Sońǵy jyldary álemde VICH ınfeksıasynyń taralý qarqyny báseńdemeı tur. Qazaqstan da bul jahandyq máseleden shet qalatyn emes. Ásirese, jastar arasynda táýekel deńgeıi artyp keledi. Bul týraly Astana qalasyndaǵy VICH-ınfeksıanyń aldyn alý ortalyǵy dırektorynyń orynbasary, salada kóp jyldyq tájirıbesi bar maman Saltanat Mýsına aıtyp berdi.
– Saltanat Sákenqyzy, jalpy elimizdegi jáne Astana qalasyndaǵy VICH ınfeksıasynyń qazirgi jaǵdaıy týraly aıtyp ótseńiz. Qazirgi ýaqytta qaı toptar eń osal bolyp otyr?
– Qazaqstanda VICH ınfeksıasy boıynsha epıdemıologıalyq ahýal kúrdeli kúıinde qalyp otyr. Sońǵy jyldary VICH juqtyrýdyń jynystyq joly aldyńǵy orynǵa shyqqany baıqalady. Degenmen, ıneksıalyq esirtki tutyný arqyly taralý da áli de ózekti kúıinde. Búginde jastar – eń osal toptardyń biri. Bul jastaǵy adamdarda jaýapkershilik deńgeıi áli tolyq qalyptaspaıdy, qorshaǵan ortaǵa elikteý, táýekelge barý, tájirıbe jasap kórý qushtarlyǵy óte joǵary. Osynyń bári VICH ınfeksıasyn juqtyrý qaýpin arttyrady.
– Qazir sıntetıkalyq esirtkilerdiń jańa túrleri keń tarap jatyr. Bul VICH taralýyna qalaı áser etedi?
– Óte oryndy suraq. Sońǵy jyldary «spaıs», «sol», «skorost degen ataýlarmen belgili bolǵan sıntetıkalyq psıhobelsendi zattar jastar arasynda keń tarap jatyr. Bul zattar arzan, ońaı tabylatyn bolǵanymen, óte qaýipti. Olardyń psıhologıalyq áseri boljanbaıdy – agresıany arttyrady, paranoııa, elesteýler týdyrady, tipti keıde sýısıdke deıin alyp barady.
Mundaı jaǵdaıda adam óziniń áreketin baqylamaı, shekten tys jynystyq belsendilikke nemese toppen esirtki tutynýǵa barady. Bul – VICH ınfeksıasynyń taralýyna jol ashatyn eń qaýipti orta.
– VICH-tiń ıneksıalyq jolmen taralýy týraly naqty ne aıtýǵa bolady?
– Bul jolmen taralýy – áli kúnge deıin eń qaýipti túri. Sebebi, bir adam – orta eseppen jylyna 120 adamǵa deıin juqtyrýy múmkin. Eger ol eki jyl boıy esirtkini bir rettik shprıspen, ortaq quralmen qoldansa, bul kórsetkish 20 myńnan astam adamǵa jetýi múmkin.
Eń qorqynyshtysy – esirtki satýshylar shprısti ózderi aldyn ala daıyndap, sol arqyly taýaryn «usynady». Ondaı shprısterde vırýs bolýy múmkin. Bir shprıspen birneshe adam qoldanǵan jaǵdaıda VICH-tiń berilý yqtımaldyǵy jynystyq qatynas arqyly juǵýdan birneshe ese joǵary bolady. Osyny jastar túsine bermeıdi, túsinse de elemeıdi. Qumarlyqtaryn jeńe almaıdy.
– Bul jastardyń esirtkige táýeldi bolýy men VICH ınfeksıasyna shaldyǵýy arasyndaǵy baılanysty kúsheıte túsedi ǵoı?
– Dál solaı. Esirtki men VICH – bir-birimen tyǵyz baılanysty áleýmettik problema. Ekeýin bóle-jaryp qaraýǵa bolmaıdy.
Qazirgi tańda sıntetıkalyq esirtkiniń baǵasy arzan, tabylýy ońaı, al áseri – joıqyn. Onyń psıhogendik áseri qysqa merzimdi bolǵandyqtan, adam ony jıi qoldanýǵa májbúr bolady. Toppen birge qoldaný úrdisi jıileıdi, bul da juqtyrý qaýipin arttyrady. Mundaı ómir salty adamnyń tez degradasıaǵa ushyraýyna, psıhıkalyq jáne fızıkalyq táýeldilikke, oqshaýlanýǵa, jumyssyzdyqqa, qylmystyq ortaǵa tartylýyna ákeledi.
– Mundaı jaǵdaıda jastarmen jumysty neden bastaý kerek? Profılaktıka qaı baǵytta júrgizilýi tıis?
– Eń aldymen, mektep qabyrǵasynan bastap júıeli ári jas ereksheligine beıimdelgen profılaktıkalyq jumys qajet. Mektep – tek bilim beretin oryn emes, tulǵa qalyptasatyn áleýmettik orta. Munda oqýshynyń boıynda qundylyqtar men ómirlik daǵdylar qalyptasady. Sondyqtan VICH-tiń aldyn alý tek aqparat berýmen shektelmeı, qaýipsiz minez-qulyqty, jaýapty ómirlik ustanymdardy tárbıeleýge baǵyttalýy tıis. Bul – tek dárigerdiń nemese psıhologtyń mindeti emes. Bul – búkil bilim berý júıesiniń, qoǵamnyń mindeti.
– VICH-pen kúrestegi tabysty tájirıbe qandaı elderde bar jáne bizge ne úırený kerek?
– Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimeti boıynsha, VICH epıdemıasyn toqtatýdyń eń tıimdi joly – halyqty aqparattandyrý arqyly minez-qulqyn ózgertý. Mysaly, Skandınavıa elderinde mektep baǵdarlamasyna jynystyq tárbıe, VICH týraly aqparat erte jastan engiziledi. AQSH, Germanıa, Fransıa memleketterinde mektep oqýshylary úshin ınteraktıvti trenıńter, róldik oıyndar arqyly qaýipsiz minez-qulyq qalyptastyrý joldary sátti engizilgen. Biz de osy tájirıbeni beıimdep, qoǵamdaǵy jabyq, aıtyla bermeıtin taqyryptardy ashyq talqylaýǵa daıyn bolýymyz kerek.
– Biraq muǵalimderdiń, ata-analardyń kóbisi mundaı taqyryptardy qozǵaýǵa qınalyp jatady. Mundaıda ne istemek kerek?
– Iá, qoǵamda «bul týraly aıtýǵa bolmaıdy» degen túsinik áli bar. Alaıda únsiz qalý, elemeý – VICH-tiń eń myqty odaqtasy. Bala estigisi kelmegendi emes, ómirlik mańyzdy aqparatty der kezinde, durys formatta estýi kerek. Sondyqtan pedagogtardy arnaıy oqytyp, psıhologtardyń kómegimen senimdi dıalog alańdaryn qurý qajet. Jasóspirimder suraq qoıyp, erkin oı bólise alatyn ınteraktıvti tásilder – eń tıimdi qural der edim.
– Jastarǵa arnaǵan negizgi tilegińiz qandaı bolar edi?
– Óz ómirlerińizge jaýapkershilikpen qarańyzdar. Ýaqytsha áser, bir sáttik qyzyǵýshylyq densaýlyqqa orny tolmas zıan keltirýi múmkin. Eshqashan kesh emes – suraq qoıyńyz, aqparat alyńyz, kómek suraýdan qoryqpańyz. Eń bastysy – densaýlyǵyńyz óz qolyńyzda. Biz, mamandar, árdaıym qoldaý kórsetýge daıynbyz.
– Áńgimeńizge rahmet!
