ءماجىلىس سايلاۋى وتكەن سوڭ ۇكىمەت قۇرامى قايتا جاڭارادى. جاڭا ۇكىمەتتى كىم باسقارۋى مۇمكىن؟ ءماسىموۆ ۇكىمەتى نە ءبىتىردى؟ بۇگىنگى ۇكىمەت ءوز ورنىندا قالا ما؟ جاڭا ۇكىمەت ەلدەگى ساياسي وزگەرىسكە باستاماشى بولۋى مۇمكىن بە؟ وسى سۇراقتار ەل اراسىنداعى پىكىرلەردى جيناقتاپ، وي قورىتىپ وتىرمىز..
ءماسىموۆ ۇكىمەتى – داعدارىس ۇكىمەتى مە؟
قازىرگى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ ەكى رەت ۇكىمەتتى ەكى احمەتوۆتەن كەيىن باسقاردى. ءبىرىنشىسى – دانيال احمەتوۆ، ەكىنشىسى – ءبىر اي بۇرىن 10 جىلعا قامالعان سەرىك احمەتوۆ. ءبىرىنشى جولى ۇكىمەتكە كەلگەن ونى «الەمدە ۇيىتقي سوققان داعدارىس داۋىلىمەن كۇرەسەتىن بىلىكتى مامان» دەپ تانىستىرعان بولاتىن. شىن مانىندە، دانيال احمەتوۆ كەزىندە قازاقستان ەداۋىر دامىدى. جىل سايىن ءجىو 7-8 پايىزدان كەم بولمادى. ەكونوميكا جاقسارىپ، الەۋمەتتىك جاعدايىمىز تۇزەلە باستاعان. ال مۇناي باعاسى 2004 جىلدارى نەبارى 25 دوللار شاماسىندا بولاتىن. ونى قازىرگى ۇكىمەت ۇمىتىپ كەتتى.
ءبىرىنشى جولى ءماسىموۆ داعدارىسپەن كۇرەسە الدى ما؟ ەلىمىزدە ساقالدى قۇرىلىستار كوبەيىپ، جۇمىسسىزدىق ارتىپ، يپوتەكا داۋى مەن ۇلەسكەرلەر ماسەلەسى ۋشىققانى جادىمىزدا. ول تۇيتكىلدەر ءالى تولىق شەشىمىن تاپقان جوق. سىرتتا جۇرگەن اكەجان قاجىگەلدين ءبىر سوزىندە: «مۇنداي ۇكىمەتپەن ءومىر بويى داعدارىستان قۇتىلۋ قيىن»، – دەپتى. ءماسىموۆ ۇكىمەت باسقارعالى بەرى جاعدايىمىز جاقساردى دەگەندى ەستىگەمىز جوق.
ءبىرىنشى جولى ول «مەن قازاقشا سويلەيمىن!» دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. ونىڭ تالاي ۋادەسى ۋادە كۇيىنشە قالدى. بىرەر جيىندى مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزدى. ودان كەيىن ەسكى اۋەنىنە قايتا باستى...
ەكىنشى جولى تاعى دا داعدارىستان ءبىر قۇتقارسا، وسى ءماسىموۆ قۇتقارادى دەپ، بۇرىنعى ورىن تاعىنا قايتا جايعاستىردىق. نە بولدى؟ ءماسىموۆ ۇكىمەتتى باسقارعالى بەرى «جاعدايىمىزدىڭ كۇن ساناپ قيىنداعانىن» الەمدىك داعدارىستان كورىپ، كۇنەلتىپ جاتىرمىز. ينفلياسيا، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى، جۇمىسسىزدىق، سىرتقى قارىزدىڭ ءوسۋى، نەسيەلىك ساياساتتاعى داۋ-جانجال... ءماسىموۆ ۇكىمەتىمەن بىرگە «دامىپ» كەلەدى. بيىلعى داعدارىس تولقىنى تىپتەن ۇكىمەت كابينەتىنەن شىعىپ، ءار تۇرعىننىڭ ۇيىنە كىردى... ءقازىر ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي، نەسيەسىن تولەي الماي، بيزنەسى جۇرمەي، ساۋداسى توقتاپ، قارىزى كوبەيىپ جۇرگەن ادام كوپ. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەلدە 1990 جىلداردىڭ باسىنداعىداي قيىنشىلىق قايتا كەلگەندەي كۇي كەشەسىز...
