بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ 2025 جىلعى 3 تامىزداعى قازاقستانعا ساپارى ماڭىزدىلىعى حاتتامالىق ديپلوماتيادان اسىپ تۇسەتىن وقيعا بولدى. ول قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى كۇش-جىگەرىن مويىنداپ قانا قويماي، جاھاندىق كۇن ءتارتىبىن ىلگەرىلەتۋدە بۇۇ-نىڭ ماڭىزدى وڭىرلىك سەرىكتەسى رەتىندەگى ەلدىڭ مارتەبەسىن نىعايتتى. الەمدىك تۋربۋلەنتتىلىك، حالىقارالىق ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىم داعدارىستارى جانە ءوسىپ كەلە جاتقان قاقتىعىستار جاعدايىندا قازاقستان ىشكى تۇراقتىلىقتى حالىقارالىق بەلسەندىلىكپەن ۇشتاستىرا الاتىن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ساناۋلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ەگەمەندىكتى نىعايتۋ، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ جاۋاپتى مۇشەسىنىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ جانە يادرولىق قارۋسىزدانۋ، ورنىقتى دامۋ، كليمات، سۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى سياقتى باسىم تاقىرىپتاردى ىلگەرىلەتۋ ءتاسىلى رەتىندە بۇۇ جۇيەسىنە بەلسەندى قاتىسۋ ستراتەگياسىن تاڭدادى. قازاقتا «كوپكە تارىقپاعان-كوپشىلدەن تارىلمايدى»دەگەن دانا ءسوز بار. قازاقستان ۇلتتىق شەكارادا تۇيىقتالماي، سانالى تۇردە ەۋرازيالىق ديپلوماتيا پريزماسى ارقىلى امبەباپ قۇندىلىقتاردىڭ جولسەرىگى بولدى.

بۇۇ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىنا تەرەڭ ينتەگراسيالانعان بىرنەشە الەمدىك كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءومىربايانى وسى ساپارعا ەرەكشە سيمۆولدىق ءمان بەردى. ونىڭ جەنيەۆا بولىمىندەگى تاجىريبەسى، قارۋسىزدانۋ ديالوگتارىنا قاتىسۋى جانە حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ وزەكتى ساتتەرىن ءتۇسىنۋى بۇۇ مەن قازاقستان رەسمي سەرىكتەستەر ەمەس، ۇقساس باعدارلاردىڭ تاسىمالداۋشىلارى بولىپ تابىلاتىن ىنتىماقتاستىقتىڭ بىرەگەي فورماتىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل ماقالا وسى ديالوگتىڭ تاريحي تۇردە قالاي رەسىمدەلگەنىن، ونىڭ بۇگىنگى كۇنى قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن جانە بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ الماتىعا ساپارى جاھاندىق قوعامداستىققا قانداي سيگنالدار جىبەرەتىنىن تالدايدى.

1. قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن ىنتىماقتاستىق تاريحى

1992 جىلى 2 ناۋرىزدا قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا رەسمي تۇردە قابىلدانىپ، 168ء-شى مۇشە مەملەكەت بولدى. بۇل قادام جاس رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگىن حالىقارالىق مويىنداۋدى جانە ونىڭ الەمدىك قوعامداستىققا كىرۋىن بەلگىلەدى. 1945 جىلى قۇرىلعان بۇۇ بۇكىل ادامزاتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن جالعىز امبەباپ جاھاندىق ۇيىم بولىپ قالا بەرەدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ونىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋى رەسپۋبليكانىڭ كوپجاقتى ديپلوماتيانىڭ پايداسىنا تاڭداۋىن بەكىتتى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇكىل كەزەڭىندە قازاقستان بۇۇ جارعىسىنىڭ ماقساتتارى مەن قاعيداتتارىنا ادالدىعىن ۇنەمى كورسەتىپ، ۇيىم جۇيەسىمەن بەلسەندى ءوزارا ءىس-قيمىل جاسايدى. ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدا جوعارى دەڭگەيدەگى تۇراقتى بايلانىستار ماڭىزدى ءرول اتقاردى: 1992 جىلدان باستاپ نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ نيۋ-يوركتەگى بۇۇ شتاب-پاتەرىنە 11 رەت باردى جانە باس اسسامبلەيانىڭ جالپى ساياسي پىكىرتالاستارىندا 9 رەت ءسوز سويلەدى؛ بۇۇ باس حاتشىلارى – كوفي اننان، پان گي مۋن جانە انتونيۋ گۋتەرريش قازاقستانعا بىرنەشە رەت رەسمي ساپارلارمەن كەلدى. قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ 2011 جىلى جەنيەۆاداعى بۇۇ بولىمشەسىنىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى – باس ديرەكتورى لاۋازىمىنا تاعايىندالۋى ەلگە دەگەن جوعارى سەنىمنىڭ ايقىن دالەلى بولدى، بۇل قازاقستاننىڭ ۇيىمنىڭ باسشى قۇرىلىمدارىنىڭ جۇمىسىنا تارتىلعانىن راستادى.

