بۇل ۇسىنىستى كوپشىلىك تە قولداي جونەلدى. جەلى قولدانۋشىلارى بۇل ماسەلەنى تالاپ ەتۋ كەرەكتىگىن، «تالاپ ەتپەسەك، تالاسبەكتى تاعى دا تاسادا قالدىرادى» دەگەن نيەتپەن دابىل قاققان.

وتكەن كۇندەردى تاعى ءبىر ەسكە الساق، «قۇنانباي» ءفيلمى ءتۇسىرىلىپ جاتقان تۇستا مارقۇم تالاسبەك اعا قوڭىراۋ شالدى. ءفيلمنىڭ ءتۇسىرىلىمىنىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالعانىن ايتىپ، رەپورتاج جاسايىق دەگەن ءوتىنىشىن بىلدىرگەن. الايدا، دوسحان اعا فيلم اياقتالماي جاتىپ، جارنامالاۋعا قارسى بولدى. سول جولى تالاسبەك اعادان «وقيعانىڭ جەلىسى قايدان الىنعانىن؟» سۇراعان ەدىك.
«بالا كەزىمنەن اۋىلدا ەستىپ، قانىعىپ وسكەن اڭگىمەلەرىمنىڭ نەگىزىندە جازىلدى. كوبى بايانداۋ ەمەس. ناقتى وقيعالارعا قۇرىلعان. سەنارييدى كوركەمدىك كەڭەس جىلى قابىلداپ، بەكىتتى. سەنەسىڭ بە، قۇنانباي كەڭەس زامانىنداعى ەڭ ۇلكەن يدەولوگيانىڭ قۇربانى بولعان ادام. ناعىز قۇنانباي تۋرالى اڭگىمەلەر ەلدىڭ اۋزىندا عانا ايتىلىپ ءجۇر. قۇنانباي – ناعىز كەمەڭگەر تۇلعا. ادىلەتتى بي بولعان. مەملەكەتشىل. ەڭ الدىمەن ونىڭ قايراتكەرلىگىن كورسەتۋىمىز كەرەك فيلم ارقىلى. دوسحاننىڭ دا كورسەتكىسى كەلگەنى وسى. قۇنانبايدى قارالاعان تاريحتان اقتاپ الۋىمىز كەرەك. ناعىز قۇنانبايدى ءالى ەشكىم بىلمەيدى» دەگەن ەدى.
«قۇنانباي» تۋرالى تالاسبەك اسەمقۇلوۆقا دەيىن بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتباي مەن جازۋشى بەيبىت ءساپارالى دە زەرتتەگەن. بۇل تۋرالى تالاسبەك اعانىڭ: «ەكەۋىنىڭ دە كىتابىمەن تانىسپىن. ءوزىم دە قۇنانبايدىڭ تاعدىرىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن اداممىن. كەڭەس زامانىندا الاش ازاماتتارىنىڭ ءبارىن قىرىپ سالدىق. كەڭەس زامانىندا ونەر مەن ادەبيەتتىڭ ءبارى يدەولوگياعا باعىندى. سول سەبەپتى دە، تۇلعالارىمىزدىڭ ناعىز بەينەسىن كورسەتە العان جوقپىز. ماسەلەن، تاتتىمبەتتى الايىق. تاتتىمبەت تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقاشان دۇرىس ايتىلعان جوق. كوپ دەرەكتەر ناقتى ەمەس. داۋلەتكەرەيدىڭ ءوزىن ازەر تانىتتىق» دەگەنى بار-دى.
وكىنىشتىسى، تالاسبەك اعا اڭگىمەسىن اياقتاي المادى. الماتىعا كەلگەنىندە اسىقپاي، قۇنانباي تۋرالى ەستىگەن-بىلگەنىن ايتپاق بولعان. امال نەشىك، سۇم اجال وعان جەتكىزبەدى.
