سوڭعى جىلدارى الەمدە ۆيچ ينفەكسياسىنىڭ تارالۋ قارقىنى باسەڭدەمەي تۇر. قازاقستان دا بۇل جاھاندىق ماسەلەدەن شەت قالاتىن ەمەس. اسىرەسە، جاستار اراسىندا تاۋەكەل دەڭگەيى ارتىپ كەلەدى. بۇل تۋرالى استانا قالاسىنداعى ۆيچ-ينفەكسيانىڭ الدىن الۋ ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، سالادا كوپ جىلدىق تاجىريبەسى بار مامان سالتانات مۋسينا ايتىپ بەردى.
– سالتانات ساكەن قىزى، جالپى ەلىمىزدەگى جانە استانا قالاسىنداعى ۆيچ ينفەكسياسىنىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز. قازىرگى ۋاقىتتا قاي توپتار ەڭ وسال بولىپ وتىر؟
– قازاقستاندا ۆيچ ينفەكسياسى بويىنشا ەپيدەميولوگيالىق احۋال كۇردەلى كۇيىندە قالىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى ۆيچ جۇقتىرۋدىڭ جىنىستىق جولى الدىڭعى ورىنعا شىققانى بايقالادى. دەگەنمەن، ينەكسيالىق ەسىرتكى تۇتىنۋ ارقىلى تارالۋ دا ءالى دە وزەكتى كۇيىندە. بۇگىندە جاستار – ەڭ وسال توپتاردىڭ ءبىرى. بۇل جاستاعى ادامداردا جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى ءالى تولىق قالىپتاسپايدى، قورشاعان ورتاعا ەلىكتەۋ، تاۋەكەلگە بارۋ، تاجىريبە جاساپ كورۋ قۇشتارلىعى وتە جوعارى. وسىنىڭ ءبارى ۆيچ ينفەكسياسىن جۇقتىرۋ ءقاۋپىن ارتتىرادى.
– ءقازىر سينتەتيكالىق ەسىرتكىلەردىڭ جاڭا تۇرلەرى كەڭ تاراپ جاتىر. بۇل ۆيچ تارالۋىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
– وتە ورىندى سۇراق. سوڭعى جىلدارى «سپايس»، «سول»، «سكوروست» دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى بولعان سينتەتيكالىق پسيحوبەلسەندى زاتتار جاستار اراسىندا كەڭ تاراپ جاتىر. بۇل زاتتار ارزان، وڭاي تابىلاتىن بولعانىمەن، وتە ءقاۋىپتى. ولاردىڭ پسيحولوگيالىق اسەرى بولجانبايدى – اگرەسسيانى ارتتىرادى، پارانوييا، ەلەستەۋلەر تۋدىرادى، ءتىپتى كەيدە سۋيسيدكە دەيىن الىپ بارادى.
مۇنداي جاعدايدا ادام ءوزىنىڭ ارەكەتىن باقىلاماي، شەكتەن تىس جىنىستىق بەلسەندىلىككە نەمەسە توپپەن ەسىرتكى تۇتىنۋعا بارادى. بۇل – ۆيچ ينفەكسياسىنىڭ تارالۋىنا جول اشاتىن ەڭ ءقاۋىپتى ورتا.
– ءۆيچ-تىڭ ينەكسيالىق جولمەن تارالۋى تۋرالى ناقتى نە ايتۋعا بولادى؟
– بۇل جولمەن تارالۋى – ءالى كۇنگە دەيىن ەڭ ءقاۋىپتى ءتۇرى. سەبەبى، ءبىر ادام – ورتا ەسەپپەن جىلىنا 120 ادامعا دەيىن جۇقتىرۋى مۇمكىن. ەگەر ول ەكى جىل بويى ەسىرتكىنى ءبىر رەتتىك شپريسپەن، ورتاق قۇرالمەن قولدانسا، بۇل كورسەتكىش 20 مىڭنان استام ادامعا جەتۋى مۇمكىن.
ەڭ قورقىنىشتىسى – ەسىرتكى ساتۋشىلار ءشپريستى وزدەرى الدىن الا دايىنداپ، سول ارقىلى تاۋارىن «ۇسىنادى». ونداي شپريستەردە ۆيرۋس بولۋى مۇمكىن. ءبىر شپريسپەن بىرنەشە ادام قولدانعان جاعدايدا ءۆيچ-تىڭ بەرىلۋ ىقتيمالدىعى جىنىستىق قاتىناس ارقىلى جۇعۋدان بىرنەشە ەسە جوعارى بولادى. وسىنى جاستار تۇسىنە بەرمەيدى، تۇسىنسە دە ەلەمەيدى. قۇمارلىقتارىن جەڭە المايدى.
– بۇل جاستاردىڭ ەسىرتكىگە تاۋەلدى بولۋى مەن ۆيچ ينفەكسياسىنا شالدىعۋى اراسىنداعى بايلانىستى كۇشەيتە تۇسەدى عوي؟
– ءدال سولاي. ەسىرتكى مەن ۆيچ – بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى الەۋمەتتىك پروبلەما. ەكەۋىن بولە-جارىپ قاراۋعا بولمايدى.
قازىرگى تاڭدا سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ باعاسى ارزان، تابىلۋى وڭاي، ال اسەرى – جويقىن. ونىڭ پسيحوگەندىك اسەرى قىسقا مەرزىمدى بولعاندىقتان، ادام ونى ءجيى قولدانۋعا ءماجبۇر بولادى. توپپەن بىرگە قولدانۋ ءۇردىسى جيىلەيدى، بۇل دا جۇقتىرۋ ءقاۋىپىن ارتتىرادى. مۇنداي ءومىر سالتى ادامنىڭ تەز دەگراداسياعا ۇشىراۋىنا، پسيحيكالىق جانە فيزيكالىق تاۋەلدىلىككە، وقشاۋلانۋعا، جۇمىسسىزدىققا، قىلمىستىق ورتاعا تارتىلۋىنا اكەلەدى.
– مۇنداي جاعدايدا جاستارمەن جۇمىستى نەدەن باستاۋ كەرەك؟ پروفيلاكتيكا قاي باعىتتا جۇرگىزىلۋى ءتيىس؟
– ەڭ الدىمەن، مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ جۇيەلى ءارى جاس ەرەكشەلىگىنە بەيىمدەلگەن پروفيلاكتيكالىق جۇمىس قاجەت. مەكتەپ – تەك ءبىلىم بەرەتىن ورىن ەمەس، تۇلعا قالىپتاساتىن الەۋمەتتىك ورتا. مۇندا وقۋشىنىڭ بويىندا قۇندىلىقتار مەن ومىرلىك داعدىلار قالىپتاسادى. سوندىقتان ءۆيچ-تىڭ الدىن الۋ تەك اقپارات بەرۋمەن شەكتەلمەي، ءقاۋىپسىز مىنەز-قۇلىقتى، جاۋاپتى ومىرلىك ۇستانىمداردى تاربيەلەۋگە باعىتتالۋى ءتيىس. بۇل – تەك دارىگەردىڭ نەمەسە پسيحولوگتىڭ مىندەتى ەمەس. بۇل – بۇكىل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ، قوعامنىڭ مىندەتى.
– ۆيچ-پەن كۇرەستەگى تابىستى تاجىريبە قانداي ەلدەردە بار جانە بىزگە نە ۇيرەنۋ كەرەك؟
– دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ۆيچ ەپيدەمياسىن توقتاتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ ارقىلى مىنەز-قۇلقىن وزگەرتۋ. مىسالى، سكانديناۆيا ەلدەرىندە مەكتەپ باعدارلاماسىنا جىنىستىق تاربيە، ۆيچ تۋرالى اقپارات ەرتە جاستان ەنگىزىلەدى. اقش، گەرمانيا، فرانسيا مەملەكەتتەرىندە مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن ينتەراكتيۆتى ترەنينگتەر، رولدىك ويىندار ارقىلى ءقاۋىپسىز مىنەز-قۇلىق قالىپتاستىرۋ جولدارى ءساتتى ەنگىزىلگەن. ءبىز دە وسى تاجىريبەنى بەيىمدەپ، قوعامداعى جابىق، ايتىلا بەرمەيتىن تاقىرىپتاردى اشىق تالقىلاۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك.
– ءبىراق مۇعالىمدەردىڭ، اتا-انالاردىڭ كوبىسى مۇنداي تاقىرىپتاردى قوزعاۋعا قينالىپ جاتادى. مۇندايدا نە ىستەمەك كەرەك؟
– ءيا، قوعامدا «بۇل تۋرالى ايتۋعا بولمايدى» دەگەن تۇسىنىك ءالى بار. الايدا ءۇنسىز قالۋ، ەلەمەۋ – ءۆيچ-تىڭ ەڭ مىقتى وداقتاسى. بالا ەستىگىسى كەلمەگەندى ەمەس، ومىرلىك ماڭىزدى اقپاراتتى دەر كەزىندە، دۇرىس فورماتتا ەستۋى كەرەك. سوندىقتان پەداگوگتاردى ارنايى وقىتىپ، پسيحولوگتاردىڭ كومەگىمەن سەنىمدى ديالوگ الاڭدارىن قۇرۋ قاجەت. جاسوسپىرىمدەر سۇراق قويىپ، ەركىن وي بولىسە الاتىن ينتەراكتيۆتى تاسىلدەر – ەڭ ءتيىمدى قۇرال دەر ەدىم.
– جاستارعا ارناعان نەگىزگى تىلەگىڭىز قانداي بولار ەدى؟
– ءوز ومىرلەرىڭىزگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراڭىزدار. ۋاقىتشا اسەر، ءبىر ساتتىك قىزىعۋشىلىق دەنساۋلىققا ورنى تولماس زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. ەشقاشان كەش ەمەس – سۇراق قويىڭىز، اقپارات الىڭىز، كومەك سۇراۋدان قورىقپاڭىز. ەڭ باستىسى – دەنساۋلىعىڭىز ءوز قولىڭىزدا. ءبىز، ماماندار، ءاردايىم قولداۋ كورسەتۋگە دايىنبىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
