كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت-ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، ۇلت كوسەمى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان: «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق، «قوزى كورپەش-باياندى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، ءمىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ»، -دەپتى. وسى جەردەگى قاراوتكەل – اقمولا ءوڭىرىنىڭ بايىرعى جەر اتاۋى، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى، باس قالاسى. الاش كوسەمىنىڭ وسىدان 100 جىل بۇرىن ايتقان ءسوزى ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان ۋاقىتتا جۇزەگە استى.
راسىندا، استانادا ءتۇرلى ۋنيۆەرسيتەتتەر سالىنىپ، ءزاۋلىم عيماراتتار بوي كوتەرىپ، قازاقتىڭ ءاليحانى ايتقان شوقان، اباي، احمەت، ءمىرجاقىپ سىندى تاعى باسقا تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ۇلىقتالىپ، مۇرالارى جان-جاقتى ناسيحاتتالىپ جاتىر. وسى اتالعان نەگىزگى باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ اتقارىلۋى – استانانىڭ الاشتانۋ سالاسىنا قوسقان ۇلكەن ۇلەسى دەۋگە بولادى. حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسى رەتىندە حالقىمىزدىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن، ۇلتىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرۋگە كۇش سالعان، مول شىعارماشىلىق مۇرا قالدىرعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ونەگەسىن، تاربيەلىك ءمانى زور تاعىلىمدارىن دارىپتەۋ – تەك اتالمىش سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن مامانداردىڭ دا جانە جالپى قوعامنىڭ دا ءىسى.
الاش پەن ازاتتىق – ەگىز ۇعىم. وسىناۋ تاۋەلسىزدىك بىزگە – بۇگىنگى ۇرپاققا وڭايلىقپەن كەلە سالعان جوق. بۇل جولدا قازاقتىڭ نەشەلەگەن ۇلدارى باستارىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگىپ، ۇلت-ازاتتىق جولىندا قۇربان بولدى. قانشاما ارىستارىمىز ەركىندىك ءۇشىن ۇمتىلىپ، باسىنا نەبىر زۇلمات قاۋىپ-قاتەرلەردى وتكەردى. ازاتتىقتىڭ اق تاڭى – اللادان بابالارىمىزدىڭ تىلەپ وتكەن تىلەۋلەرى، ارمان-مۇراتتارىنىڭ ورىندالۋى، قايسار رۋحتى قازاقتىڭ عاسىرلار بويعى كۇرەستەرىنىڭ جەمىسى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ بويتۇمارى، سيمۆولىنا اينالعان استانا جانە تاۋەلسىزدىك ۇعىمدارى ءبىر-بىرىن تولىقتىرىپ تۇراتىن ۇعىمعا اينالعانىن بۇگىنگى استانا قالاسىندا اتقارىلىپ جاتقان ىستەردەن كورۋگە بولادى. استانادا ءار جىلداردا قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسكەن كەرەي-جانىبەك، ابىلاي حان، بوگەنباي باتىر، قابانباي باتىر، كەنەسارى باستاعان ۇلى تۇلعالار، باتىرلار، باۋىرجان مومىش ۇلى، راحىمجان قوشقارباي ۇلى باستاعان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارى، اقتامبەردى جىراۋ، ءبىرجان سال، اباي، مۇحتار باستاعان ادەبيەت پەن ونەر وكىلدەرى، عالىمدار، بالۋان شولاق، قاجىمۇقان باستاعان قازاقتىڭ سپورت شەبەرلەرى، سماعۇل ءسادۋاقاس، جۇمابەك تاشەن ۇلى باستاعان بەلگىلى تۇلعالار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ اتىنا، الەمدىك تۇلعالار، حالىقارالىق اتاۋلارمەن، ادەبي كەيىپكەرلەر، انالار، كاسىبي، ءداستۇرلى، جەر-سۋ اتاۋلارىمەن اتالاتىن داڭعىل، كوشە، تاسجول، قىسقا كوشە، ورامدار بەرىلگەن. استانا قالاسىنداعى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىمەن اتالاتىن كوشەلەر: ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ، مۇستافا شوقاي، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل دوسمۇحاممەد ۇلى، جاhانشا دوسمۇحاممەد ۇلى، اعايىندى ءبىرىمجانوۆتار، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ايدارحان تۇرلىبايەۆ، ءۋاليتحان تاناشيەۆ، سماعۇل ءسادۋاقاس، ماعجان جۇماباي ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، حالەل عابباس، سۇلتانبەك قوجان ۇلى، حايرەددين بولعانبايەۆ، جاھانشا سەيدالين، قوشكە كەمەڭگەر ۇلى، تەلجان شونان ۇلى، عۇمار قاراش، جاقىپ اقباي، سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلى، اسپانديار كەنجين، مۇحامەدجان سەرالين، ءنازىر تورەقۇل ۇلى، شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى جانە الاش تاسجولى. استانادا جالپى قازىرگى ۋاقىتتا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن 1 داڭعىل، 26 كوشە جانە الاش دەپ اتالاتىن 1 تاسجول بار.