فيلم جارىققا شىققاننان كەيىن دە سان الۋان پىكىرلەر ايتىلدى. اراسىندا جاعىمدىسى دا بار، جاعىمسىزى دا جەتەرلىك. ءبىرى – ماقتاسا، ەكىنشىسى – داتتايدى. فيلم پروكاتقا دا شىقتى. ءارتۇرلى داقپىرتتى اڭگىمەلەر كوبەيگەن سوڭ، كينودراماتۋرگتىڭ جارى، بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى زيرا ناۋرىزبايەۆاعا قوڭىراۋ شالعانبىز. زيرا اپايدان  تالاسبەك اعانىڭ فيلم تۋرالى كوزقاراسى قالاي بولعانىن سۇراعانىمىزدا:
«21 قىركۇيەك كۇنى تاڭەرتەڭ تالاسبەكتى دوسحان اعا وڭاشا اپارىپ، ءالى تولىق بىتە قويماعان ءفيلمنىڭ العاشقى نۇسقاسىن كورسەتكەن ەكەن. مونتاجى دا تولىق بىتپەگەن ءفيلمنىڭ نۇسقاسى تالاسبەكتىڭ كوڭىلىنەن شىقسا كەرەك. ۇيگە كەلگەنىندە كوزىنە جاس الىپ، ريزا بولىپ ايتقانى ءالى ەسىمىزدە. «سونداي جاقسى فيلم بولىپتى» دەپ باعا بەرىپ ەدى. ءفيلمنىڭ تانىستىرىلىمى كەزىندە شاقىردى. كوردىم. كوڭىلىمنەن شىقپاعان ەپيزودتارى دا بولدى. كەيبىر نارسەلەر ارتىقتاۋ بولعان سەكىلدى. ءتىپتى، «اتتەگەن-اي» دەيتىندەي بىر-ەكى تۇسى بار. ءار نارسەگە سىني كوزقاراسپەن قارايتىن ادامبىز عوي. الەمدىك دەڭگەيدەگى فيلمدەرمەن سالىستىرىپ قارايتىنىمىز تاعى بار. سونداي سالىستىرىپ قاراعاندا، ءبىرلى-جارىم كەمشىلىكتەرى بايقالادى، ارينە. كەيبىر ساتتەرى بەينەكليپتەر سەكىلدى تەز اينالادى. جاسى ۇلكەن ادامدارعا مۇنى قابىلداۋ قيىن سياقتى. ال، جاستارعا بۇل ۇنايتىنى بەلگىلى. بەس ءجۇز جىلقى ايداپ كەتەتىن بارىمتاسى بار ەدى. ول ەپيزودتار فيلمگە ەنبەي قالىپتى. ءالى دە فيلمگە بىر-ەكى ەپيزود قوسسا دەپ ويلايمىن. ونى دوسحان اعا ءوزى شەشەتىن بولار» دەگەن-دى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قۇنانباي تۋرالى از جازىلعان جوق. «اباي جولىندا» ايتىلماعان اقيقاتتى ىزدەگەندەر دە جەتەرلىك. اعا سۇلتاننىڭ ناعىز تۇلعاسىنا قاتىستى پىكىر قايشىلىقتارى دا كوپ ەدى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن بارىن سالدى. سەناريي جازارىنىڭ الدىندا قۇنانباي اتامىزعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبارىن وقىپ، زەردەلەپ شىققانىن زيرا اپاي ايتقان بولاتىن. ول تۋىپ-وسكەن شۇبارتاۋ مەن اباي – بىر-بىرىنە كورشى جاتقان اۋداندار. دەمەك، كينودراماتۋرگ بالا كەزىنەن-اق اباي مەن قۇنانباي تۋرالى اۋىل اقساقالدارىنان كوپ ەستىگەن. سونىڭ ءبارىن جادىنا ءتۇيىپ وسكەن. مۇنىڭ ءبارىنىڭ سەنارييدى جازۋعا سەپتىگى ءتيدى. كينودراماتۋرگ ءۇشىن ءوز تاقىرىبىن اشۋدا كوپ قينالماعاندىعى وسىدان بايقالسا كەرەك.