داعدارىسپەن قالاي كۇرەستى؟
سوندا ءبىزدىڭ ءماسىموۆ ۇكىمەتى داعدارىسپەن قالاي كۇرەستى؟ ولاردىڭ سان تاراۋ جوسپارلارى مەن قاۋلىلارى، باعدارلامالارى نەگە داعدارىستى شەشۋگە قاۋقارسىز بولدى؟
مۇنىڭ ءبىر جاۋابى بار: ءماسىموۆ ۇكىمەتى الەمدىك ەكونوميكاداعى مودەرنيزاسياعا توتەپ بەرە المادى. بىلايشا ايتقاندا، كاسىبيلىگى تومەن ۇكىمەت جاساقتاپ، ميللياردتاعان قارجىنى جەلگە ۇشىردى.
جۋىردا مۇناي ساتۋدان جيناقتالعان ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسى ءدال وسىلاي ورىنسىز جۇمسالاتىن بولسا، 2-3 جىلدا تۇگەسىلۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر اقپارات قۇرالدارىندا جارىق كوردى. ءبىزدى داعدارىستان، كەز كەلگەن قارجىلىق داۋىلدان قۇتقارۋعا ءتيىس ميللياردتاعان دوللاردىڭ ءبىرشاماسىن ءقازىردىڭ وزىندە كەمىرىپ ۇلگەرىپتى، داعدارىسپەن كۇرەسەتىن ۇكىمەتىمىز. ءتىپتى، سول مول قارجىنىڭ قايدا كەتكەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى دەگەن ءسوز بار...
تەڭگە قۇنسىزدانۋدىڭ شەگىنە ءالى جەتپەگەن كورىنەدى. ءقازىر 1 اقش دوللارى 400 تەڭگەگە جۋىقتادى. الداعى ايلاردا 600 تەڭگەگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن دەگەن كۇبىر-سىبىر ءسوز بار. ۇكىمەت تەڭگەنى ەركىن دالىزگە جىبەردىك دەپ وتىر. سايلاۋدان كەيىن شىنىمەن 600 تەڭگەگە دەيىن قۇنسىزدانسا، وندا بىزدەگى ينفلياسيا شارىقتاي تۇسپەك. ايلىق پەن جاردەماقى، زەينەتاقى، شاكىرتاقىعا قوسىلعان تيىن-تەبەندەر تۇككە جارامايدى. حالىق جۇمىسسىزدىقتىڭ زاردابىن شەگىپ، تولقۋى دا مۇمكىن. سوندا دا «داعدارىسپەن كۇرەسكەن» ۇكىمەتكە العىس ايتىپ، ءماسىموۆتىڭ جۇمىسىن وڭ باعالاۋىمىز كەرەك پە؟ بالكىم، «راحمەتىمىزدى ايتىپ»، جىلى ورنىن الىپ تاستاۋى مۇمكىن بيلىكتەگىلەر.
ءبىراق، كەيبىر اڭگىمەلەردە داريعا نازاربايەۆا سەناتتىڭ سپيكەرى بولادى دەگەن بولجام ايتىلىپ ءجۇر. بۇل لاۋازىم – پرەزيدەنتتەن كەيىنگى ەكىنشى ادامنىڭ ورنى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ابزال...
ءماسىموۆ ورنىندا قالا ما؟
ءماسىموۆ ورنىندا تاعى دا قالۋى مۇمكىن. كەيبىر ساراپشىلار وسىلاي پىكىر ايتادى. ونى بىلىكتى جۇمىسى ءۇشىن ەمەس، ساياسي سالماعى ءۇشىن ورنىنان الا المايدى دەۋشىلەر كوپ. كەيبىر پىكىرلەردە ءماسىموۆ رەسەي مەن قىتايدان بىردەي قولداۋ تاۋىپ وتىرعان ادام دەپ سيپاتتالادى. ونىڭ جۋىردا قىتايعا بارعاندا قىتايشا سويلەگەنىن ەسكەرسەك، بۇل بولجامنىڭ راس بولۋى عاجاپ ەمەس. ال پۋتين ءۇشىن بۇگىنگى قازاقستان ۇكىمەتىنەن قولايلىسى جوق. قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداقتاعى مۇددەسىن قورعاماق تۇگىل، ءبىر اۋىز قارسى پىكىر ايتۋعا قاۋقارسىز، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ۇسىنىستارىن قاشاندا قۇپ الاتىن، ولار قارسى پىكىر بىلدىرسە، وزدەرىن قويارعا جەر تاپپايتىن، ەل مۇددەسىن ەمەس، قالتالىلار مەن ءىرى كورپوراسيالاردىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇكىمەت ولار ءۇشىن اۋاداي قاجەت. بۇل ءماسىموۆتىڭ قايتا پرەمەر-مينيستر بولۋىنا سەپتەسەتىن «قاسيەتتەرى».
ەكىنشى تاراپ ءماسىموۆ ورنىنان كەتەدى دەيدى. ويتكەنى، ءقازىردىڭ وزىندە قارا حالىقتىڭ بيلىككە سەنىمى ازايعان. بيلىكتىڭ ءوزى ءماجىلىس سايلاۋىن داعدارىستىڭ الدىن الىپ، جاڭا ماندات يەلەرىن، وندا دا جۇمىس ىستەۋگە قاۋقارلى بىلىكتى ازاماتتاردى تارتۋ ءۇشىن الدىن الا كەزەكتەن تىس وتكىزەمىز دەپ وتىرعان جوق پا؟! ەل الدىندا سەنىمى كەتكەن ۇكىمەتتى دە تاراتىپ، ورنىنا جاڭا ۇكىمەت اكەلۋگە ءتيىس، مۇنى اقوردا ءبىلىپ وتىر دەگەن پىكىر ايتادى.
شىنىمەن دە، ەگەر ۇكىمەت جاڭارماسا، وندا ءماجىلىستى جاڭارتقاننان نە قايىر؟ بىلتىر پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكەندە ءماسىموۆ ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلعان. ولاي بولمادى، پرەزيدەنت نازاربايەۆ ماسىموۆكە جانە ونىڭ كومانداسىنا سەنىم ارتىپ، ورىندارىندا قالدىردى. بيىل ول سەناريي قايتالانبايدى. ەگەر ءدال سولاي جاسار بولسا، پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ ەل الدىنداعى بەدەلى تۇسەدى دەگەن ءۋاج كوپ. بۇل ءۋاجدىڭ دە جانى بار. ەكىنشى رەت ۇكىمەتتى باسقارۋعا ءماسىموۆ قايتا كەلگەندە: «بىزدە ماسىموۆتەن وزگە ادام جوق پا؟ الدىڭعى جولى جەتىستىرمەگەن ونىڭ ۇكىمەتى ەندى جارىلقاۋى نەعايبىل» دەپ اشىق پىكىر ايتقان ازاماتتار بولدى. ءماسىموۆ سوڭعى ۇكىمەتتى باسقارۋىندا نە تىندىرعانىن كورىپ وتىرمىز...
داريعا نۇرسۇلتان قىزى ۇكىمەتتى باسقارا ما، الدە سەناتتى ما؟
مۇمكىن. ويتكەنى، پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالعانىنا كوپ بولا قويعان جوق. «داريعا نازاربايەۆا بيلىكتىڭ ءار ساتىسىندا ءجۇرىپ ىسىلدى، پارلامەنتتە دە مۇمكىندىگىنشە ەڭبەك ەتتى. ۇكىمەت قۇرامى جاڭارادى دەگەنىمىزبەن، بۇرىنعى كوماندانىڭ ىشىنەن ارىستانبك مۇحامەدي ۇلى، باقىت سۇلتانوۆ، اسىلجان مامىتبەكوۆتەر كەتۋى مۇمكىن. تۇتاستاي جاڭارۋ بولمايدى. داريعا نۇرسۇلتان قىزى ۇكىمەتتى قولعا السا، باتىل شەشىمدەر قابىلداپ، داعدارىستان شىعار جولدى تابۋعا، ەل ەكونوميكاسىن ساۋىقتىرۋعا قىزمەت ەتۋگە تالپىنادى دەپ ءۇمىت كۇتەتىندەر كوپ...
ءبىراق، كەيبىر اڭگىمەلەردە داريعا نازاربايەۆا سەناتتىڭ سپيكەرى بولادى دەگەن بولجام ايتىلىپ ءجۇر. بۇل لاۋازىم – پرەزيدەنتتەن كەيىنگى ەكىنشى ادامنىڭ ورنى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ابزال...
ساعىنتايەۆ پا، تاسماعامبەتوۆ پە؟
پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆ ۇكىمەتتى باسقارۋى مۇمكىن. ساراپشىلار مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبىن العا تارتادى.
بىرىنشىدەن، ساعىنتايەۆ ەلدەگى ءىرى توپتارمەن بايلانىسى جاقسى، ءوزى دە ايماقتاردى باسقارىپ، ۇكىمەتتىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت ەتكەن بىلىكتى باسشى.
ەكىنشىدەن، ساعىنتايەۆتىڭ ۇكىمەتتە جۇمىس ىستەگەنىنە بىرنەشە جىل بولدى. ول ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرىپ ۇلگەردى.
سونداي-اق، ول اقوردامەن دە، ساياسي سالماقتىلار ساناتىنداعى «كورىنبەيتىن» مىقتىلارمەن دە اراقاتىناسىن ءبىر قالىپتى ۇستاۋدى مەڭگەرگەن جان.
ەگەر الدا-جالدا ۇكىمەتتى ساعىنتايەۆ باسقارسا، تاڭعالۋعا بولمايدى.
تاعى ءبىر توپ ۇكىمەتكە تاسماعامبەتوۆتىڭ كەلۋىن قالايدى. يمانعالي نۇرعالي ۇلىنىڭ ءقازىر قورعانىس مينيسترلىگىن باسقارىپ وتىرعانىن بىلەمىز. ونىڭ بۇل ورىندا ۇزاق وتىرۋىنان دا قاۋىپتەنەتىندەر بار كورىنەدى...
بىزدىڭشە، ونسىزدا حالىق الدىندا بەدەلى جوعارى ي. تاسماعامبەتوۆكە ەكىنشى قايتارا ۇكىمەت باسقارۋ مۇمكىندىگى بەرىلۋى نەعايبىل.
ودان وزگە كىمدەر بار؟ نۇرلان نىعماتۋلين، ءومىرزاق شوكەيەۆ، اسەت يسەكەشيەۆ ەسىمدەرى دە اتالادى. كوپ جۇرت اسەت يسەكەشيەۆتىڭ ۇكىمەت باسقارۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. جاس ءارى بەلسەندى ءمينيستردىڭ بيىك مانساپقا جەتۋىنە بارلىق شارت-جاعدايى تولىمدى. تەك اقوردا قۇپ كورسە بولعانى...
ەرجان قامالبەكوۆ
P.S. «بيىك مانساپ – بيىك جارتاس، ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى، ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى...». اباي حاكىمنىڭ وسى ءسوزى – ءسوز. ۇكىمەتتى كىم باسقارسا دا، قازاقستاندى ەكونوميكالىق داعدارىستان تەز ايىقتىراتىن باعدارلاما قۇرىپ، تىنباي جۇمىس ىستەۋگە قاۋقارلى بىلىكتى مامان بولعانى ابزال.