قازاقستان ءوزىن بۇۇ الاڭىندا ماڭىزدى حالىقارالىق باستامالاردىڭ باستاماشىسى رەتىندە كورسەتتى. باس اسسامبلەيا تريبۋناسىنان ءار جىلدارى ەل باسشىلىعى ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى (اوسشك) شاقىرۋدى جانە بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازيا ەكونوميكالارىنا ارنالعان ارنايى باعدارلاماسىن (سپەكا)ىسكە قوسۋدى قوسا العاندا، قاۋىپسىزدىك پەن دامۋدى نىعايتۋعا باعىتتالعان ۇسىنىستار ۇسىندى؛ رەسپۋبليكانىڭ جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى يادرولىق قارۋسىزدانۋ جونىندەگى باستامالاردى ىلگەرىلەتۋ بولدى: قازاقستاننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا بۇۇ باس اسسامبلەياسى ءبىراۋىزدان 29 تامىزدى حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى دەپ جاريالادى. سونىمەن قاتار، قازاقستان كسرو-دان مۇراعا قالعان يادرولىق ارسەنالدان (الەمدەگى ءتورتىنشى، 1410 وقتۇمسىق) ءوز ەركىمەن باس تارتتى جانە 1991 جىلى سەمەي يادرولىق پوليگونىن ءبىرجولا جاۋىپ تاستادى، وسىلايشا جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋعا بەيىلدىلىگىن راستادى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك قۇرۋ ۇسىنىلدى.

قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ شارىقتاۋ شەگى ەلدى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىندا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 2017-2018 جىلدارعا ارنالعان ءبىرىنشى تۇراقتى ەمەس مۇشەسى ەتىپ سايلاۋ بولدى. بۇل قىزمەتتە قازاقستان حالىقارالىق بەدەلدى نىعايتا وتىرىپ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ، تەرروريزمگە قارسى كۇرەس جانە وڭىرلىك تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ ماسەلەلەرىن العا تارتتى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشەلىك قازاقستانعا الەمدىك قوعامداستىقتىڭ بەلسەندى جانە جاۋاپتى سەرىكتەسى رەتىندە بەدەلىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ديپلوماتيالىق كۇش-جىگەردى تولىقتىرا وتىرىپ، رەسپۋبليكا بەيبىتشىلىكتى قولداۋعا پراكتيكالىق ۇلەس قوسا باستادى: 2018 جىلى قازاقستان بۇۇ-نىڭ ليۆانداعى ۋاقىتشا كۇشتەرىنىڭ ميسسياسىنا العاشقى بىتىمگەرشىلىك كونتينگەنتىن (120 اسكەري قىزمەتشى) جىبەرىپ، «كوك دۋلىعا» بۇۇ وپەراسيالارىنا قاتىساتىن ورتالىق ازيانىڭ العاشقى مەملەكەتى بولدى.

قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن ىنتىماقتاستىعى ۇلتتىق دەڭگەيدە دە بەلسەندى دامىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى بۇۇ-مەن بىرلەسىپ 2021-2025 جىلدارعا ارنالعان ورنىقتى دامۋ ماقساتىندا ىنتىماقتاستىقتىڭ ءۇش باسىم باعىتقا باعىتتالعان نەگىزدەمەلىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرادى: ادام الەۋەتىن دامىتۋ جانە تەڭ قاتىسۋدى قامتاماسىز ەتۋ؛ ءتيىمدى ينستيتۋتتار، ادام قۇقىقتارى جانە گەندەرلىك تەڭدىك؛ ورنىقتى قورشاعان ورتا جانە ينكليۋزيۆتى ەكونوميكالىق دامۋ. ەلدە ءارتۇرلى جوبالاردى جۇزەگە اسىراتىن بۇۇ جۇيەسىنىڭ 23 مەكەمەسى جۇمىس ىستەيدى. تىعىز سەرىكتەستىكتىڭ سيمۆولى 2019 جىلعى 1 مامىردا الماتىدا بۇۇ اگەنتتىكتەرىنىڭ 16 وكىلدىگى ورنالاسقان حالىقارالىق ۇيىمدار عيماراتىنىڭ اشىلۋى بولدى.

2. قازاقستان بۇۇ باعالاۋىندا: ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىق، ورنىقتى دامۋ جانە گەندەرلىك تەڭدىك

سوڭعى جىلدارى قازاقستان ورنىقتى دامۋ، ينۆەستيسيالىق بەلسەندىلىك جانە الەۋمەتتىك ترانسفورماسيا سەرپىنىن كورسەتەتىن جاھاندىق رەيتينگتەردەگى ءوز پوزيسياسىن دايەكتى تۇردە نىعايتۋدا. يۋنكتاد-تىڭ 2025 جىلعى الەمدىك ينۆەستيسيالار تۋرالى سوڭعى بايانداماسىنا سايكەس، رەسپۋبليكا ورتالىق ازيانىڭ نەگىزگى ينۆەستيسيالىق ورتالىعىنىڭ مارتەبەسىن تاعى دا راستادى: ونىڭ ۇلەسىنە وڭىردەگى بارلىق تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردىڭ (تشي) شامامەن 70%-ى تيەسىلى. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان 151 ميلليارد دوللاردان استام تشي جيناي الدى، بۇل ونى ءسوزسىز وڭىرلىك كوشباسشى ەتەدى جانە جاھاندىق بيزنەس تاراپىنان سەنىمدى كورسەتەدى.

دەگەنمەن، 2024 جىل ينۆەستيسيالىق اعىندارداعى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى كورسەتتى. تاۋەلسىزدىك تاريحىندا تۇڭعىش رەت قازاقستان تازا ينۆەستيسيالاردىڭ تەرىس سالدوسىن (-2،6 ميلليارد دوللارى) تىركەدى، بۇل ءبىر جىل بۇرىنعى 3،7 ميلليارد دوللاردىڭ اعىنىمەن سالىستىرعاندا. الايدا، بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەپتەرى، Kazakh Invest ۇلتتىق كومپانياسى اتاپ وتكەندەي، داعدارىستىق ەمەس، ينستيتۋسيونالدىق سيپاتتا: بۇل ديۆيدەندتەر تولەۋ ماقساتىندا بۇرىن كومپانيالار قايتا ينۆەستيسيالاعان پايدانى رەپاترياسيالاۋ تۋرالى ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن. مۇنداي ديناميكا، كەرىسىنشە، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ جەتىلگەندىگىن ايعاقتايدى: كاسىپورىندار ينۆەستيسيالىق كەزەڭنەن كاپيتالدى قايتارۋ كەزەڭىنە اۋىسادى، بۇل رەتتە ەل ىشىندە پايدا تابۋدى جالعاستىرۋدا.

