ول ءوز ماقالاسىندا بوقايەۆتى قازاقستانداعى وپپوزسيالىق كۇشتىڭ سەركەسى رەتىندە اشۋعا تىرىسقان سەكىلدى. دەگەنمەن اسىعىس قورىتىندى جاساماس ءۇشىن ماقالانىڭ سوزبە-سوز اۋدارماسىن ۇسىنا كەتەلىك...
...
بەس جىلعا جۋىق ۋاقىتىن تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا وتكىزگەن ماكس بوقايەۆ بوستاندىققا شىعا سالىسىمەن، ءوزىنىڭ تۋعان قالاسى، قازاقستاننىڭ مۇنايلى استاناسى- اتىراۋدىڭ باستى الاڭىنا تىكەسىنەن تارتتى. بوقايەۆ پەن ۇكىمەت اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتىڭ باستاۋى 2016 جىلى - ءدال وسى جەردە جەر رەفورمالارىنا قارسى نارازىلىق اكسيالارى كەزىندە بۇرق ەتكەن ەدى.
ءقازىر ەندى ول سول كەزدە باستاعان ءىسىن قايتا جالعاستىرۋعا نيەتتى، ءبىراق بيلىك وعان، ارينە جول بەرسە...
«سوڭعى 25 جىلداعى قازاقستانداعى ەڭ ءىرى اكسياعا اينالعان بۇكىلحالىقتىق نارازىلىقتى قوزدىردى» دەگەن ايىپپەن سوتتالىپ، 5 جىل جازاسىن ونسىز دا وتەپ بولايىن دەگەن ۋاقىتتا سوت بەلسەندىنى شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتادى.
ءسويتىپ 3 جىل بويىنا بوقايەۆقا قوعامدىق ۇيىمدارعا مۇشە بولۋعا، اسىرەسە ساياسي پارتيالار قۇرامىنا وتۋگە، ميتينگ نەمەسە ازاماتتىق قوعام ماسەلەلەرى جونىندەگى توپتىق، قوعامدىق ءىس-شارالارعا قاتىسۋعا تىيىم سالىندى. ودان بولەك، ونىڭ سۇحبات بەرۋىنە دە قاقىسى جوق.
ءبىراق بوستاندىققا شىعا سالىسىمەن، Eurasianet-كە بەرگەن سۇحباتىندا ول اۋزىنا قاقپاق بولۋعا ەشكىمگە جول بەرمەيتىنىن كەسىپ ايتتى.
«مەن ءتورت جارىم جىلىمدى اۋزىمدى جاۋىپ، تۇرمەدەن شىعۋ ءۇشىن وتىرعان جوقپىن. ەگەر مەن جاق اشپاۋدى ءجون ساناسام، وندا تۇرمەگە توعىتىلماس تا ەدىم»، - دەيدى ول اشىنا.
وعان قاتىستى شەكتەۋ شارالارى بوقايەۆ پەن ونىڭ ارىپتەسى تالعات ايانعا، سول سەكىلدى «جەر نارازىلىقتارىنا» قاتىسقانى ءۇشىن جازاسىن وتەپ جاتقان اتىراۋلىق ادۆوكاتقا قاتىستى ىستە، ءاۋ باستان، ساياسي استار بار دەگەن كۇدىك پەن كۇماندى ودان سايىن قويۋلاتا تۇسەدى.
2019 جىلى ايان بوستاندىققا شىقتى.
«قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسۋعا تىيىم سالاتىن ءۇش جىلدىق شەكتەۋ ماكس پەن تالعات ىسىندە ساياسي استار بار ەكەنىن تىكەلەي راستايدى»، - دەدى قۇقىق قورعاۋشى عالىم اقەلەۋوۆ Eurasianet.org-قا بەرگەن پىكىرىندە.
«بۇل - زاڭسىز، ول ماكستىڭ ءسوز بوستاندىعى، پىكىرىن اشىق ايتۋ قۇقىعىن شەكتەيدى»، - دەيدى ول.
بوقايەۆ ءوزىن «زاڭسىز سوتتالدىم» دەپ سانايدى، سوندىقتان دا ول «اقىلعا قونىمسىز» بۇل شەكتەۋلەردى ەلەمەيتىنىن ايتادى.
«ەگەر مەن قاجەت دەپ تاپسام، ءوز ويىمدى كەز كەلگەن جەردە ايتامىن. قاجەت دەپ تاپسام، بەيبىت شەرۋلەرگە دە شىعامىن. قازاقستان كونستيتۋسياسى مەن ساياسي جانە ازاماتتىق قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكت شەڭبەرىندە ارەكەت ەتۋ قۇقىعىمدى قالاي قولدانامىن دەسەم، ونى ءوزىم بىلەمىن»، - دەيدى بوقايەۆتىڭ ءوزى دە.
ءبىرىنشى كەزەكتە بوقايەۆ 28 اقپاندا اتىراۋداعى الاڭعا قايتا شىعۋدى جوسپارلاعان. ونىڭ ايتۋىنشا، وسى كۇنى جانە ودان كەيىنگى بارلىق دەمالىس كۇندەرى ەلدە ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتپەكشى.
