بۇل باسقوسۋدىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، بۇعان دەيىنگى جيىنداردا «اەس كەرەك پە، جوق پا؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىسە، بۇل جولى «اەس – ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىردەن-بىر كوزى» دەگەن پىكىرگە توقتالدى. سەبەبى، مۇنى باسقا ەمەس، وسى سالانى جەتىك بىلەتىن عالىمدار مەن ماماندار ايتىپ وتىر.
العاشقى تانىستىرىلىم بايانداماسىن جاساعان «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالدارى» ج ش س باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكيننىڭ ايتۋىنشا، جاسىل ەكونوميكاعا كوشۋ – زامان تالابى.
«جاسىل ەكونوميكانىڭ ءبىر تارماعى – اەس. سەبەبى، ءقازىر ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمدە دەكوربانيزاسيا پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر. وكىنىشكە قاراي، بىزدە كومىر ەنەرگەتيكاسى باسىمدىققا يە بولىپ كەلدى. ونىڭ دا قۇرىلعىلارى ەسكىرگەن، توزعان. جاڭا قۇرىلىس نىسانىن سالۋدىڭ دا ءوز قيىندىعى بار. وعان قوماقتى قاراجات كەرەك. كوگىلدىر وتىنعا دا شەكتەۋ بار. سوندىقتان بىزدە اەس سالۋدان باسقا نۇسقا جوق»، – دەدى ت.جانتيكين.
«قازاقستان ۋران وتىنىن ءوندىرۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا. بۇگىندە شيكى ءونىمدى بولمايتىن اقشاعا شەتەلگە شىعارىپ جاتىرمىز. سوناۋ 1990 جىلداردىڭ وزىندە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ تۋرالى ءسوز بولدى. ارينە، ول كەزدە قارجىلىق الەۋەتىمىز جەتكەن جوق. ەكىنشى، ماڭعىستاۋدا قاراستىرىلعان جوبا دا ىسكە اسپاي قالدى.
دەگەنمەن، اتوم سالاسى ءبىز ءۇشىن تاڭسىق دۇنيە ەمەس. بىزدە بىلىكتى ماماندار دا، قارجىلىق الەۋەت تە جەتكىلىكتى. ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. ولار ۇزاق جىلدار بويى اتوم رەاكتورلارىن پايدالانىپ كەلە جاتىر، ال بۇل رەاكتورلار اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنان ايتارلىقتاي وزگەشە ەمەس. دەمەك، بىزدە ۇلكەن تاجىريبە بار. سوڭعى جىلدارداعى ەنەرگيا كوزىنىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرسەك، اەس سالۋ باستاماسىن قولداۋ – ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەدى. اتوم ونەركاسىبىن دامىتساق، باسقا ەلگە تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلامىز»، – دەدى تيمۋر جانتيكين.
بۇعان دەيىن اەس سالىناتىن ورىن رەتىندە تاڭدالعان ۇلكەن اۋىلىندا جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر مەن ءماسليحاتتاردىڭ وكىلدەرى، ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى، ەكولوگيا، سەيسميكا، قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ساراپشىلار، قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ەكولوگيالىق بەلسەندىلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى قاتىسقان قوعامدىق تىڭداۋ وتكەن.
وندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كوبى اتوم ستانسياسىن سالۋعا قارسى ەمەستىگىن دە جەتكىزدى. وسى تۇرعىدا ع.داۋكەيەۆ اتىنداعى الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بىرلەسبەك الياروۆ بولاشاقتا اەس سالىنۋى مۇمكىن ۇلكەن اۋىلى سەيسموقاۋىپتى ايماق ەمەس دەگەندى ايتتى.