يۋنكتاد سونىمەن قاتار قازاقستان جاڭا ينۆەستيسيالىق جوبالار سانى بويىنشا تەڭىزگە شىعا المايتىن دامۋشى مەملەكەتتەر اراسىندا جەتەكشى ورىن الاتىنىن اتاپ ءوتتى. 2024 جىلى ەلگە قۇنى 1 ميلليارد دوللاردان اساتىن بەس اۋقىمدى جوبانىڭ تورتەۋى قاجەت بولدى.ەڭ ىرىلەرىنىڭ قاتارىندا 5،5 ميلليارد دوللار سوماسىنا تابيعي گاز ءوندىرۋ جونىندەگى كاتار جوباسى جانە 1،8 ميلليارد دوللارعا مەتاللۋرگيا ءوندىرىسىن قۇرۋ جونىندەگى جۇڭگو باستاماسى بار. بۇدان باسقا، قازاقستان كولىك ينفراقۇرىلىمىنا ينۆەستيسيالار تارتۋ بويىنشا ءوڭىردىڭ كوشباسشىسى بولدى، ول شامامەن 8 ميلليارد دوللار سوماسىنداعى 19 جوبا. بۇل دەرەكتەر جاھاندىق گەوساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا دا ترانسۇلتتىق كاپيتالدىڭ جوعارى سەنىم دەڭگەيىنىڭ ساقتالۋىن كورسەتەدى.

ينستيتۋسيونالدىق تۇراقتىلىق، راسىمدەردى سيفرلاندىرۋ، جەدەلدەتىلگەن ليسەنزيالاۋدى ەنگىزۋ جانە باسىم جوبالار ءۇشىن «ءبىر تەرەزە» پلاتفورماسىن ىسكە قوسۋ دا ماڭىزدى درايۆەرلەرگە اينالدى. بۇۇ قازاقستاندا ينۆەستورلاردىڭ شاعىمدارىنىڭ ءبىرىڭعاي ءتىزىلىمىن قۇرۋ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتەدى، بۇل ينۆەستيسيالىق احۋالدىڭ قۇقىقتىق قورعالۋى مەن ساپاسىن نىعايتۋعا جاسالعان قادام رەتىندە قاراستىرىلادى.

الەۋمەتتىك پروگرەسس تۇرعىسىنان قازاقستان تۇراقتى وڭ ديناميكانى كورسەتىپ وتىر. 2023-2024 جىلدارداعى ادام دامۋى تۋرالى بايانداماعا (بۇۇدب) سايكەس، ەل 193 مەملەكەت اراسىندا 67ء-شى ورىندا، تابىسى ورتاشادان جوعارى ەلدەر توبىنا كىرەدى. تدم قازاقستاندى 166 ەلدەن 66-شى پوزيسيادا بەلگىلەيدى، بۇل 2030 جاھاندىق كۇن تارتىبىنە قول جەتكىزۋ بويىنشا ەلەۋلى كۇش-جىگەردى كورسەتەدى.

گەندەرلىك ساياساتقا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. قازاقستان-ورتالىق ازياداعى ونىڭ وكىلى 2024 جىلى ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتى جويۋ كوميتەتىنە سايلانعان جالعىز مەملەكەت، بۇل حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ تەڭدىك سالاسىنداعى پروگرەستى مويىنداۋىن بىلدىرەدى. ەل جاھاندىق گەندەرلىك الشاقتىق يندەكسىندە 76-شى ورىندا تۇر، بۇل ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ەرەكشە جوعارى كورسەتكىشتەردى كورسەتەدى. الايدا، جالاقىداعى ايتارلىقتاي الشاقتىق (2022 جىلى 25،2%)، سونداي-اق ايەلدەر ءۇشىن مانساپتىق مۇمكىندىكتەردەگى شەكتەۋلەر ساقتالۋدا.

بۇۇ-ەلىمىزدە 1999 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ايەلدەر، ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن كەڭەيتۋ، زورلىق-زومبىلىقتى جويۋ، گەندەرلىك-سەزىمتال ساياساتتى ەنگىزۋ جانە ەكونوميكالىق تەڭدىك جونىندەگى باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋدا قازاقستاندى بەلسەندى قولدايدى. 2030 جىلعا دەيىن جاڭارتىلعان ۇلتتىق گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسى شەشىم قابىلداۋ دەڭگەيىندە ايەلدەردىڭ 30% وكىلدىگىنە قول جەتكىزۋدى جانە نەگىزگى سەكتورلارداعى گەندەرلىك الشاقتىقتى ازايتۋدى كوزدەيدى.