ول 2019 جىلدان بەرى بيلىك باسىندا وتىرعان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياسي باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ۋادەسىنە قاراماستان تاعى ءبىر «قالتالى» پارلامەنتتىڭ قۇرىلۋىنا اكەلىپ سوققان، قاڭتاردا وتكەن سايلاۋدى قايتا وتكىزۋدى تالاپ ەتىپ ۇلگەردى.
بۇل مويىنۇسىنباۋشىلىق قازىرگى ۇكىمەتتىڭ شەشەندىك قاسيەتىمەن، قاراپايىم ادامداردىڭ ماسەلەسىن جەتەر جەرىنە جەتكىزە الاتىن قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن، 47 جاستاعى حاريزماتيكالىق جانە تاجىريبەلى ازاماتتىق بەلسەندى بوقايەۆتان نەگە قورقاقتايتىنىن بايقاتسا كەرەك.
ءوز ارتىنا كىسى ىلەستىرە الاتىن قابىلەتى بار وپپوزيسيالىق كوشباسشىلار جەتىسپەيتىن ەلدە بوقايەۆتىڭ وزىنە ءتان ساياسي تۇيسىگى مەن حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ولاردىڭ ورتاسىندا بىرگە بولا ءبىلۋىنىڭ ءوزى كەرەمەت اسەر قالدىرادى.
«بيلىك قارسىلاسۋشىلاردى باسقارا الاتىن اقىلدى جانە كوپشىل ادامداردان قورقادى» - دەيدى بوقايەۆتى 20 جىلدان بەرى بىلەتىن اقەلەۋوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، ولار حالىق قاھارمانىنا اينالىپ، رەجيمگە قارسى كۇرەستى باستاپ كەتۋى ىقتيمال ادامداردىڭ پايدا بولۋىنان قاتتى قورقادى.
بوقايەۆتىڭ تۇرمەدە وتىرعان كەزىندە ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمدارى مەن ساياسي فيلوسوفياسىن ناقتىراق قۇراپ، ونى قاراپايىم ادامدارعا تۇسىنىكتى فورماعا كەلتىرۋگە جەتكىلىكتى ۋاقىتى بولدى.
ول دەموكراتيانىڭ ارتىقشىلىقتارىن سيپاتتاۋ ءۇشىن ونى بوكسپەن سالىستىرادى، ماسەلەن.
«اياعىن دۇرىس قويماعان بوكسشى كۇشتى سوققى دا بەرە المايدى» دەگەن ول مۇنى مىنا جاعدايلارمەن سالىستىردى:
«ەگەر ءبىز ەلىمىز دامىسىن دەسەك، مۇنايدان تۇسكەن دوللارلار ىسىراپ بولىپ، جەلگە ۇشپاسىن دەسەك، قۇرىلىسشىلارىمىز سالعان ۇيلەر ءبىر جىلدان سوڭ قۇلاماسىن جانە جاڭادان سالىنعان جولدار العاشقى قاردان سوڭ شايىلىپ، شۇرق تەسىك بولماسىن دەسەك، بىزگە، ەڭ الدىمەن، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار، ەركىن باسپا ءسوز قاجەت، باس قوسۋ ەركىندىگى كەرەك»، - دەيدى.
...
بوقايەۆ ازاماتتىق قوعام بەلسەندىسى رەتىندە 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا اتىراۋدا ەسىرتكىگە قارسى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن اينالىسۋ كەزىندە العاش قادام جاسادى. مىنە، سول كەزدە ول ارنايى قىزمەت قىزمەتكەرلەرىمەن العاشقى شارتپا-شۇرت قاقتىعىسى ورىن الدى، ونىڭ ايتۋىنشا، ولار بوقايەۆتى ءوز ادامى رەتىندە تارتۋعا تىرىسقان.
20 جىل ىشىندە بوقايەۆ بىرنەشە رەت ءتۇرلى باستامالاردى قولداپ، ەل الدىنا شىعىپ ءسوز سويلەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە بيلىكتىڭ شامىنا ءتيىپ، اشۋىن تۋعىزدى.
ول ساياسي ەركىندىك پەن سىيبايلاس جەمقورلىققا قارسىلىقتان باستاپ، ءوز تۋعان جەرى كاسپييدە جۇمىس ىستەيتىن مۇناي كومپانيالارىنىڭ قورشاعان ورتانىڭ لاستاۋىنا دەيىنگى نارازىلىقتارعا قاتىستى.
ارينە، بيلىك قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى ەرەۋىلشىلەرگە وق جاۋدىرعان - جاڭاوزەن قالاسىندا 2011 جىلعى تارتىپسىزدىكتەردەن كەيىن قاماۋعا الىنعان مۇنايشىلاردىڭ سوت پروسەسىنە باقىلاۋشى بولىپ قاتىسقان بوقايەۆتى قالاي بايقاماي قالسىن؟!