ءسوزىمىز مەن ءىسىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن وسى كوشەلەرگە انىقتامالىق سيپاتتاما بەرەيىك:
- ءاليحان بوكەيحان كوشەسى
ءاليحان بوكەيحان كوشەسى استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن 1997 جىلعى 7 قاراشادا بەرىلگەن. ول ع. قاراش كوشەسىنەن باستالىپ، اباي داڭعىلىندا اياقتالادى. اعىباي باتىر، ا. يمانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، كەنەسارى كوشەلەرىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 846،3 م. بۇل كوشەدە ماحامبەت وتەمىس ۇلى اتىنداعى وقۋشىلار سارايى، وبسە ورتالىعى، بۇۇ وكىلدىگى، «اباي» كىتاپ ءۇيى ورنالاسقان. ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىنا ەلوردانىڭ سول جاعالاۋىنان كوشە بەرىلەتىندىكتەن اتالعان كوشەگە قازىرگى تاڭدا ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ اتى بەرىلدى.
بوكەيحان ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى (1866-1937) – كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت-ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى. ءاليحان بوكەيحان «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋدا جانە ونىڭ جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ءاليحاننىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1917 جىلى شىلدەدە 1-جالپىقازاق سيەزى وتكىزىلىپ، «الاش» پارتياسى قۇرىلدى. 1917 جىلعى جەلتوقسانداعى سيەزدە «ۇلت كەڭەسى» قۇرىلىپ، ونىڭ اتى «الاشوردا» بولىپ اتالدى. بۇل ۇكىمەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءا. بوكەيحان سايلاندى. ءاليحان بوكەيحان – قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، مادەنيەتىن، شارۋاشىلىعىن، ءتورت تۇلىك مالىن، جەر-سۋىن، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى. ول حالىقتىڭ سانا-سەزىمى مەن ۇلتتىق مادەنيەتىن كوتەرۋدەگى ءباسپاسوزدىڭ وراسان زور ماڭىزىن باعالاي بىلگەن.
- ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ كوشەسى
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ كوشەسى 1997 جىلعى 7 قاراشادا بەرىلگەن. س. مۇحامەدجانوۆ كوشەسىنەن باستالىپ، اسپارا كوشەسىندە اياقتالادى. ش. جيەنقۇلوۆا، اقان سەرى، جالىن كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 3721،7 م.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885-1935) – قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىسى، الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، قازاق اقىنى، جازۋشى، دراماتۋرگ، پۋبليسيست، اعارتۋشى-پەداگوگ، كوسەمسوز شەبەرى. حح عاسىر باسىنداعى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى. قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى – «باقىتسىز جامال» (1910) جانە «ازامات» (1913)، «تەرمە» (1915) كىتاپتارىنىڭ اۆتورى.
- مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ كوشەسى
مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ 1997 جىلعى 7 قاراشادا بەرىلگەن. قاراساي باتىر كوشەسىنەن باستالىپ، ى. التىنسارين كوشەسىندە اياقتالادى. اقبۇعى، ءبىرجان سال كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 727،6 م.
مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ (1879-1937) – الاشتىڭ ءىرى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تاريحشى، اعارتۋشى، تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى، ءىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى، قوقان اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. الاش پارتياسىن قۇرۋعا تىكەلەي ارالاسىپ، 1917 جىلعى جەلتوقساندا جاريالانعان الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ 15 مۇشەسىنىڭ ءبىرى بولعان. «الاش اۆتونومياسى اۋماعىنداعى ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ تۋرالى ەرەجەنىڭ» جوباسىن قابىلداۋعا قاتىسقان.
- سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ كوشەسى
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ كوشەسى 1997 جىلعى 7 قاراشادا بەرىلگەن. ول كەنەسارى كوشەسىنەن وتىرار كوشەسىنە دەيىن جانە ج. وماروۆ كوشەسىنەن باستالىپ، بوگەنباي باتىر داڭعىلىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. س. سەيفۋللين، قاراعاندى، ءا. جانگەلدين، ي. پانفيلوۆ كوشەلەرىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 1704،5 م.
تورايعىروۆ سۇلتانماحمۇت (1893-1920) – اقىن، اعارتۋشى، الاش پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. 1917 جىلى اقپان ايىنداعى توڭكەرىستەن كەيىن سەمەيدە جاڭا قۇرىلعان الاش پارتياسى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جۇمىستارىنا قاتىسقان. «الاش ۇرانى» ولەڭىن جاريالاپ، «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز...» دەپ الاش يدەياسىن جىرلاعان. «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» ماقالاسىندا الاش كوسەمىنىڭ تاريحي قىزمەتىن باعالادى. بىرنەشە ولەڭ، وچەرك، رومان، اڭگىمەلەر جازعان.
- قوشكە كەمەڭگەر ۇلى كوشەسى
قوشكە كەمەڭگەر ۇلى كوشەسى 1999 جىلعى 1 شىلدەدە بەرىلگەن. اقبيداي كوشەسىنەن باستالىپ، وزەن كوشەسىندە اياقتالادى. اقسۋ-جاباعالى، ىنتىماق كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 2207،2 م.
قوشكە كەمەڭگەر ۇلى (1896-1937) – الاش قايراتكەرى، عالىم، دراماتۋرگ، جازۋشى، جۋرناليست. ومبىدا قۇرىلعان قازاق جاستارىنىڭ ۇيىمى «بىرلىككە» مۇشە بولعان. 1916-1918 جىلدارى «بالاپان» قولجازبا جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بولدى. پروزاداعى العاشقى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – «تۇتقانىڭ ويى» اڭگىمەسى. ق. كەمەڭگەردىڭ «جەتىم قىز»، «ءدۇريا»، «نازيقا» اڭگىمەلەرى، «التىن ساقينا»، «بوستاندىق جەمىسى» ت.ب. درامالىق تۋىندىلارى بار.
- الاش تاسجولى
الاش تاسجولى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. ش. جيەنقۇلوۆا كوشەسىنەن باستالىپ، اقجول، جولىمبەت كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 14717،3 م. بۇل تاسجولدا الاش ساۋدا ءۇيى، ورتالىق بازار، كوك بازار ورنالاسقان.
