Májilis saılaýy ótken soń Úkimet quramy qaıta jańarady. Jańa Úkimetti kim basqarýy múmkin? Másimov Úkimeti ne bitirdi? Búgingi Úkimet óz ornynda qala ma? Jańa Úkimet eldegi saıası ózgeriske bastamashy bolýy múmkin be? Osy suraqtar el arasyndaǵy pikirlerdi jınaqtap, oı qorytyp otyrmyz..
Másimov Úkimeti – daǵdarys Úkimeti me?
Qazirgi Premer-mınıstr Kárim Másimov eki ret Úkimetti eki Ahmetovten keıin basqardy. Birinshisi – Danıal Ahmetov, ekinshisi – bir aı buryn 10 jylǵa qamalǵan Serik Ahmetov. Birinshi joly Úkimetke kelgen ony «álemde uıytqı soqqan daǵdarys daýylymen kúresetin bilikti maman» dep tanystyrǵan bolatyn. Shyn máninde, Danıal Ahmetov kezinde Qazaqstan edáýir damydy. Jyl saıyn JİÓ 7-8 paıyzdan kem bolmady. Ekonomıka jaqsaryp, áleýmettik jaǵdaıymyz túzele bastaǵan. Al munaı baǵasy 2004 jyldary nebary 25 dollar shamasynda bolatyn. Ony qazirgi Úkimet umytyp ketti.
Birinshi joly Másimov daǵdaryspen kúrese aldy ma? Elimizde saqaldy qurylystar kóbeıip, jumyssyzdyq artyp, ıpoteka daýy men úleskerler máselesi ýshyqqany jadymyzda. Ol túıtkilder áli tolyq sheshimin tapqan joq. Syrtta júrgen Ákejan Qajygeldın bir sózinde: «Mundaı Úkimetpen ómir boıy daǵdarystan qutylý qıyn», – depti. Másimov Úkimet basqarǵaly beri jaǵdaıymyz jaqsardy degendi estigemiz joq.
Birinshi joly ol «Men qazaqsha sóıleımin!» dep ýáde bergen edi. Onyń talaı ýádesi ýáde kúıinshe qaldy. Birer jıyndy Memlekettik tilde ótkizdi. Odan keıin eski áýenine qaıta basty...
Ekinshi joly taǵy da daǵdarystan bir qutqarsa, osy Másimov qutqarady dep, burynǵy oryn taǵyna qaıta jaıǵastyrdyq. Ne boldy? Másimov Úkimetti basqarǵaly beri «jaǵdaıymyzdyń kún sanap qıyndaǵanyn» álemdik daǵdarystan kórip, kúneltip jatyrmyz. Inflásıa, teńgeniń qunsyzdanýy, jumyssyzdyq, syrtqy qaryzdyń ósýi, nesıelik saıasattaǵy daý-janjal... Másimov Úkimetimen birge «damyp» keledi. Bıylǵy daǵdarys tolqyny tipten Úkimet kabınetinen shyǵyp, ár turǵynnyń úıine kirdi... Qazir eki qolǵa bir kúrek tappaı, nesıesin tóleı almaı, bıznesi júrmeı, saýdasy toqtap, qaryzy kóbeıip júrgen adam kóp. Statısıkaǵa súıensek, elde 1990 jyldardyń basyndaǵydaı qıynshylyq qaıta kelgendeı kúı keshesiz...
Daǵdaryspen qalaı kúresti?
Sonda bizdiń Másimov Úkimeti daǵdaryspen qalaı kúresti? Olardyń san taraý josparlary men qaýlylary, baǵdarlamalary nege daǵdarysty sheshýge qaýqarsyz boldy?
Munyń bir jaýaby bar: Másimov Úkimeti álemdik ekonomıkadaǵy modernızasıaǵa tótep bere almady. Bylaısha aıtqanda, kásibıligi tómen Úkimet jasaqtap, mıllıardtaǵan qarjyny jelge ushyrdy.
