كونفۋسييدىڭ «وزگەرگەمەلى زاماندا ءومىر سۇرۋدەن قۇداي ساقتاسىن» دەگەن اتاقتى سوزىنە قازاقتىڭ «قۇبىلعان زاماننىڭ كاhaرمانى بولا ءبىلۋ كەرەك» دەگەن تىلەگى بەلگىلى دارەجەدە سايكەس كەلەدى. دەگەنمەن، قازاقستاندىقتار تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەڭ كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سىناقتار مەن تۇبەگەيلى مادەني جانە ساياسي وزگەرىستەرگە تاپ بولدى. بۇل وزگەرىستەر ءاربىر قازاقستاندىق ازاماتقا دا، ءاربىر قازاقستاندىق وتباسىعا دا اسەر ەتتى.
سوڭعى ونجىلدىقتا بۇكىل الەمدە الەۋمەتتىك دامۋدى سىني كوزقاراستا قابىلداۋ بەلەڭ الىپ كەلەدى، ادامدار بۇگىنگى كۇنگە دە، وتكەن كۇنگە دە تەرىس باعا بەرىپ وتىر. جالپى العاندا ادامدار ءومىردىڭ جاقسارعانى ءۇشىن ۇكىمەتتەرگە العىس بىلدىرۋگە بەيىم ەمەس، ءبىراق كەمشىلىكتەر ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ۇكىمەتكە ارتادى.
ساۋالنامادا رەسپوندەنتتەردەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى مەن ونىڭ ساياساتىن ەمەس، ءوز وتباسىنداعى وزگەرىستەردى باعالاۋدى سۇرادىق. مەملەكەتتىڭ جاھاندىق مەگا-ينستيتۋتىنىڭ ميكروكوسمى رەتىندەگى وتباسى ونىڭ ناقتى كەيپىن بىلدىرەدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، حالىقتىڭ وتباسى دەڭگەيىندەگى وزگەرىستەردى باعالاۋى قوعامنىڭ ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى قالاي تۇيسىنەتىنىن جانە قابىلدايتىنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. 33 جىل ىشىندە ءوز وتباسىنداعى وزگەرىستەردى باعالاۋ ماسەلەسى وتە كۇردەلى ماسەلە ەكەنى انىق، ال وسى ۋاقىت ارالىعىنداعى كوپتەگەن وتباسىلارداعى وقيعالار ەكىۇشتى سيپاتتا بولدى.
وڭىرلىك مونيتورينگتە ءبىز رەسپوندەنتتەرگە 1991 جىلدان بەرى وتباسىندا بولعان وزگەرىستەردى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باسىنان بەرى وتباسىنداعى وزگەرىستەردى بەس باعىت بويىنشا باعالاۋدى سۇرادىق:
– جالپى ءومىر
– تۇراتىن قالاسىنداعى/اۋىلىنداعى ءومىر
– وتباسىلىق قاتىناستار
– تابىس
– دەنساۋلىق.
مالىمەتتەر كورسەتكەندەي، قازاقستاندىقتاردىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى 33 جىل ىشىندە وتباسىندا بولعان وزگەرىستەرگە وڭ باعا بەرەدى. ەڭ وپتيميستىك باعا، بىرىنشىدەن، جالپى ومىرگە؛ ەكىنشىدەن، وتباسىلىق تابىستىڭ، سونداي-اق تۇراتىن قالاسىنداعى/اۋىلىنداعى ومىردەگى وزگەرىستەر. ءبىر قىزىعى، كىرىستەردەگى وزگەرىستەر ەڭ جاقسى باعالانادى – رەسپوندەنتتەردىڭ 17،2% «الدەقايدا جاقساردى»، 54،7% – «جاقساردى» دەپ اتاپ ءوتتى.
قازاقستاندىقتاردىڭ بەستەن ءبىر بولىگى 1991 جىلدان بەرى وتباسىندا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولعان جوق دەپ ەسەپتەيدى.
