– جولدىباي مىرزا، سوڭعى كەزدەرى قازاقستان تاۋارلارىن قىتايعا ەكسپورتتاۋ تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇرىن تەك قانا جۇڭگو تاۋارلارىن يمپورتتاۋ جايىندا عانا ءسوز بولۋشى ەدى. جالپى، قازاق كاسىپكەرلەرى قىتايعا قانداي تاۋارلاردى كوپتەپ شىعارىپ جاتىر؟
ج. وشىرباي ۇلى: ەكسپورتتىڭ ءتۇر-تۇرى بار عوي. بۇرىندارى نەگىزىنەن قىتايعا شيكىزات بايلىقتارى – مۇناي، گاز، ءتۇرلى-تۇستى مەتالدار كوپ ەكسپورتتالاتىن. بۇل ءۇردىس ءالى دە بار. ءبىز دايىن ءونىمدى ەمەس، وڭدەلمەگەن شيكىزاتىمىزدى ساۋدالاپ كەلدىك. بۇل ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدەگى كەلىسىمدەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. ءقازىر بۇل ءۇردىس تۇراقتى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بايلىعىمىز تەك قىتايعا ەمەس، رەسەي، ەۋروپا، وزگە دە ازيا ەلدەرىنە تاسىمالدانۋدا.
دەسە دە، كوپتەن بەرى شيكىزاتتى ەمەس، دايىن، مانەرلەنگەن ونىمدەرىمىزدى شەتەلگە قاشان شىعارامىز دەگەن سۇراق ەلدىك دەڭگەيدە كوتەرىلىپ كەلەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن مەملەكەت يندۋستريالاندىرۋعا باسا ءمان بەرىپ وتىر. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءوزى بۇل اۋقىمدى جوباعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ءوز قاداعالاۋىنا العانى ءمالىم. سونىڭ پايداسىن ەندى سەزە باستادىق. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندىق اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرى – استىق، ەت، ماي ونىمدەرى، ونىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىك – ۇن، ماي، كونديتەرلىك ونىمدەر قىتايعا ەكسپورتتالۋدا.
– يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى – مەملەكەتتىك ايرىقشا جوبا عوي. بۇعان ادەتتە شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى كوپ ارالاسا المايدى. قىتايعا قازاقستان ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋدا قاراپايىم كاسىپكەرلەردىڭ ۇلەس سالماعى قانشالىقتى مول؟
– ءبىر نارسەنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. جۇڭگو – ۇلكەن نارىق. وعان ءبىزدىڭ مۇناي-گاز، قازبا بايلىقتارىمىز عانا ەمەس، كەز كەلگەن تاۋارىمىز ءوتىمدى. تەك سونىڭ زاڭدى جولىن تاۋىپ، قىتايعا شىعارا الۋىمىز كەرەك. ايتالىق، سوڭعى جىلدارى قورعاس شەكاراسىنان ەكى ەلگە دە ورتاق ەركىن كاسىپكەرلىك ايماق اشىلدى. وسى بازاردا جۇمىس ىستەپ، قارجى تاۋىپ جاتقانداردىڭ دەنى قاراپايىم كاسىپكەرلەر. ول جەردە قىتايدىڭ تاۋارلارىن قازاقستانعا اكەپ ساتاتىندار دا، قازاقستان تاۋارلارىن قىتايعا ساۋدالايتىندار دا كوپ. جوعارىدا ايتقانىمداي، سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننىڭ ازىق-تۇلىك ونىمدەرى قىتايدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ۇن، ماي، كونديتەرلىك ونىمدەرىمىز قىتايدىڭ ءىرى سۋپەرماركەتتەرىندە برەندكە اينالۋدا. بۇل ۇلكەن وراي.
– سوندا ولار نە ءۇشىن قازاقستاندىق ازىق-تۇلىككە اۋەس؟
ج. وشىرباي ۇلى: ەڭ باستى سەبەبى، قازاقستاندىق ازىق-تۇلىكتىڭ دارۋمەندىگى جوعارى جانە ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا. قىتايدىڭ استىعى نەگىزىنەن حيميالىق قوسپالار ارقىلى وسىرىلەدى. ءتۇرلى حيميالىق تىڭايتقىشتار جىل سايىن ەسەلەنىپ بەرىلەدى. بۇل ەگىستىك القاپتارىنىڭ قۇنارسىزدانۋىنا اكەلىپ سوقتى. ودان الاتىن ءونىمنىڭ دە تابيعيلىعى جويىلىپ بارادى. ال قازاقستاننىڭ جەرى قۇنارلى ءارى استىعى حيميالىق قوسپاسىز وسەدى. دەمەك، ودان الاتىن ءونىم دە تازا دەگەن ءسوز.