Jýyrda munaı satýdan jınaqtalǵan Ulttyq qordyń qarjysy dál osylaı orynsyz jumsalatyn bolsa, 2-3 jylda túgesilýi múmkin degen pikirler aqparat quraldarynda jaryq kórdi. Bizdi daǵdarystan, kez kelgen qarjylyq daýyldan qutqarýǵa tıis mıllıardtaǵan dollardyń birshamasyn qazirdiń ózinde kemirip úlgeripti, daǵdaryspen kúresetin Úkimetimiz. Tipti, sol mol qarjynyń qaıda ketkenin ózderi de bilmeıdi degen sóz bar...
Teńge qunsyzdanýdyń shegine áli jetpegen kórinedi. Qazir 1 AQSH dollary 400 teńgege jýyqtady. Aldaǵy aılarda 600 teńgege deıin jetýi múmkin degen kúbir-sybyr sóz bar. Úkimet teńgeni erkin dálizge jiberdik dep otyr. Saılaýdan keıin shynymen 600 teńgege deıin qunsyzdansa, onda bizdegi ınflásıa sharyqtaı túspek. Aılyq pen járdemaqy, zeınetaqy, shákirtaqyǵa qosylǵan tıyn-tebender túkke jaramaıdy. Halyq jumyssyzdyqtyń zardabyn shegip, tolqýy da múmkin. Sonda da «daǵdaryspen kúresken» Úkimetke alǵys aıtyp, Másimovtiń jumysyn oń baǵalaýymyz kerek pe? Bálkim, «rahmetimizdi aıtyp», jyly ornyn alyp tastaýy múmkin bıliktegiler.
Biraq, keıbir áńgimelerde Darıǵa Nazarbaeva Senattyń spıkeri bolady degen boljam aıtylyp júr. Bul laýazym – Prezıdentten keıingi ekinshi adamnyń orny ekenin este ustaǵan abzal...
Másimov ornynda qala ma?
Másimov ornynda taǵy da qalýy múmkin. Keıbir sarapshylar osylaı pikir aıtady. Ony bilikti jumysy úshin emes, saıası salmaǵy úshin ornynan ala almaıdy deýshiler kóp. Keıbir pikirlerde Másimov Reseı men Qytaıdan birdeı qoldaý taýyp otyrǵan adam dep sıpattalady. Onyń jýyrda Qytaıǵa barǵanda qytaısha sóılegenin eskersek, bul boljamnyń ras bolýy ǵajap emes. Al Pýtın úshin búgingi Qazaqstan Úkimetinen qolaılysy joq. Qazaqstannyń Eýrazıalyq odaqtaǵy múddesin qorǵamaq túgil, bir aýyz qarsy pikir aıtýǵa qaýqarsyz, Reseı Úkimetiniń usynystaryn qashanda qup alatyn, olar qarsy pikir bildirse, ózderin qoıarǵa jer tappaıtyn, el múddesin emes, qaltalylar men iri korporasıalardyń múddesin kózdeıtin Úkimet olar úshin aýadaı qajet. Bul Másimovtiń qaıta Premer-mınıstr bolýyna septesetin «qasıetteri».
Ekinshi tarap Másimov ornynan ketedi deıdi. Óıtkeni, qazirdiń ózinde qara halyqtyń bılikke senimi azaıǵan. Bıliktiń ózi Májilis saılaýyn daǵdarystyń aldyn alyp, jańa mandat ıelerin, onda da jumys isteýge qaýqarly bilikti azamattardy tartý úshin aldyn ala kezekten tys ótkizemiz dep otyrǵan joq pa?! El aldynda senimi ketken Úkimetti de taratyp, ornyna jańa Úkimet ákelýge tıis, muny Aqorda bilip otyr degen pikir aıtady.
Shynymen de, eger Úkimet jańarmasa, onda Májilisti jańartqannan ne qaıyr? Byltyr Prezıdenttik saılaý ótkende Másimov Úkimeti otstavkaǵa ketýi múmkin degen boljamdar aıtylǵan. Olaı bolmady, Prezıdent Nazarbaev Másimovke jáne onyń komandasyna senim artyp, oryndarynda qaldyrdy. Bıyl ol senarı qaıtalanbaıdy. Eger dál solaı jasar bolsa, Prezıdent Nazarbaevtyń el aldyndaǵy bedeli túsedi degen ýáj kóp. Bul ýájdiń de jany bar. Ekinshi ret Úkimetti basqarýǵa Másimov qaıta kelgende: «Bizde Másimovten ózge adam joq pa? Aldyńǵy joly jetistirmegen onyń Úkimeti endi jarylqaýy neǵaıbyl» dep ashyq pikir aıtqan azamattar boldy. Másimov sońǵy Úkimetti basqarýynda ne tyndyrǵanyn kórip otyrmyz...