جوعارىداعى سۋرەتتە كورىنىپ تۇرعانداي، پەسسيميزم دەنساۋلىققا بايلانىستى وزگەرىستەردى باعالاۋدا ايقىن كورىنەدى. وسىلايشا، ايەلدەر ەرلەرمەن سالىستىرعاندا دەنساۋلىقتى، وتباسىن، قارىم-قاتىناستى جانە جالپى ءومىردى باعالاۋدا كوبىنەسە پەسسيميستىك وي بىلدىرگەن. ءبىلىم دەڭگەيى نەعۇرلىم تومەن بولعان سايىن، بەس سالاداعى جانە اسىرەسە وتباسىنداعى وزگەرىستەرگە سوعۇرلىم پەسسيميستىك باعا بەرىلەدى. قالا تۇرعىندارى اۋىل تۇرعىندارىنا قاراعاندا بارلىق بەس باعىت بويىنشا وزگەرىستەرگە پەسسيميستىك كوزقاراسپەن قارايدى.
سونىمەن، قازاقستاندىقتاردىڭ تورتتەن ءۇشى 33 جىل ىشىندە وتباسىندا بولعان وزگەرىستەردى وڭ باعالايدى. پسيحولوگيالىق جاعدايى جاقسى ادامداردىڭ ءومىردىڭ ۇزاق كەزەڭدەرىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردى وپتيميستىك تۇرعىدان قابىلداۋعا جانە ءومىردىڭ ءارتۇرلى سالالارىنداعى جالپىلامالارعا بايلانىستى سەنىمدىلىك تانىتاتىن تۇراقتى ءومىر رەتىندە انىقتاۋعا بەيىمدىلىگى تۇسىنىكتى. ءار ادامنىڭ، الەۋمەتتىك توپتىڭ جاقسىلىق تۋرالى، بەرەكەلى ءومىر تۋرالى وزىندىك ويلارى بار. الەۋمەتتانۋدا ادامنىڭ ءال-اۋقاتى تابىس دەڭگەيىمەن ەڭ تىعىز بايلانىستا دەپ ەسەپتەيمىز، ءال-اۋقاتى جوعارى رەسپوندەنتتەر ونى تومەندەتەدى، ال تابىسى تومەن ادامدار اسىرا باعالاۋعا بەيىم.
ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تۋرالى رەسمي ستاتيستيكا نە دەيدى، قاراپ كورەيىك. حالىقتىڭ اقشالاي تابىستارى تۋرالى مالىمەتتەرى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن انىقتايتىن نەگىزگى فاكتور بولىپ سانالادى. رەسمي ستاتيستيكاعا سايكەس، سوڭعى 23 جىلداعى قازاقستاندىقتاردىڭ نومينالدى جانە ناقتى اقشالاي كىرىستەرىنىڭ ديناميكاسى ءوسۋ تەندەنسياسىمەن سيپاتتالادى، بۇل گرافيكتەن كورىنىپ تۇر. ايتا كەتەتىنى، اقشالاي كىرىس قۇرىلىمىندا الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ ماڭىزىنىڭ ارتقان.
بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمدە دامۋدىڭ پروگرەسسيۆتى پەرسپەكتيۆالارىنا ادامداردىڭ سەنىمى رەتىندەگى قوعامدىق وپتيميزمگە ۇلكەن قاجەتتىلىك بار. قوعامنىڭ الەۋمەتتىك نەگىزدەرىن تۇراقتاندىرۋ جانە قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ ارتۋى، قوعامداعى الەۋمەتتىك كەلىسىم مەن ءتارتىپتىڭ ساقتالۋى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى، مۇندا ىسكەرلىك بەلسەندىلىك رەسۋرسى رەتىندەگى الەۋمەتتىك وپتيميزم ەرەكشە ءرول اتقارادى.
*الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناما 2024 جىلدىڭ 11 مامىرى مەن 22 ماۋسىمى ارالىعىندا قسزي تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلدى. ىرىكتەمە كولەمى 8000 رەسپوندەنتتى قۇرايدى. ساۋالناماعا 17 وبلىس پەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ، استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنىڭ 18 جاستان اسقان رەسپوندەنتتەرى قاتىستى.
ايگۇل زابيروۆا، قسزي باس عىلىمي قىزمەتكەرى، الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