«اەس سالۋى مۇمكىن ءتورت ەلدىڭ ءبىرى فرانسيادا اەس-تىڭ جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىنا – 50 جىل. مۇندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي وقىس وقيعا تىركەلگەن جوق. ال فۋكۋسيماداعى اپات تابيعي جاعداي – سۋناميگە بايلانىستى. سوندىقتان ولارعا اەس-تى سۋدىڭ جاعاسىنا سالماۋى كەرەك ەدى. جۇڭگو قاشان دا جاسىرىپ باعادى. بىزدە تاڭدالعان ۇلكەن اۋىلى سەيسموقاۋىپتى ايماققا جاتپايدى. اەس-تە سۋ ىشكى اينالىمدا جانە سىرتقى اينالىمدا عانا قولدانىلادى. ارتىق بۋلانۋ بولمايدى. بۇرىن اەس سالۋعا قارسى بولدىم. ءقازىر قولدايمىن. ويتكەنى، ءقازىر زامان وزگەردى. كومىرقىشقىل گازى وتە قىمبات. شەتەلدە ءبىر تونناسىنا 200 دوللار، ال بىزدە 6 دوللار تولەۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، اەس بار ەلدەن ەشكىم وزا المايدى. اسىرەسە، ءبىز ۋراندى تابلەتكا تۇرىندە وڭدەيتىن ەلمىز. ياعني، بىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن وندىرۋگە پايدالاناتىن دايىن ءونىم بار، – دەدى بىرلەسبەك الياروۆ.
ەلىمىزدە اەس سالىنسا، وندا جۇمىس ىستەي الاتىن مامانداردىڭ ءبىر پاراسى – يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا. مۇندا يادرولىق فيزيكا مەن رادياسيالىق قاتتى دەنە فيزيكاسى سالاسىنداعى ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن يادرو-فيزيكالىق تالداۋ ادىستەرىن زەرتتەۋ جانە قولدانۋ، سونداي-اق ونەركاسىپ جانە مەديسينا ءۇشىن راديويزوتوپتى ونىمدەردى ءوندىرۋ مەن اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ جۇمىستارى اتقارىلادى. يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا بولاشاقتا قازاقستاندا سالىناتىن اەس-تىڭ قۇرىلىمىنا ۇقساس «سۋ-سۋ قازاقستان رەاكتورى» (CCر-ق) قوندىرعىسى 60 جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەپ كەلەدى. يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى سايابەك ساحييەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىگىنىڭ (ماگاتە) اەس پەن اتوم رەاكتورلارىنا قوياتىن تالابى بىردەي. ال الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپسىز Aەس ءتۇرى – سۋ-cۋ ەنەرگەتيكالىق رەاكتورىنىڭ قۇرىلىمى قازاقستاندا سالىناتىن اەس-تىڭ قۇرىلىمى ىسپەتتەس.
«ءبىزدىڭ ينستيتۋتتى قازاقستاندا سالىناتىن اەس-تىڭ ءپروتوتيپى دەسەك بولادى. ەلەكتر ەنەرگياسىن كىم ارزان جانە ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا تۇردە الا الادى، سول ەشكىمگە تاۋەلدى بولمايدى. بۇرىن-سوڭدى ەڭ ارزان دەپ ەسەپتەلگەن كومىر ەنەرگياسى ءقازىر ءتيىمسىز. سەبەبى، الەم ەلدەرىندە دە مۇنىڭ قورشاعان ورتاعا، ادام ومىرىنە كەرى اسەرى تۋرالى ايتىلىپ ءجۇر. ال جاسىل ەنەرگەتيكاعا جاتاتىن كۇن مەن جەل ەنەرگياسى تۇراقسىز. اەس – بازالىق ەلەكتر ەنەگريا. اەس سالاتىن كومپانيانىڭ بارلىعى العاشقى 60 جىلعا كەپىلدىك بەرەدى. شىن مانىندە، 100 جىل ۋاقىت دەرلىك ۇزدىكسىز ەلەكتر ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتە الادى»، – دەدى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى.
سونداي-اق، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تەوريالىق جانە يادرولىق فيزيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور مەدەۋ ابىشيەۆ تە اتوم ەنەرگەتيكاسىن تۇراقتى ەنەرگيا كوزىنە جاتقىزادى.
«سەبەبى، بۇۇ اتوم ەنەرگەتيكاسىن جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ قاتارىنا قوستى. ويتكەنى، اتوم ەنەرگەتيكاسىن ءوندىرۋ بارىسىندا كومىرتەگى بولىنبەيدى. شىن مانىندە، كومىردەن شىعاتىن پارنيكتىك گازدىڭ ەكولوگياعا زالالى كوپ. سوعان سايكەس، بۇدان قۋاڭشىلىق ماسەلەسى تۋىندايدى. ءقازىر كوپ مەملەكەت دەكوربانيزاسيا ماسەلەسىنە وراي «پاريج كەلىسىمىنە» قول قويعان.