Darıǵa Nursultanqyzy Úkimetti basqara ma, álde senatty ma?
Múmkin. Óıtkeni, Premer-mınıstrdiń orynbasary qyzmetine taǵaıyndalǵanyna kóp bola qoıǵan joq. «Darıǵa Nazarbaeva bıliktiń ár satysynda júrip ysyldy, Parlamentte de múmkindiginshe eńbek etti. Úkimet quramy jańarady degenimizben, burynǵy komandanyń ishinen Arystanbk Muhamedıuly, Baqyt Sultanov, Asyljan Mamytbekovter ketýi múmkin. Tutastaı jańarý bolmaıdy. Darıǵa Nursultanqyzy Úkimetti qolǵa alsa, batyl sheshimder qabyldap, daǵdarystan shyǵar joldy tabýǵa, el ekonomıkasyn saýyqtyrýǵa qyzmet etýge talpynady dep úmit kútetinder kóp...
Biraq, keıbir áńgimelerde Darıǵa Nazarbaeva Senattyń spıkeri bolady degen boljam aıtylyp júr. Bul laýazym – Prezıdentten keıingi ekinshi adamnyń orny ekenin este ustaǵan abzal...
Saǵyntaev pa, Tasmaǵambetov pe?
Premer-mınıstrdiń orynbasary Baqytjan Saǵyntaev Úkimetti basqarýy múmkin. Sarapshylar munyń birneshe sebebin alǵa tartady.
Birinshiden, Saǵyntaev eldegi iri toptarmen baılanysy jaqsy, ózi de aımaqtardy basqaryp, Úkimettiń ár salasynda qyzmet etken bilikti basshy.
Ekinshiden, Saǵyntaevtyń Úkimette jumys istegenine birneshe jyl boldy. Ol Úkimet jumysynyń qyr-syryn meńgerip úlgerdi.
Sondaı-aq, ol Aqordamen de, saıası salmaqtylar sanatyndaǵy «kórinbeıtin» myqtylarmen de araqatynasyn bir qalypty ustaýdy meńgergen jan.
Eger alda-jalda Úkimetti Saǵyntaev basqarsa, tańǵalýǵa bolmaıdy.
Taǵy bir top Úkimetke Tasmaǵambetovtiń kelýin qalaıdy. Imanǵalı Nurǵalıulynyń qazir Qorǵanys mınıstrligin basqaryp otyrǵanyn bilemiz. Onyń bul orynda uzaq otyrýynan da qaýiptenetinder bar kórinedi...
Bizdińshe, onsyzda halyq aldynda bedeli joǵary I. Tasmaǵambetovke ekinshi qaıtara Úkimet basqarý múmkindigi berilýi neǵaıbyl.
Odan ózge kimder bar? Nurlan Nyǵmatýlın, Ómirzaq Shókeev, Áset Isekeshev esimderi de atalady. Kóp jurt Áset Isekeshevtiń Úkimet basqarýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy. Jas ári belsendi mınıstrdiń bıik mansapqa jetýine barlyq shart-jaǵdaıy tolymdy. Tek Aqorda qup kórse bolǵany...
Erjan QAMALBEKOV
P.S. «Bıik mansap – bıik jartas, Erinbeı eńbektep jylan da shyǵady, Ekpindep ushyp qyran da shyǵady...». Abaı hakimniń osy sózi – sóz. Úkimetti kim basqarsa da, Qazaqstandy ekonomıkalyq daǵdarystan tez aıyqtyratyn baǵdarlama quryp, tynbaı jumys isteýge qaýqarly bilikti maman bolǵany abzal.