الاش قوزعالىسى – حح عاسىر باسىنداعى قازاق جەرىنىڭ بارلىق ءوڭىرىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس. 1905 جىلعى 26 ماۋسىمداعى «قارقارالى قۇزىرحاتى» دەپ اتالىپ قوياندى جارمەڭكەسىندە رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مينيسترلەر كابينەتىنە ءسوز بوستاندىعى مەن انا تىلىندە وقۋ ت.ب. ماسەلەلەردى كوتەرگەن 12.767 قازاق ازاماتى قول قويعان قۇجات وسى قوزعالىستىڭ باستاۋى بولىپ تابىلادى. الاش قوزعالىسىنىڭ باستى ماقساتى – قازاق ەلىنىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋ، ياعني ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي الاتىن مەملەكەتتىك جۇيە قۇرۋ، قازاق جەرلەرىنە ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارۋعا شەك قويۋ، الەمدىك وزىق تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ، ەگىنشىلىك پەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ، رىنوكتىق قاتىناستارعا جول اشۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ، وقۋ جۇيەسىنىڭ، ءتىلدىڭ دامۋىنا قاجەت شارتتار ءتۇزۋ بولدى. الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى 1917 جىلدىڭ اقپان جانە جەلتوقسان ارالىعىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. 1917 جىلى الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى بۇل قوزعالىستىڭ ناتيجەسى بولدى.
- مۇستافا شوقاي كوشەسى
مۇستافا شوقاي كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. «پرومىشلەننىي» تۇرعىن الابى. كوكجەلەك كوشەسىنەن باستالادى.ۇزىندىعى – 1108،8 م.
مۇستافا شوقاي (1886-1941) – كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تۇرىك حالقىنىڭ داڭقتى كۇرەسكەرى، وتارشىلدىقتىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى جۇرگىزىلگەن قوعامدىق قوزعالىس كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. تۇركىستان حالىقتارى اراسىندا تاريحتا تۇڭعىش رەت دەموكراتيالىق ەۋروپانىڭ ورتاسىندا تۇركىستاندىق ساياسي ەميگراسيالىق قىزمەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى.
- عۇمار قاراش كوشەسى
عۇمار قاراش كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. ءا. بوكەيحان كوشەسىنەن باستالىپ، اسانقايعى كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 1155،1 م.
عۇمار قاراش (1875-1921) − الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ءدىندار-اقىن. 1911-1913 جىلدارى العاش وردادا، كەيىن ورالدا باسىلعان «قازاقستان» گازەتىن شىعارىسۋعا، ونىڭ ساياسي-مادەني الەۋەتىن كوتەرۋگە اتسالىستى. وسى كەزەڭدە قازاقتىڭ ساياسي كوزىن اشاتىن، رۋحاني بايىتاتىن «ويعا كەلگەن پىكىرلەرىم»، «بالا تۇلپار»، «اعا تۇلپار»، «قارلىعاش»، «ورنەك»، «تۋمىش»، «بادەل قاجى» اتتى فيلوسوفيالىق كىتاپتارى جارىق كورگەن.
- جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى كوشەسى
جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. اقجول كوشەسىنەن باستالىپ، جەتىگەن كوشەسىمەن قيالىسادى. ۇزىندىعى – 1501 م.
جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى (1889-1932) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، باتىس الاشوردا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، زاڭگەر. رەسەيدەگى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن بولعان قوعامدىق-ساياسي وزگەرىستەر كەزىندە وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. 1917 جىلى مامىردا ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سيەزىنە قاتىسىپ، بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى.
- حالەل دوسمۇحامەد ۇلى كوشەسى
حالەل دوسمۇحامەد ۇلى كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. «شۇبار» تۇرعىن الابى. اتاسۋ كوشەسىنەن باستالىپ، سارايشىق كوشەسىندە اياقتالادى. ر. قوشقاربايەۆ، ءا. ەرمەكوۆ، قاراشاش كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 1089،8 م.
حالەل دوسمۇحامەد ۇلى (1894-1939) الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، باتىس الاشوردانىڭ ءتوراعاسى، دارىگەر، ۇستاز، عالىم. 1917 جىلى رەسەيدەگى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاق دالاسىندا جالپىقازاق سيەزدەرىن ۇيىمداستىرىپ، ونى وتكىزۋگە اتسالىستى. 1917 جىلى جەلتوقساندا ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىندە جاريالانعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ – ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا سايلاندى. الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتى بۇلىنشىلىكتەن قورعايتىن ۇلتتىق اسكەر – حالىق ميليسياسىن جاساقتاۋعا، الاش قورىن قۇرۋ ىسىنە كۇش سالدى. «مۇرات اقىن ءسوزى»، «يساتاي – ماحامبەت»، «الامان» جيناقتارىن شىعاردى.
- جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى كوشەسى
جۇسىپبەك ايماۋى ۇلى كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. س. سەيفۋللين كوشەسىنەن باستالىپ، ى. دۇكەن ۇلى كوشەسىنەن اياقتالادى. ءا. جانگەلدين كوشەسىمەن بوگەنباي باتىر داڭعىلىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 1100،9 م.
جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى (1889-1931) – الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ءارى جازۋشىسى، دراماتۋرگ، اۋدارماشى، زەرتتەۋشى، پۋبليسيست. قازاق كوركەم پروزاسىنىڭ، دراماتۋرگياسىنىڭ، ۇلتتىق پسيحولوگيا، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1917-1919 جىلدارى الاش قوزعالىسىنىڭ ورىستەگەن شاعىندا جازۋشى ساياسي ءىس-شارالاردىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. الاشوردانىڭ ءۇنى بولعان «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرى مەن «اباي» جۋرنالىنا ۇلتتى ازاتتىققا ۇندەيتىن، نامىسىن وياتاتىن ماقالا، ولەڭ جاريالاپ تۇرعان. «قارتقوجا»، «اقبىلەك» روماندارى مەن «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» پوۆەسى، «شەرنياز»، «ەل قورعانى»، «مانساپقورلار» پەسالارىنىڭ، «پسيحولوگيا»، «جان جۇيەسى جانە ونەر تاڭداۋ» ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى.
- ماعجان جۇمابايەۆ داڭعىلى
ماعجان جۇمابايەۆ داڭعىلى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. ابىلاي حان داڭعىلىنان باستالىپ، ب. مومىش ۇلى، ر. قوشقاربايەۆ داڭعىلدارىن، قاجىمۇقان، م. تولەبايەۆ كوشەلەرىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 3197 م. بۇل داڭعىلدا ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتى، ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ستۋدەنتتەر ءۇيى» ورنالاسقان.
ماعجان جۇمابايەۆ (1893-1938) – الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى، ۇلت اقىنى، قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى. 1912 جىلى قازاندا اقىننىڭ «شولپان» اتتى تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى باسىلىپ شىعادى. م. جۇمابايەۆ تۇڭعىش ولەڭىنەن باستاپ الەۋمەتتىك تاقىرىپقا دەن قويىپ، اعارتۋشىلىق، ۇلت-ازاتتىق، دەموكراتياشىل باعىتتى ۇستاندى. ول اباي پوەزياسىنىڭ وشپەس ماڭىزىن بىردەن تانىپ، ونى «حاكىم» دەپ اتادى. م. جۇمابايەۆ «قازاعىم»، «مەن جاستارعا سەنەمىن»، «قازاق ءتىلى»، «تۇركىستان» ت.ب. ولەڭدەردىڭ جانە «باتىر بايان»، «قويلىبايدىڭ قوبىزى» اتتى پوەمالاردىڭ اۆتورى.
- ءالىمحان ەرمەكوۆ كوشەسى
ءالىمحان ەرمەكوۆ كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. تەمىرقازىق، ن. وڭداسىنوۆ، الپامىس باتىر كوشەلەرىن قيىپ ءوتىپ، قاراساقال ەرىمبەت كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 899،5 م.
ءالىمحان ەرمەكوۆ (1891-1970) – قوعام قايراتكەرى، «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، ماتەماتيك، ۇستاز، عالىم. قازاق جەرلەرىن قازاق اكسر-ى شەڭبەرىندە توپتاستىرۋدا ەرەكشە ءرول اتقارعان. ول قازاق زيالىلارىنىڭ قاتارىنان تۇڭعىش رەت ماتەماتيكا سالاسىنان پروفەسسور اتاعىنا يە بولعان.