ياعني، جاسىل ەنەرگەتيكاعا باسىمدىق بەرىپ، ەكىنشىدەن كومىرقىشقىل گازىن شامادان تىس بولەتىن ەنەرگەتيكاعا ينۆەستيسيا ازايادى. ءتىپتى، كومىرمەن نەمەسە مۇنايمەن جۇمىس ىستەيتىن جىلۋ ستانسيالارىنا شەتەلدىك كومانيالار دا ينۆەستيسيا قۇيمايدى. بەرگەننىڭ كۇنىندە بەلگىلى ءبىر سانكسيا ەنگىزىپ، تەجەيتىن ءىس-شارالار قولدانادى. سوندىقتان بىزدە جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ دەڭگەيى بەلگىلى ءبىر پايىزدان تومەن بولسا، ايىپپۇل سالۋى دا مۇمكىن.
سوندىقتان جاسىل ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ديۆەرسيفيكاسياسى مىندەتتى تۇردە قاجەت. قازاقستاندا ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان جاسىل ەنەرگەتيكاعا ءوتۋ باعدارلاماسى بار. ال اتوم ەنەرگەتيكاسى جەل، كۇن ەنەرگەتيكاسىمەن سالىستىرعاندا تۇراقتى ەلەكتر كوزىن بەرەدى.
راديوفوبيا جاقسى نارسە ەمەس. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋى راديومەديسينا، راديوتەحنولوگيا سالاسىنداعى مامانداردىڭ كوبەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
جالپى، راديوفوبيا دەگەن جاقسى نارسە ەمەس، ەكىنشىدەن اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ بىزدە قاجەتتى مامانداردىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى. ءقازىر قازۇۋ-دا «يادرولىق ينجەنەريا» دەگەن ماماندىعى اشىلدى. بۇلار راديوتەحنولوگيامەن، ناقتى قولدانبالى تەحنولوگيامەن اينالىسادى. بۇگىندە «اەس سالىنادى» دەگەلى بەرى وسى سالاعا قىزىعۋشىلىعى ارتىپ جاتقان جاستاردىڭ قاراسى باسىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، دامىعان مەملەكەت بولۋ ءۇشىن وندا يادرولىق تەحنولوگيامەن اينالىساتىن عالىمنىڭ سانى كوپ بولۋ كەرەك»، – دەدى مەدەۋ ابىشيەۆ.
ايتا كەتۋ كەرەك، قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ تاراپىنان اەس-تىڭ ورنالاساتىن جەرىنە قاراي سيپاتتاما جاساۋ بويىنشا باعا ۇسىنىسى بار. وسى ۇيىمداردىڭ ىشىندە KHNP (كورەيا)، Assystem (فرانسيا)، قازاقستاننىڭ جوبالاۋ جانە ەنەرگوونەركاسىپ ينستيتۋتى، سونداي-اق ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق بار. بۇعان دەيىن قىتايلىق CNNC، رەسەيلىك «روساتوم»، فرانسۋزدىق EDF پەن كورەيالىق KHNP كوممەرسيالىق ۇسىنىستارىن جاساعان. سول سەبەپتى وسى ءتورت كومپانيانىڭ ۇسىنىستارىن قاراستىرۋعا شەشىم قابىلداندى. بۇل جەردە نەگىزگى باسىمدىق – قاۋىپسىزدىك. ياعني، ەكونوميكالىق تۇرعىدان جاقسى كورسەتكىشكە يە زاماناۋي ۇلگىدەگى 3 جانە 3+ سوڭعى بۋىن رەاكتورى قاراستىرىلىپ جاتىر.
تيمۋر جانتيكيننىڭ پىكىرىنشە، ەگەر 2024 جىلى رەفەرەندۋم ءساتتى ءوتىپ، ۇكىمەتتىڭ اەس-تىڭ ورنالاسۋ ايماعىنا قاتىستى قاۋلىسى شىقسا، سونداي-اق تەحنولوگيانى جەتكىزەتىن كومپانيا انىقتالسا، 2025 جىلى تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە دە دايىن بولادى. بۇدان كەيىن جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋ جانە ساراپتامادان وتكىزۋ جۇمىستارى باستالادى.
اياۋلىم شايماردان
