بۇگىندە ەلىمىزدە قۇس شارۋاشىلىعى بىرتىندەپ دامىپ كەلەدى. كەزىندە وبلىستى بىلاي قويعاندا كەيبىر اۋدان ورتالىقتارىندا ءىرى قۇس فەرمالارى جۇمىس ىستەپ، حالىقتى قۇس ەتىمەن، جۇمىرتقامەن قامتاماسىز ەتكەنى ەسىمىزدە. قازىرگى تاڭدا تاۋىق فەرمالارى ءار جەردەن اشىلۋدا. ال كۇركەتاۋىق ءوسىرۋ ءىسى – ءالى دە بولسا اقساپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. وسى رەتتە كۇرەكتاۋىق ءوسىرۋ ىسىنە بەت بۇرىپ، ادال ەڭبەگىمەن تابىس تاۋىپ وتىرعان تاراز قالاسىنىڭ تۇرعىنى، كاسىپكەر مۇرات بولتايەۆپەن اڭگىمەلەسىپ، بۇل باعىتتاعى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى تالقىلاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. 

 

– مۇرات مىرزا، كۇركەتاۋىق ءوسىرۋ قانشالىقتى پايدالى كاسىپ كوزى بولىپ سانالادى؟ ەلىمىز بويىنشا بۇل باعىتتا قولعا الىنعان جۇمىستارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– كۇركەتاۋىق، ياعني، ۇندىك ءوسىرۋ – وتە ءتيىمدى، تابىستى كاسىپ. ءبىراق كەز كەلگەن ءىستىڭ وزىندىك قيىندىقتارى بولاتىن سياقتى كۇركەتاۋىق ءوسىرۋدىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا كۇركەتاۋىق ءوسىرۋ ءىسى – ءوز دەڭگەيىندە دامىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. مۇنىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار. جالپى، كوپشىلىگىمىز ءۇشىن بۇل كاسىپ تاڭسىق ءىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، بۇل كاسىپتى حالىق اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن. كۇركەتاۋىقتىڭ ەتى ءدامدى، جۇمساق، ءارى قۇرامىندا حولەستەرين مولشەرى وتە تومەن. سول سياقتى كۇركەتاۋىقتار دا كادۋىلگى تاۋىقتار سىقىلدى مامىق پەن قاۋىرسىن بەرە الادى. بۇل قۇستار اقىلدى، ادامدارعا تەز ۇيرەنىپ كەتەدى. جەم تالعامايدى جانە جاز مەزگىلىندە كوبىنە جايىلىمدا بولادى.

– قازىرگى تاڭدا قولىڭىزدا قانشا كۇركەتاۋىق بار؟
الاسىندا تۇراتىن مايدان قۇسايىنوۆ ەسىمدى ۇلتجاندى ازاماتتىڭ قالا سىرتىنداعى جەرىن جالعا الىپ، 700-دەي كۇركەتاۋىقتى ءوسىرىپ جاتقان جايىم بار. بۇعان دەيىن ءۇي جانۋارلارىن الاقانداي جابىق قورادا قولدان جەمدەپ وسىرگەن ەدىم. ەندى مايدان باۋىرىمىزدىڭ ارقاسىندا كۇركەتاۋىقتار جايىلىمعا شىعىپ، تەز جەتىلىپ جاتىر. وسى رەتتە بۇل كاسىپتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، ماعان قولۇشىن بەرگەن م.قۇسايىنوۆقا العىس ايتامىن. الداعى ۋاقىتتا كۇركەتاۋىقتاردىڭ سانىن 5 مىڭعا دەيىن جەتكىزسەم دەگەن ويىم بار. ءبىراق ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن 5 گەكتارداي جەر مەن قورا قاجەت. ەگەر مەملەكەت جەر تەلىمىن بەرسە، قورانى ءوزىم سالىپ الار ەدىم.

– قازىرگى تاڭدا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقان ادامدارعا جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى جەر تەلىمدەرىن بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ جاتىر عوي. اكىم-قارالاردان قاجەتتى جەر تەلىمىن سۇرامادىڭىز با؟