بۇۇ-نىڭ جيىنتىق دەرەكتەرى قازاقستاننىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىقتى، ينستيتۋسيونالدىق اشىقتىقتى جانە ورنىقتى الەۋمەتتىك رەفورمالاردى بىرىكتىرەتىن ەل رەتىندە ارەكەت ەتەتىنىن كورسەتەدى. بۇل يۋنكتاد، بۇۇدب جانە بۇۇ-ايەلدەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەلەرىن قوسا العاندا، حالىقارالىق قۇرىلىمدارمەن جۇيەلى ءوزارا ءىس-قيمىل، ۇلتتىق دامۋدىڭ ىشكى جاڭعىرۋىنا، حالىقارالىق سەنىمىنە جانە ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتىلىعىنا جاعداي جاسايدى.

3. بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ قازاقستانعا ساپارى: ساياسي-ستراتەگيالىق ماڭىزى جانە ينستيتۋسيونالدىق قورىتىندىلارى

بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ 2025 جىلعى 3 تامىزداعى قازاقستانعا ساپارى، ءبىر جاعىنان، قازاقستاننىڭ جاھاندىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بەلسەندى جانە سەنىمدى قاتىسۋشىسى رەتىندە تانىلۋىن راستاعان، ال ەكىنشى جاعىنان، ورتالىق ازيا مەن بۇۇ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارداعى جاڭا ينستيتۋسيونالدىق كەزەڭنىڭ باستالۋىن بەلگىلەگەن ماڭىزدى سىرتقى ساياسي وقيعا بولدى. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 80ء-شى سەسسياسىنا دايىندىق اياسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باسشىسىنىڭ الماتىعا كەلۋى ستراتەگيالىق سيگنال بولدى: ورتالىق ازيا، اسىرەسە قازاقستان رەفورمالاناتىن ۇيىمنىڭ باسىمدىقتارىنىڭ وربيتاسىنا كىرەدى.

الماتىدا باس حاتشىنى جەكە قابىلداعان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ونىڭ ساپارىن ەلگە دەگەن قۇرمەت اكتىسى جانە سونىمەن بىرگە تۇراقتى دامۋدىڭ وڭىرلىك كۇن ءتارتىبىن قولداۋ رەتىندە سيپاتتادى. تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى بويىنشا وڭىرلىك ورتالىقتىڭ اشىلۋىن «بۇكىل ءوڭىر ءۇشىن ماڭىزدى جەتىستىك» رەتىندە كورسەتە وتىرىپ، توقايەۆ قازاقستان بۇۇ باستامالارىن قابىلداپ قانا قويماي، ولاردىڭ ساۋلەتشىسى جانە ينستيتۋسيونالدىق كەپىلگەرى بولىپ تابىلاتىنىنا باسا نازار اۋداردى. بۇل اسىرەسە جاھاندىق فراگمەنتاسيانىڭ كۇشەيۋى جاعدايىندا ماڭىزدى: ورتالىق ازيا ەلدەرى باسەكەلەس كۇش ورتالىقتارى اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىلەرىن ىزدەيدى، ال قازاقستان سىندارلى دەلدالدىق پەن كوپجاقتى ءوزارا ءىس-قيمىل فورماتىن ۇسىنادى.

گۋتەرريشتىڭ دايەكسوزى –«قازاقستان – بەيبىتشىلىك پەن ديالوگ سيمۆولى، حالىقتار اراسىنداعى التىن كوپىر ءارى كوپتەگەن جاعدايدا ءادىل مامىلەگەر ەكەنىن كورسەتىپ كەلەدى. بۇعان وسىدان ونداعان جىل بۇرىن يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ تۋرالى تاريحي شەشىم نەگىز قالادى. بۇل شىن مانىندە بۇكىل الەم ءۇشىن ونەگەلى ءىس بولدى» دەگەنى ريتوريكالىق ريەۆەرانس ەمەس، بۇۇ-نىڭ جۇيەلى ۇستانىمىنىڭ كورىنىسى. باس حاتشى نەگىزگى پرەسەدەنت، قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى تۋرالى ەسكە سالدى. جاھاندىق ميليتاريزاسيانىڭ جاڭا كەزەڭى مەن حالىقارالىق قۇقىققا دەگەن سەنىم داعدارىسى جاعدايىندا بۇل شەشىم قايتادان وزەكتى بولىپ وتىر. وسىلايشا، قازاقستان پەريفەريالىق اكتور رەتىندە ەمەس، «نورماتيۆتىك كاپيتالدىڭ» تاسىمالداۋشىسى رەتىندە حالىقارالىق جۇيەدە جاۋاپتى مىنەز-قۇلىق ستاندارتتارىن بەلگىلەۋگە قابىلەتتى ەل رەتىندە پوزيسيالانادى.

ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ءۇشىن تدم بويىنشا بۇۇ وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ ءراسىمى ەرەكشە ماڭىزعا يە بولدى. مۇنداي ورتالىقتىڭ قۇرىلۋى تاريحتا العاش رەت وڭىرلىك كۇن ءتارتىبىن ينستيتۋتتاندىرىپ قانا قويماي، الماتىنى وڭىردەگى بۇۇ-نىڭ كوورديناتالىق ورتالىعىنا اينالدىرادى. پرەزيدەنت توقايەۆ مۇنى ورتالىق ازيانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن مويىنداۋ دەپ ءادىل ءتۇسىندىرىپ، بۇل بۇكىل حالىقارالىق جۇرتشىلىق ءۇشىن قۋاتتى سيگنالدەپ اتاپ ءوتتى. بۇدان بىلاي قازاقستان تەك قابىلداۋشى تاراپقا عانا ەمەس، بۇۇ اگەنتتىكتەرى، ۇكىمەتتەر، ۇەۇ جانە ساراپتامالىق قوعامداستىقتار ءۇشىن ءوزارا ءىس-قيمىل پلاتفورماسىنا اينالۋدا.

توقايەۆ باستاماسىنىڭ ىشكى مازمۇنىن گەوەكونوميكا پريزماسى ارقىلى تالداۋ ماڭىزدى. قازاقستان ورتالىق ازيانىڭ ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتار، جاڭعىرتۋ رەفورماسى جانە ستراتەگيالىق ءاشىقتىقوڭىرى رەتىندەگى يدەياسىن العا تارتىپ، ەكونوميكانىڭ ءارتاراپتاندىرىلۋىن، ادامي كاپيتالعا ينۆەستيسيالاردى، تابيعاتتى تۇراقتى پايدالانۋدى كەزدەسۋ بارىسىندا اتاپ وتكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ارال جانە كاسپيي تەڭىزدەرىنىڭ پروبلەمالارىن شەشۋدى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتەتىن ناقتى سىن-قاتەرلەر رەتىندە كەلتىرىلدى. 2026 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قازاقستان بۇۇ اگەنتتىكتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن العاشقى وڭىرلىك ەكولوگيالىق سامميت وتكىزەدى. بۇل ايماقتىڭ ناقتى ماسەلەلەرىنە باسا نازار اۋدارۋدى جانە جاھاندىق ينستيتۋتتاردى جەرگىلىكتى تۇراقتىلىق تەتىكتەرىنە تارتۋدى بىلدىرەدى.

گۋمانيتارلىق داعدارىس اياسىندا اۋعانستاندى قولداۋ تۋرالى مالىمدەمە ەرەكشە ماڭىزدى بولدى. پرەزيدەنت: «اۋعانستانداعى بەيبىتشىلىك پەن دامۋ قاتار ءجۇرۋى كەرەك»، - دەپ اتاپ ءوتتى. حالىقارالىق قوعامداستىق اۋعان كۇن تارتىبىنە قىزىعۋشىلىعىن جوعالتقان قازىرگى جاعدايدا، قازاقستان ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى، ساۋدا جانە ازىق- تۇلىكپەن قولداۋ ارقىلى مورالدىق جانە گۋمانيتارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الدى. بۇل ەلدىڭ سىرتقى ىنتىماقتاستىق ساياساتىنقالىپتاستىرۋ قابىلەتىن كورسەتىپ قانا قويماي، ونىڭ تۇراقسىز ايماقتاعى دەلدال مارتەبەسىن نىعايتادى.

تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى، توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق ستراتەگيا قۇرىلىمىنا ەنگىزىلگەن. بۇل جەردە سيفرلاندىرۋ، كولىكتىك لوگيستيكا، جاساندى ينتەللەكت تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ تدم-نى «ادىلەتتى مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىمەن بايلانىستىراتىنى دا ماڭىزدى. وسىلايشا، جاھاندىق ماقساتتار ىشكى ترانسفورماسيا ارقىلى قايتا ءتۇسىندىرىلدى، بۇل بۇۇ تۇرعىسىنان سەرىكتەستىڭ جەتىلۋىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى.

انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ جاۋاپ سوزدەرى دە ينستيتۋسيونالدىق جۇكتەمەگە يە بولدى. ول ورتالىقتىڭ اشىلۋىن «ايماق ءۇشىن جاڭا تاراۋدىڭ باستالۋى» دەپ اتاپ، «ورتالىق ازيا كوشباسشىلارى اراسىنداعى بەرىك بايلانىستار تەرەڭ ەكونوميكالىق ينتەگراسياعا اكەلۋى مۇمكىن» دەپ مالىمدەدى. بۇل بۇۇ ءوڭىردى ءبىرتۇتاس ساياسي-ەكونوميكالىق كلاستەر رەتىندە، ال قازاقستان وسى بىرلەستىكتىڭ ۇيلەستىرۋشىسى جانە مودەراتورى رەتىندە قاراستىراتىنىن بىلدىرەدى.

«قازاقستان ەندى تەڭىزگە شىعا المايتىن ەل ەمەس» دەگەن مالىمدەمە ەرەكشە ماڭىزدى بولدى. بۇل تۇجىرىم گەوگرافيالىق مەتافورا ەمەس، ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرۋىن مويىنداۋ. حالىقارالىق كولىك دالىزدەرىنىڭ، سيفرلىق ينفراقۇرىلىمنىڭ جانە لوگيستيكالىق حابتىڭ ءرولىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان جاھاندىق قۇن تىزبەگىنىڭ قاتىسۋشىسى بولادى.

بۇۇ باس حاتشىسى«قازاقستان ءاردايىم پاراساتتىلىق تانىتقان ءارى سول بيىگىندە قالادى. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى الەمگە وسىنداي بايىپتى ۇستانىم جەتپەي تۇر» دەپ اتادى. بۇل فورمۋلا قازاقستاننىڭ 2025 جىلعى ساياسي كاپيتالىن ۇتىمدى، بىتىمگەرشىلىك، جۇيەلى باعالاۋى بولىپ تابىلادى. حالىقارالىق ينستيتۋتتار مەن نورمالار داعدارىسىن باستان وتكەرىپ جاتقان الەمدە قازاقستان دامۋدى، قاۋىپسىزدىكتى جانە ديپلوماتيالىق كوشباسشىلىقتى بىرىكتىرەتىن «جاۋاپتى ەگەمەندىك» ۇلگىسىن كورسەتۋدە.

وسىلايشا، انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ ساپارى جانە الماتىداعى وڭىرلىك ورتالىقتىڭ ىسكە قوسىلۋى بۇۇ- نىڭ ورتالىق ازياداعى ينستيتۋسيونالدىق قاتىسۋىن كۇشەيتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار قازاقستانعا جاڭا ءرولدىشىعىس پەن باتىس اراسىنداعى گەوگرافيالىق قانا ەمەس، ساياسي، ديپلوماتيالىق جانە گۋمانيتارلىق كوپىرگە يە ەلدى بەكىتەدى.

قورىتىندى

انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ 2025 جىلعى تامىزداعى قازاقستانعا ساپارى تەك قولداۋدىڭ ديپلوماتيالىق قيمىلى عانا ەمەس، بۇۇ مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى قۇرىلىمدىق ءوزارا ءىس-قيمىلدى كۇشەيتۋ نۇكتەسى بولدى. ول ينستيتۋسيونالدىق ارىپتەستىكتىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوشۋدى بەلگىلەدى، وندا قازاقستان باعدارلامالاردىڭ پەريفەريالىق بەنەفيسيارى رەتىندە ەمەس، شەشىمدەر ۇسىنۋعا، وڭىرلىك كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرۋعا جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋعا قابىلەتتى مەملەكەت رەتىندە قابىلدانادى. الماتىدا تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى بويىنشا بۇۇ وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋبۇعان تىكەلەي دالەل.