جالپى، و باستاعى اڭگىمە «قۇنانبايدىڭ» مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلۋىنان شىققان. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇجىمدىق ەڭبەكتى ۇسىنۋ بۇرىننان بار ءۇردىس. ءبىر كەزدەرى مەملەكەتتىك سىيلىقتى العان قاداۋ-قاداۋ سپەكتاكلدەر بولدى. جەكەلەگەن ادامدارعا ەمەس، سپەكتاكلگە بەرىلەتىن جاقسى ءداستۇر بار ەدى. ءازىربايجان مامبەتوۆ قويعان «انا-جەر-انا» مەن «قان مەن تەردىڭ» كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن العاندىعىنا، كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ «قىز جىبەك» وپەراسىمەن اتى دۇركىرەپ شىققانىنا تاريح كۋا.
ءبىر بىلەرىمىز، دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ جەكە باسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق بار. سىيلىق «قۇنانبايعا» بەرىلەتىنى اقيقات. تاعى ءبىر اقيقات، «قۇنانبايدا» تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ دا قولتاڭباسىنىڭ بارلىعى. سەناريي مىقتى بولماسا، كينودراماتۋرگ ىنتا-شىنتاسىمەن قۇنانبايدى زەرتتەمەسە، فيلم كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعار ما ەدى. جوق. دەمەك، «قۇنانباي» ءفيلمى مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىقتى بولسا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تا سول سىيلىققا لايىق دەگەن ءسوز.
مادەنيەتتانۋ­شى ءاسيا باعداۋلەت قىزى بۇل تۇرعىدا:
– مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ زاڭ­داردىڭ، ەرەجەلەردىڭ دۇرىس جاسالمايتىنىنان بولىپ تۇرعان سياقتى. و دۇنيەلىك ادامنىڭ شىعارماسىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنۋعا بولمايدى دەگەن تالاپ بار شىعار، ءبىراق، ونىڭ ۇجىمدىق جۇمىسى ۇسىنىلسا، ەسىمىن سىزىپ تاستاڭدار دەگەندى وقىعان جوقپىن. ەگەر الدا-جالدا سونداي تالاپ تاسقا باسىلعان بولسا، ونى ءبارىمىز جابىلىپ وزگەرتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، بۇل اقىلعا سىيمايدى. ءتىرى ادامعا قاتىستى ادىلەتسىزدىك – ادىلەتسىزدىك، ولگەن ادامعا قاتىستى ادىلەتسىزدىك – قۇدايسىزدىق بولادى. ءتىرى اداممەن ايتىسۋعا بولادى، الىسىپ، جۇلىسۋعا بولادى. باسىنۋعا دا بولاتىن شىعار. ءبىراق، ولگەن ادامدى باسىنعانىڭ – ءوزىڭنىڭ ارىڭدى باسىنعانىڭ، ۇياتىڭدى تۇنشىقتىرعانىڭ سياقتى بولىپ ەلەستەيدى ماعان. توبەمىزدە قۇداي بار ەمەس پە؟ مىناۋ جىبىرلاعان جالعان دۇنيەدەن جوعارعى ادىلەت بار ەمەس پە؟ ونى قالاي ۇمىتتىق؟ ەگەر شىنىندا دا، ت.اسەمقۇلوۆتىڭ ەسىمى «قۇنانباي» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تىزىمگە قوسىلماسا، بۇل ءبارىمىزدىڭ بەتىمىزگە سالىق بولادى. ويتكەنى، وسى قوعامدى قۇراپ وتىرعان ءبىز، ونىڭ جازىلماعان زاڭدىلىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا، ال، جازىلاتىندارىنىڭ ادىلەتپەن جازىلۋىنا ءبىز جاۋاپتىمىز. وسى ادىلەتسىزدىكتى كورىپ وتىرىپ ۇندەمەي قالۋ ءبارىمىزدىڭ دە سول قياناتتى ءوز قولىمىزبەن جاساعانىمىزبەن تەڭ بولىپ شىعادى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ پەن دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ تاندەمىنسىز «ءبىرجان سال» دا، «قۇنانباي» دا بولمايتىن ەدى. ءبىز وسى فيلمدەر ءۇشىن دوسحان اعاعا قالاي العىس ايتساق، تالاسبەك اعاعا دا سولاي قارىزدارمىز. تۇسىنەمىز، كينو – ۇجىمدىق ونەر. ءبىراق، وندا دا اركىمنىڭ قوسقان ۇلەسى بولادى عوي. ول ءبىر ءتۇسىرىلىم الاڭىندا شاي تاسىپ جۇرگەن كومەكشى، نە ءۇشىنشى وپەراتور نەمەسە ەپيزودتىق رولدەگى اكتەر ەمەس. ول – سەناريي اۆتورى. اكتەرلىك تۇرعىدان العاندا، شىنداپ كەلگەندە، قۇنانباي – دوسحان جولجاقسىنوۆتان بولەك، زەرە رولىندەگى نۇرسيفات سالىقوۆا مەن باراق رولىندەگى ايدوس بەكتەمىردىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولدىق.