[caption id="attachment_23033" align="alignright" width="262"]
كاسىپكەر جولدىباي وشىرباي ۇلى[/caption]
– شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى بۇل مۇمكىندىكتى يگەرە الىپ جاتىر ما؟
– ءقازىر ءدال وسى سالادا ەڭبەكتەنىپ جاتقان كاسىپكەرلەر شوعىرى مول. ءبىرى استىق ونىمدەرىن، ەندى ءبىرى كونديتەرلىك ونىمدەردى، تاعى ءبىرى ەت ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ ءجۇر. ولار تەمىر جول جانە اۆتوترانسپورتتار ارقىلى ءوز ساۋدالارىن ارتتىرۋعا كۇش سالۋدا. بۇعان مەملەكەتتىك كومەك تە بار. ارينە، ءارتۇرلى كەدەرگىلەر بار. تەك قورعاستاعى ەركىن ساۋدا ايماعىمەن شەكتەلمەي، ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمدەر نەگىزىندە استىق، ەت، ماي ونىمدەرىن ءىرى كولەمدە ەكسپورتتاپ جۇرگەندەر دە كەزىگەدى. كەي كەزدەرى قازاقستاننىڭ ەت ونىمدەرىنە شەكتەۋ قويىپ تا جاتادى. بۇل حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ەكسپەرتتەردىڭ تولىق جاسالماۋىنان تۋىندايدى. ەت ونىمدەرىنە كارانتين جاريالانعان ۋاقىتتار دا بولىپ تۇرادى. مۇنداي ساتتەردى كاسىپكەرلەر الدىن الا بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك. ەگەر زاڭدى جولمەن ءوز ونىمدەرىمىزدى شەتەلگە ەكسپورتتاي الساق، ارنايى سۋبسيديا (ندس) بەرىلەدى. ونى الۋدىڭ جولى ءتيىستى قۇجاتتاردى دۇرىس وتكىزۋ. كوپتەگەن كاسىپكەرلەر قاعاز جيناۋدان قاشادى. ەندى بىرەۋلەرى سۋبسيا، ندس الۋ قيىن دەپ ويلايدى. بۇل وي قاتە. مەملەكەتتەن بەرىلەتىن كومەك، جەڭىلدىكتەردى ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك.
– شىنىمەن دە وسى مەملەكەتتىك كومەكتى الىپ جاتقاندار بار ما؟
– بار. قورعاستاعى ەركىن ساۋدا ايماعى 2013 جىلى اشىلدى. باستابىندا قارا بازاردان زات ساتىپ الىپ، سوندا اپارىپ ساۋدالايتىن كاسىپكەرلەر ءقازىر مەملەكەتتىك كومەكتى دە ويداعىداي پايدالانا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى. سول ارقىلى ازىق-تۇلىك وندىرەتىن ءىرى كاسىپورىندارمەن بىرلەسىپ، كاماز بەن تەمىر جول ارقىلى مىڭداعان توننا ونىمدەردى ساۋدالاپ جۇرگەن كاسىپكەرلەر قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ءبارى ءبىر كۇندە ول دەڭگەيگە جەتپەيدى. ونىڭ جۇيەسىن، جولىن ۇيرەنۋگە ءبىراز ۋاقىت كەتەرى انىق. قانداي قيىندىققا قاراماستان، مەملەكەت بەرىپ وتىرعان كومەكتى الۋدى ۇيرەنۋ ماڭىزدى. جۇڭگو ءوز تاۋارىن ەكسپورتتاسا، كاسىپكەرلەرگە ارنايى بەرەتىن جەڭىلدىگى بار. ولاردىڭ كومەگىن الۋ تەزىرەك دەپ ەستيمىز. ءبارى زاڭ اياسىندا ناقتى رەتتەلگەن. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر دە مەملەكەتتىك ىنتالاندىرۋدى الۋعا نيەت ەتكەندەرى دۇرىس.
– مەملەكەتتىك كەلىسىمدەر كەزىندە قىتايعا استىق پەن ەت ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا ۋاعدالاستى دەگەن حاباردى كورىپ قالامىز. مۇنداي كەلىسىمدەردىڭ يگلىگىن شاعىن كاسىپكەرلەر كورە الىپ وتىر ما؟
ج. وشىرباي ۇلى: ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جيىلەۋى، ءوزارا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى كەلىسىمدەردىڭ بولۋى كاسىپكەرلەر ءۇشىن ۇلكەن كومەك. ەگەر مەملەكەتتىك كەلىسىمدەر بولماسا، قازاقتىڭ ازىق-تۇلىگىن وزدىگىنەن شىعارا المايدى. كەي كەزدەرى كەدەندىك راسىمدەۋدىڭ وزىندىك توسقاۋىلدارى بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. سونى بارىنشا ازايتۋ كەرەك.