2016 جىلى ايانمەن بىرگە اتىراۋداعى جەر رەفورمالارىنا قارسى نارازىلىق شاراسىن ۇيىمداستىرعان كەزدە، ءتىپتى ودىرايىپ بيلىكتىڭ ەرەكشە كوزىنە ءتۇستى. ولار قازاقستاندىق ولشەم بويىنشا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ادام باسىن جيناپ، نارازىلىق اكسياسىن وتكىزە الدى. سونىمەن قاتار، بۇل اكسيا باسقالاردى بۇكىل ءوڭىر بويىنشا وسىنداي دەمونستراسيالار وتكىزۋگە شابىت بەردى.
رەفورمالارعا مۇنداي قارسىلىق بيلىكتى كۇتپەگەن جەردەن جاعادان العانمەن بىردەي اسەردە بولدى. ۇكىمەت تەك اۋىلشارۋاشىلىعىنا ينۆەستيسيا تارتۋدى كوزدەيتىندىگىن قايتا-قايتا ايتۋمەن بولدى، ءبىراق سىني قوعام بۇعان سەنبەدى، شەنەۋنىكتەر سىبايلاس جەمقورلىق سحەماسىن ءتۇزىپ الىپ، باياعى اۋەنىنە باسىپ، پاراعا جەر ۇلەستىرەدى دەپ كۇمانداندى.
اقىرىندا بيلىك كەرى شەگىنىس جاساۋعا ءماجبۇر بولدى، ءسويتىپ بۇل رەفورمانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا بەس جىل بويىنا موراتوريي جاريالاندى.
ءبىراق، سوعان قاراماستان بوقايەۆ پەن ايان نارازىلىق اكسياسىن ۇيىمداستىرۋشىلار رەتىندە قاماۋعا الىندى، بيلىكتىڭ پايىمىنشا، بۇل نارازىلىقتىڭ بەيبىت كورىنىسى ەمەس، توڭكەرىس جاساۋ ماقساتىنداعى سۇمدىق قاستاندىق-مىس.
...
وسى نارازىلىق اكسيالارى ەسكە ءتۇستى مە، الدە بوقايەۆتىڭ تۇرمەدەن شىعۋى اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر وتكەن اپتادا توقايەۆ اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا تىيىم سالاتىن جاڭا زاڭ جوباسىن دايىنداۋدى ۋادە ەتتى.
2016 جىلى شەتەلدىكتەر جەردى مەنشىكتەۋ قۇقىعىنا يە بولۋ ءۇشىن زاڭنان ساڭىلاۋ تاۋىپتى دەگەن ويدىڭ ءوزى جەردى اتا-باباسىنان اماناتقا قالعان ەڭ قاسيەتتى جانە قول سۇعىلمايتىن مەنشىك دەپ سانايتىن كوپتەگەن قازاقستاندىقتار ءۇشىن تاباندارىنا شوق تۇسكەندەي اسەر ەتىپ، ۇدەرە كوتەرىلدى.
قىتايدى جاۋ قىپ كورسەتۋ كەڭىنەن ەتەك العان ەلدە، ارينە كۇدىك، ەڭ ءبىرىنشى سولارعا ءتۇستى. ەرتەڭ زاڭ قابىلدانسا، وندا شەنەۋنىكتەر جۇڭگو ينۆەستورلارىنا جەردى وڭدى-سولدى تاراتا باستايدى دەپ قاۋىپتەندى جۇرت. ال بۇل جايت ءوز كەزەگىندە نارازىلىققا ۇلتتىق سيپات بەردى.
سونىمەن بوقايەۆ، شىنىمەن دە ۇلتشىل ادام با؟ ول شوۆينيستكە جاتپايدى، ال ول ءوزىن حالقى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسىپ، جانىن بەرۋگە دايىن، «ليبەرالدى كوزقاراستارى باسىم» پاتريوتپىن دەپ سانايدى. سولاي ايتقاندى ءجون كورەدى.
بوستاندىققا شىققان ول، سۇراي قالساڭىز، جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس، جوسپارلاپ وتىرعان رەفورمالارىن ءبىر دەمدە تىزبەكتەپ ايتىپ بەرە الادى.
«بىزگە زاڭنىڭ ۇستەمدىگى، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار، پارتيالار قاجەت، سان الۋان پارتيا قاتىسا الاتىن زاماناۋي سايلاۋ جۇيەسى كەرەك، پارتيالىق زاڭنامانى وزگەرتۋ قاجەت، ورتالىقتان باسقارۋدان ارىلۋىمىز ءتيىس»، - دەيدى ول.
ءوز ۇستانىمىنان تايماي، ونى سوڭىنا دەيىن تالاپ ەتۋ نيەتى، ارينە شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن تاعى جازاعا كەسىلۋ ءقاۋپىن تۋدىرادى.
«ارينە، تۇرمەگە وتىرعىم كەلمەيدى. ءبىراق، ەگەر ءبىزدىڭ ەلدە ادام ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرگەنى ءۇشىن تۇرمەگە توعىتىلاتىن بولسا، باسقا امال نەشىك، باسقا تاڭداۋ جوق»، - دەدى ول Eurasianet-كە.
دجواننا ليلليس،
Eurasianet.org