– سۇرادىم. وسىندان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن قازىرگى اكىم نۇرجان كالەندەروۆتىڭ الدىندا قالانى باسقارعان اكىمگە حات جازىپ، كۇركەتاۋىق ءوسىرۋ ءۇشىن جەر تەلىمىن سۇرادىم. ءبىراق اكىمدىك قىزمەتكەرلەرى مۇنداي شارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەرلەر قالا اۋماعىنان تىسقارى جاتۋى ءتيىس ەكەنىن ايتىپ، جەر تەلىمىن بەرە المايتىندارىن حابارلاعان بولاتىن. ءيا، مۇنداي شارۋاشىلىقتاردىڭ قالا سىرتىندا بولۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەمىن. ەگەر مۇنداي شاعىن شارۋاشىلىقتاردى قالا ماڭىندا ۇيىمداستىرساق، ونىڭ ەتىن تەز ارادا ساتۋعا بولادى. بۇدان باسقا كۇركەتاۋىققا قاجەتتى ءداندى-داقىلدار مەن ازىقتاردىڭ ءبارىن كۇندەلىكتى قالا ىشىندەگى بازارلاردان تاسىمالدايمىز. ەگەر مۇنداي شارۋاشىلىقتى قالا سىرتىندا سالساق، ەت پەن قاجەتتى ازىقتاردى تاسىمالداپ، كوپ شىعىنعا باتاتىنىمىز انىق. ازىرشە قالا باسشىلارى وسى جاعىن تۇسىنىڭكىرەمەي تۇر. ايتپەسە، جۋالى اۋدانىنىڭ اكىمى باتىربەك قۇلەكەيەۆ مىرزا شاقىرىپ، اۋدان اۋماعىنان قاجەتتى جەر تەلىمىن بەرەتىنىن ايتقان بولاتىن. قازىرگى تاڭدا ءىرى قالالاردىڭ ماڭايىندا ازىق-تۇلىك بەلدەۋلەرى قۇرىلىپ جاتىر عوي. مەنىڭشە، وسى ىس-تاجىريبەنى تاراز قالاسىنىڭ ماڭىندا دا قولعا الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. مۇنداي جاعدايدا ءبىز سياقتى فەرمەلەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك تۋار ەدى.

– ال اۋىلشارۋاشىلىعى تاراپىنان كومەكقارجى الىپ جاتىرسىز با؟

–  بۇگىندە مەملەكەتىمىز اۋىلشارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرىنە كومەكقارجى، ياعني، سۋبسيديا بەرىپ جاتىر. ءبىراق مۇنى شارۋالاردىڭ ءبارى الىپ جاتقان جوق. ايتالىق، ءۇي ىرگەسىندە، بىرەۋدىڭ جەرىن جالعا العان شاعىن شارۋاشىلىقتار مۇنداي كومەكقارجىنى الا المايدى. ويتكەنى سۋبسيديا الۋعا نيەتتەنگەن كەز كەلگەن شارۋاشىلىقتىڭ باسىبايلى جەر تەلىمى بولۋى شارت. ءوزىمىزدىڭ جەرىمىز بولماعان سوڭ، مەملەكەتتىك كومەكقارجىعا دا قول جەتكىزە الماي وتىرعان جايىمىز بار. مەنىڭشە، شارۋالارعا سۋبسيديا بەرۋدى رەتتەيتىن زاڭ نورمالارىنا ءبىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا ون سوتتىق جەردنە ءبىراز ءونىم الىپ، حالىقتى ساپالى ازىق-تۇلىكپەن قامتۋعا ۇلەس قوسىپ وتىرعان شارۋالار بار. ەگەر سۋبسيديا بەرۋ ءىسىن جەڭىلدەتسە، شارۋالارعا ۇلكەن قولداۋ بولار ەدى.

سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «جالپى ەڭبەك قوعامىنا 20 قادام» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە كوپشىلىك قاۋىم ءۇشىن وسىنداي تاڭسىق كاسىپتەردى مەملەكەتتىك تەلەارنالار ناسيحاتتاپ، جارناماسىن جاساسا جاقسى بولار ەدى. بۇگىندە ولار كۇندىز-تۇنى شوۋباعدارلامالاردى ناسيحاتتاپ، جاستارىمىزدى جەلوكپە قىلىپ جاتىر عوي. ەگەر ەڭبەككە باۋليتىن باعدارلامالار ۇيىمداستىرسا، جاستارىمىز قاندايدا ءبىر كاسىپتىڭ كوزىن تاۋىپ، دۇرىس جولعا تۇسەر ەدى. وسى جايتتاردى ساراپقا سالعانىمدا اۋىلشارۋاشىلىعى ەڭبەككەرلەرىن مەملەكەت قاجەتتى جەرمەن قامتاماسىز ەتىپ، سۋبسيديالاردىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرىپ جانە اقپاراتتىق تۇرعىدان حالىق اراسىندا ناسيحاتىن ارتتىرۋدىڭ ءمانى زور دەپ ەسەپتەيمىن.