[caption id="attachment_23035" align="alignleft" width="251"]
"جولدىباي" ۇنى[/caption]
– ءسىزدىڭ كومپانيا قىتايعا قانداي ونىمدەردى ەكسپورتتاپ وتىر؟
– ءبىز دە ەل سەكىلدى ماي، ۇن، كونديتەرلىك ونىمدەردى قورعاس ەركىن ساۋدا ورتالىعىنا كىرگىزۋدەن باستاعانبىز. وسى ورتالىقتىڭ تالاي كاسىپكەرگە پايدالى بولعانىن سەنىممەن ايتا الامىن. ەڭ العاش شاعىن اۆتوبۋستارمەن جوتكەدىك. كەيىن كاماز ارقىلى تاسي باستادىق. ءقازىر ءوزىمىزدىڭ «جولدىباي» ماركالى ۇن، مايلارىمىزدى شىعارا باستادىق. تۇراقتى كليەنتتەرىمىز بار. ولار وسى ماركا ونىمدەرىن قىتايدا برەند جاساۋعا جۇمىس جاساپ جاتىر. العا قويعان ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى – ۇن، ماي، ەت ونىمدەرىن مانەرلەيتىن ارنايى زاۋىت اشقىمىز كەلەدى. ءقازىر وسى جۇمىستاردى قولعا الۋ ۇستىندەمىز. ءبارىن ءوزىڭ مانەرلەپ، دايىن ءونىمدى ساۋدالاۋ بىزگە دە، ەلىمىزگە دە ءتيىمدى. بىرىنشىدەن، جۇمىس ورنى اشىلادى. ەكىنشىدەن، ەگىن، مال شارۋاشىلىعى داميدى. بولاشاقتا وزىمىزبەن ەنشىلەس كومپانيالار قۇرىپ، ەگىنشىلىك پەن مالشىلىقتى دامىتۋعا ۇلەس قوسساق پا دەگەن جوسپارىمىز دا جوق ەمەس.
[caption id="attachment_23037" align="alignright" width="238"]
"جولدىباي" مايى[/caption]
– استىق پەن ەت ونىمدەرىنە سۇرانىس جوعارى بولسا، وندا ەلىمىزدە ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى بارىنشا قولعا العان ءجون عوي.
– نەگىزى، ەگىن ەگىپ، مال وسىرەم دەگەنگە قازاقستاننان قولايلى جەر جوق. جىل سايىن ارزانداتىلعان نەسيە، سۋبسيديا بەرىلىپ كەلەدى. ونى دا نەگىزىنەن ءىرى شارۋا قوجالىقتارى الىپ ءجۇر. بۇل سالاعا قادامىن ەندى باسقاندار سۋبسياديانىڭ قىزىعىن كورىپ وتىر دەۋگە ءالى ەرتە. بولاشاقتا بۇل ولقىلىق جويىلىپ، شاعىن شارۋا قوجالىقتارى دا سۋبسيديا الاتىن كۇنگە جەتەدى دەپ ويلايمىن.
قازاقتىڭ جەرى كەڭ دەپ قۇر ماقتانباۋىمىز كەرەك. سول جەردى يگەرۋگە كۇش سالماساق، ۇلانعايىر دالانىڭ پايداسىن كورمەسەك، وندا قۇر ماقتاننىڭ زاردابىن تارتۋىمىز مۇمكىن... ءبىز وسى دالانى مالعا تولتىرىپ، ەگىنمەن گۇلدەندىرسەك قانا، ونىڭ يگىلىگىن بولاشاق ۇرپاق كورەدى. الەمدە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى دەگەن اقپاراتتى كۇندەلىكتى وقىپ ءجۇرمىز. ەندەشە، ەگىن مەن ەت ونىمدەرىنە سۇرانىس ارتپاسا، كەمىمەيدى.
– كاسىپكەرلىكپەن اينالىسام دەگەن جاستارعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز.
– بىزدە ءالى دە بولسا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋدان قورقۋ پسيحولوگياسى باسىم. ساۋدا جاساۋ – بىرەۋدى الداۋ، ارباۋ دەپ قارايتىندار دا كەزىگىپ جاتادى. مۇنداي ويدان ارىلۋعا ءتيىسپىز. «باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت» دەگەندى ءجيى ايتامىز عوي. ءقازىر ناعىز باسەكەنىڭ زامانى. كاسىپكەر بولۋ – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. بۇل الداۋدىڭ جولى ەمەس، سەنىمنىڭ جولى. سەنىمسىزدىك بار جەردە، كاسىپ ورگە دومالامايدى. سونى ەستە ۇستاپ، ءوزىنىڭ كاسىبىن باستاۋعا تالپىنۋ ءلازىم. كاسىپكەردىڭ ءبارى ۇلكەن بيزنەسمەنگە اينالۋى نەعايبىل. ءبىراق ۇلكەن ماقسات بولسا، وعان دا جەتۋگە بولادى. كاسىپكەر بولۋ ءۇشىن زيان تارتپاۋ ماڭىزدى ەمەس، سول زيانىن پايداعا اينالدىرا الۋ ماڭىزدى. بىزدەگى كوپتەگەن جاستار ءبىر كاسىبى دۇرىس جۇرمەسە، ەكىنشى ساۋدا جاساۋدان، كاسىپ باستاۋدان بويىن اۋلاق ۇستاپ جاتادى. مۇنداي قادام نەگىزى جەڭىسكە باستار جول ەمەس ەكەنىن ۇمىتپاسا دەيمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ن. تىلەۋقابىل.