بۇل فيلمدە وپەراتور مەن كومپوزيتوردىڭ جۇمىسىن دا اتاپ وتۋگە بولادى. راس. ءبىراق، سولاردىڭ ءبارىن قوسىپ تۇرىپ، ءبىر تالاسبەكتى سىزىپ تاستاۋ قاي ادىلەتكە جاتادى؟ سەنارييسىز فيلم بولاتىن با ەدى؟ راس، تالاسبەكتىڭ ەسىمىن قوسسا دا، قوسپاسا دا، بۇل الاماندا ءبىز «قۇنانبايعا» ءىش تارتا، ىشتەي بولىسىپ قارايمىز. ويتكەنى، ءمىنسىز بولماسا دا، ماقساتى انىق، شىن قۇنانبايدى تىرىلتۋگە تالپىنىس بۇل. يدەيالىق تۇرعىدا بيىك شىعارما. ءبىراق، ماسەلە ءفيلمنىڭ سىيلىقتى الۋ، الماۋىندا دا ەمەس. ماسەلە، قاراپايىم عانا ادىلەتتە. قالاي بۇرا تارتساڭىز دا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇمىتكەرلەر تىزىمىنەن الىنىپ تاستالۋىنا ەشقانداي قيسىن جوق.
مۇنداي، مەملەكەت اتىنان، دەمەك ءبارىمىزدىڭ، بۇكىل ۇلتىمىزدىڭ اتىنان بەرىلەتىن سىيلىقتا ىعاي مەن سىعايلىعىڭ ەمەس، تالانت، ەڭبەك، شىعارما باعالانۋى كەرەك اسىلىندە. تالاسبەك مارقۇمنىڭ شەندىلەردىڭ ءتىلىن تابۋعا يكەمى بولماعانى راس. باسقا كىناراتى جوق ەدى. سوندىقتان، وسى قوعامنىڭ ارى ءۇشىن، بۇل ولقىلىقتى تۇزەتۋ كەرەك دەپ سانايمىن» دەيدى.
ورىندى ءسوز. اڭگىمەنىڭ ءجونى وسى. «ءبىرجان سال» مەن «قۇنانبايدىڭ» مىقتىلىعى – جولجاقسىنوۆتا عانا تۇرعان جوق. ونىڭ ءتۇپ نەگىزى – سەنارييدىڭ شەبەرلىگىندە. شەبەر كىم؟ ارينە، اسەمقۇلوۆ. «قۇنانباي» فيلمىندەگى كەسەك-كەسەك ءسوز ورامدارى كىمگە تيەسىلى؟ تاعى دا اسەمقۇلوۆقا. ەندەشە، سىيلىققا ۇمىتكەرلەر تىزىمىنەن اسەمقۇلوۆتى كورە الماساق، ءبىزدىڭ ابىرويىمىزعا سىن!
دوسحان مىرزا، بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟!

دەرەككوز: "ايقىن" گازەتى

گۇلزينا بەكتاس