– مۇرات مىرزا، ەندى كۇركەتاۋىق ءوسىرۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالساق. سىزدەر ءۇي قۇستارىن ەتى ءۇشىن ءوندىرىپ جاتىرسىزدار ما؟

– ازىرشە كۇركەتاۋىقتىڭ ەتىن عانا نارىققا شىعارىپ جاتىرمىز. ال ونىڭ مامىعى مەن قاۋىرسىندارى ءراسۋا بولىپ، شاشىلىپ جاتىر. وزگە ەلدەردە كۇركەتاۋىقتىڭ مامىعىن ءتۇرلى توسەنىشتەر جاساۋعا كەڭىنەن قولداناتىنى بەلگىلى. ال بىزدە قۇستاردىڭ مامىعى مەن قاۋىرسىندارىن پايدالاناتىن جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى اقساپ تۇرعانى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. سوندىقتان ءبىز كۇركەتاۋىقتاردى ەتى ءۇشىن وسىرۋدەمىز. قازىرگى تاڭدا قاراپايىم حالىق سوناۋ اقش-تان كەلەتىن ساپاسى كۇماندى قۇس ونىمدەرىن تۇتىنۋدان گورى، ءوزىمىزدىڭ ءونىمدى پايدالانۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن ءتۇسىنىپ كەلەدى. مۇزداتىلعان تاۋىقتىڭ تەك جارتىسى مۇز، ياعني سۋ ەكەنى بەلگىلى. سۋعا اقشا تولەپ، بوتەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن وركەندەتىپ نە تابامىز. ودان دا ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ساپالى ونىمدەردى تۇتىنۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن حالىق ءتۇسىنىپ كەلەدى. دامىعان ەۋروپا ەلدەرىندە كۇركەتاۋىق ەتى پروفيلاكتيكالىق اس رەتىندە قولدانادى. ويتكەنى كۇركەتاۋىق ەتىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى زور. كۇركەتاۋىق ەتى ءتۇرلى ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ الدىن الىپ، تۋبەركۋلەز جانە رادياسيا ايماعىندا تۇراتىن حالىق ءۇشىن تاپتىرمايتىن ازىق بولىپ سانالادى.

– ال كۇركەتاۋىق ەتىنىڭ نارىقتاعى باعاسى قانشا؟

– بۇگىندە قۇس ەتىنىڭ ءبىر كەلىسىن 1200 تەڭگەدەن بازارعا وتكىزەمىز. ساۋداگەرلەر ونى 1600 تەڭگەگە دەيىن ساۋدالايدى. ەت باعاسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن شاعىن شارۋالارعا مەملەكەت تاراپىنان جوعارىدا ايتقانداي قولداۋلار كورسەتىلسە، ءونىمنىڭ باعاسىن تومەندەتۋگە بولادى.

– جالپى، كۇركەتاۋىقتى قالاي بابىن تاۋىپ، باعۋعا بولادى. سول جايىندا از-كەم ايتا كەتسەڭىز؟

–  كۇركەتاۋىقتى وزگە ءۇي قۇستارىنان بولەك ۇستاعان ءجون. ورنالاستىرۋ تىعىزدىعىن دا دۇرىس ەسەپتەۋ قاجەت. 1 شارشى مەترگە ەكى ۇلكەن كۇركەتاۋىقتان ارتىق بولمايدى. جاس بالاپاندارىن ۇلكەندەرىنەن بولەك ۇستاعان ءجون. ۇندىكتەر ايازعا، اسىرەسە، جەل مەن سىزعا ءتوزىمسىز بولعاندىقتان، قورا مىقتى قابىرعالاردان تۇرعىزىلۋى ءتيىس. وسى قۇستاردىڭ سالماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن اقۋىزدى تاعامدار كوبىرەك قاجەت. قىس مەزگىلىندە 3 رەت، كوكتەم ايلارىندا 4-5 رەت جەمدەگەن دۇرىس. تاماقتانۋ راسيونىندا ءداندى-داقىلدار ءار تاۋىققا 250-300 گرامنان كەلەدى. قوردا تۇراتىن كۇركەتاۋىقتارعا كارتوپ، قىزىلشا، ورامجاپىراق، اسقاباق، ءارتۇرلى كوك جەمدەر مەن سۇرلەنگەن شوپتەر بەرۋ كەرەك. ەگەر قۇس جايىلىمدا بولسا، ءارتۇرلى كوك شوپتەردى، جاندىكتەردى ءوزى تاۋىپ جەيدى. ەگەر جايىلىمعا شىعارۋ مۇمكىن بولماسا، ارنايى الاڭدار جاساپ، جەم بەرۋ اقىرلارىمەن، سۋارۋ ناۋالارىمەن، كولەڭكە قالقالارىمەن جابدىقتاپ، الاڭعا ءشوپ شاشىپ قويادى. قىستا سىرتقا شىعاراتىن الاڭدى قاردان تازارتىپ، سابان توسەپ، ۋىس-ۋىس جەم شاشادى. جەمدى قۇستار ۇنەمى قوزعالىستا بولسىن دەپ ۋىستاپ شاشادى. ەگەر، سىرتقى تەمپەراتۋرا 10 گرادۋستان تومەن بولسا، ولاردى سىرتقا شىعارۋعا بولمايدى.

سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان.