوبى العان بەتتەن، ايتقان سوزدەن قايتپادى. ونىڭ ەسەسىنە جوعارى جاقتىڭ جەردى مەملەكەت مەنشىگىندە قالدىرماۋ، جەكەمەنشىككە ساتۋ پيعىلى كۇشەيە ءتۇستى. سوعان زىعىردانى قايناعان ساپەكەڭ پارلامەنتتىڭ بيىك مىنبەرىنەن سويلەۋدى، جەردى ساتۋ دەگەن ءسوزدى توقتاتتىرۋدى نيەت ەتتى. قالامگەرلەر قۇپتادى. ءبارىمىز دە پارلامەنتتىڭ قولدايتىنىنا سەندىك. ويتكەنى جەردى قورعاۋ كەرەكتىگىن ايتۋ دا، جازۋ دا جەتكىلىكتى بولعان، ونىڭ بارلىعى دەپۋتاتتارىمىزدىڭ قۇلاعىنا جەتتى، كوكەيلەرىنە قوندى دەپ بىلدىك. ساپەكەڭ استاناعا جول تارتىپ، بيىك مىنبەرگە شىقتى، ءبىزدىڭ تالاپ-تىلەكتەرىمىزدى ارتىعىمەن بايانداپ بەردى. حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ءبىرازى اشىق ماقۇلدادى. اتاقتى، اۋزى ءۋالى اقىن-جازۋشى دەپۋتاتتارىمىزدىڭ ءقايسىبىرى: «جەر – انامىز! جەردى ساتقانىمىز –انامىزدى ساتقانىمىز!» دەپ باتىل سويلەدى دە... پارلامەنت جەردى ساتۋدى ماقۇلداعان ۇيعارىم جاسادى، وعان الگى اتاقتىلار دا «انشەيىندە اۋىز جاپپاي، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاي»، قول قويىپ شىعا بەردى!
جىگەرىمىز قۇم بولدى.
كوميسسيادا قارسىلىقتى جالعاستىرار كۇش قالمادى. نەگە ەكەنىن ءبىر قۇداي بىلەدى، كوپشىلىك بيلىكتىڭ ىعىنا بىرتە-بىرتە جىعىلىپ، ساپەكەڭنىڭ جانىندا ءۇش جازۋشى عانا قالا بەردىك. جانە ءبىر تۇسىنىكسىز ءجايت: جازۋشىلار وداعىندا كوميسسيا قۇرىلىپ، ادەبي گازەت ارقىلى كوپشىلىك قۇلاعدار ەتىلىپ، ەلدىڭ پرەزيدەنتىنە اشىق حات جازىلىپ، ماقالالار جاريالانىپ، راديوتەلەارنالار ارقىلى ءسوز سويلەنىپ، جەردى ساتىلۋدان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋدى وتىنسەك تە، بيلىك قىڭق ەتپەدى... جاڭا پرەمەر-مينيستر كاريم ماسيموۆ وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن الماتىدا بولدى دا، مۇندا جەردى ساتۋ دۇرىس جۇرگىزىلمەگەنىن، ءويتىپ ساتىلعان جەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الۋ قاجەتتىگىن ايتىپ كەتتى. ول نە دەگەن ءسوز؟ ول – بيلىكتىڭ قويىن-قونىشىنان شىققان بايلار گەكتارلاپ ساتىپ العان جەرىنىڭ توقىمدايىن دا قايتارمايدى، سونى زاڭداستىرىپ الاتىن بولادى، ال تاۋقىمەتتى قاراپايىم حالىق تارتادى دەگەندىك».
تاۋەلسىز «قازاقستان» گازەتىندە 2006-جىلى شىققان «ساباقتاس ەكى ماسەلە» دەگەن ماقالامدا وسىلاي دەپ جازىپپىن.
كەيىنگى جىلدارى دا بۇل ويلارىمدى ءوربىتىپ ايتتىم، جازدىم، الايدا نە ەستىگەن قۇلاق، وقىعان كوز بولمادى. ياعني جەردى ساتۋ باستالعالى 16 جىل دا، وعان جەكە ادامداردىڭ، ۇجىمداردىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ قارسى بولىپ كەلە جاتقانىنا دا، سونداعى بيلىكتىڭ توپ جازباي بەدىرەيىپ وتىرعانىنا دا 16 جىل. وسىنداي جاعدايدا نەگىزى جالتاقتاردان قۇرالعان اناۋ كوميسسيا جەردى ساتۋ، جالعا بەرۋ جونىندە ءتۇرلى-تۇرلى تاسىلىمەن استارلانعان قاۋلى قابىلدايدى دا، حالىق: «قارايمىن قارايعانعا، مال ما ەكەن دەپ» دەگەن قاۋقارسىز كۇيىندە قالا بەرەدى. قايران حالىق!..
دەرەككوز: Abai.kz