كەزدەسۋ بارىسىندا ايتىلعان ساياسي سيگنالداردى سيمۆولدىق راسىمدەر رەتىندە قاراستىرۋعا بولمايدى، ولاردىڭ ارتىندا ناقتى ستراتەگيالىق ۇستانىمدار بار. قازاقستان ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ تۇراقتى ۇزاق مەرزىمدى تىرەگى رەتىندە كوپجاقتىلىققا باعدارلانعانىن راستايدى. ءىرى دەرجاۆالار امبەباپتىلىقتان الشاقتاۋدى كورسەتكەن جاعدايدا، قازاقستان، كەرىسىنشە، بولجامدىلىققا، ديالوگقا جانە ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ ينستيتۋسيونالدىق نىساندارىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاھاندىق باسقارۋ ارحيتەكتۋراسىنداعى پوزيسيانى نىعايتادى.

پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ بۇۇ رەفورماسىن قولداۋى انتونيۋ گۋتەرريشپەن ىنتىماقتاستىقتىڭ قيمىلى عانا ەمەس، جاھاندىق ينستيتۋتتاردىڭ تيىمدىلىگى ءۇشىن ۇتىمدى تاڭداۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستان جاھاندىق رەتتەۋ جۇيەلەرىنىڭ فۋنكسيونالدى بولىپ قالۋىنا مۇددەلى، ولار ارقىلى گۋمانيتارلىق كومەك ىسكە اسىرىلادى، بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارعا قولداۋ كورسەتىلەدى، كليماتتىق جانە الەۋمەتتىك باستامالار قۇرىلىمدالادى.

ايتا كەتۋ كەرەك، ايماقتىق تۇراقتىلىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار اۋعانستان حالىقارالىق كۇش-جىگەردىڭ ساتسىزدىگى ەرەكشە وتكىر ەل. بۇل تاقىرىپ بويىنشا قازاقستاندىق ۇستانىم ستاندارتتى ديپلوماتيالىق مالىمدەمەلەردەن ەرەكشەلەنەدى، ول ناقتى ىس-ارەكەتتەرگە نەگىزدەلگەن، ياعني ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنان باستاپ ازىق-تۇلىك كومەگىنە دەيىن ۇسىنۋدا. بۇل تۇراقتىلىققا ينكليۋزياسىز قول جەتكىزۋگە بولمايتىنىن جانە گۋمانيتارلىق قاۋىپسىزدىك قوسىمشا ەمەس، ايماقتىق تەپە-تەڭدىكتىڭ شارتى ەكەنىن تۇسىنەدى.

سوڭىندا، ديالوگ فورماتىنىڭ ينستيتۋسيونالدىق ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. كەزدەسۋ ەلوردادا ەمەس، الماتىدا، كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا وڭىرلىك تورابىنا اينالعان قالادا ءوتتى. بۇل قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن ورتالىقسىزداندىرۋ پروسەسىن جانە ديپلوماتيالىق ينفراقۇرىلىمدى وڭىرلىك قاتىسۋعا قاراي قايتا ءبولۋدى كورسەتەدى.

وسىلايشا، گۋتەرريشتىڭ ساپارى ءبىر رەتتىك وقيعا رەتىندە قابىلدانباۋى كەرەك. ول قازاقستاننىڭ جاھاندىق ديالوگقا قاتىسۋشىدان ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى مەن پلاتفورما ۇستاۋشىسىنا اۋىسۋىن تىركەدى. بۇۇ ءۇشىن بۇل ينستيتۋسيونالدى شوعىرلاندىرۋعا قابىلەتتى الەمنىڭ تۇراقسىز بولىگىندە جاڭا ورتالىقتىڭ پايدا بولۋىن بىلدىرەدى. ايماق ءۇشىن، الەممەن تەڭ دارەجەدە سويلەسۋ مۇمكىندىگى. ال قازاقستاننىڭ ءوزى ءۇشىنبۇل بولجامدىلىققا، دايەكتىلىككە جانە قاعيداتتىلىققا نەگىزدەلگەن سىرتقى ساياساتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى جانە ستراتەگيالىق سالىستىرىپ تەكسەرىلگەن ناتيجەلەر اكەلۋگە قابىلەتتى ەكەندىگىنىڭ دالەلى.

اينۇر باقىتجانوۆا