- سۇلتانبەك قوجان ۇلى كوشەسى
سۇلتانبەك قوجان ۇلى كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. قابانباي باتىر داڭعىلىنان باستالىپ، لەسنوي كوشەسىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 1437،6 م.
سۇلتانبەك قوجان ۇلى (1894-1938) – بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇستاز، عالىم، پۋبليسيست. 1917 جىلى كوكتەمدە تاشكەنتتە م. شوقاي، ق. قوجىقوۆ، ق. بولعانبايەۆ، س. اقايەۆپەن بىرگە «بىرلىك تۋى» گازەتىن شىعاردى. مەكتەپكە ارنالعان «ەسەپتانۋ قۇرالى» وقۋلىعى مەن «تۇركىستاننىڭ كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ ون جىلدىعىنا» اتتى كىتاپتارى شىقتى. 1923 جىلى ماعجاننىڭ ولەڭ كىتابىنا ءالعىسوز جازىپ جاريالادى. «نەنى ايتايىن؟»، «كىم جاۋاپكەر؟»، «كورەمىز!» ت.ب. ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى بار.
- تەلجان شونان ۇلى كوشەسى
تەلجان شونان ۇلى كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. تاشكەنت كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 1346،7 م.
تەلجان شونان ۇلى (1894-1938) – كورنەكتى الاش قايراتكەرى، ءتىل ءبىلىمى سالاسىن ۇيىمداستىرۋشى، اعارتۋشى، پەداگوگ، اۋدارماشى، ءتىلشى عالىم. ت. شونان ۇلى ۇلتتىق اۆتونوميا جولىندا كۇرەس جۇرگىزگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا بولدى. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىندە الاشوردا ۇكىمەتى جانىنان قۇرىلعان وقۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى. ول 1923-37 جىلدار ارالىعىندا 32 وقۋلىق، كىتاپ، 72 ماقالا جازعان.
- ءنازىر تورەقۇل ۇلى كوشەسى
ءنازىر تورەقۇل ۇلى كوشەسى 2007 جىلعى 12 جەلتوقساندا بەرىلگەن. ج. جابايەۆ كوشەسىنەن باستالادى. ۇزىندىعى – 933،6 م.
ءنازىر تورەقۇل ۇلى (1892-1937) – كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى، الاش قوزعالاسىنىڭ قايراتكەرى. جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ العاشقىلارىنىڭ قاتارىندا تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سايلانعان. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىن (سيك)، وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىن باسقاردى. تاشكەنتتەگى تۇڭعىش جوعارعى وقۋ ورنىن اشۋدا باستى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولدى. 1922-1926 جىلدارى كسرو حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىن باسقاردى، عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىسقا ارالاسقان. 1928 جىلى (36 جاسىندا) ھيجاز نەج (ساۋد ارابياسى)، ءارى قوسىلعان ايماقتارداعى كسرو-نىڭ وكىلەتتى ۋاكىلى بولىپ تاعايىندالدى. كسرو-نىڭ تۇڭعىش قازاق ەلشىسى بولعان.
- جاقىپ اقپايەۆ كوشەسى
جاقىپ اقپايەۆ كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. ۇزىندىعى – 1006،5 م.
جاقىپ اقپايەۆ (1876-1934) – الاش قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ ىقپالدى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى. قارقارالى ۋەزدى قازاق كوميتەتى ونىڭ قۇرمەتىنە «جاقىپ مەدرەسەسىن» اشقان. قازاق حالقىنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ءىرى قايراتكەر.
- جاھانشا سەيدالين كوشەسى
جاھانشا سەيدالين كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. داۋلەتكەرەي كوشەسىمەن قيىلىسىپ، ن. تىلەندييەۆ كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 982،1 م.
جاھانشا سەيدالين (1877-1923) – قوعام قايراتكەرى. حح عاسىردىڭ باسىندا جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋدى العاش كوتەرگەن تۇلعا.
- حايرەتدين بولعانبايەۆ كوشەسى
حايرەتدين بولعانبايەۆ كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. ەگىندى، كوكجيدە، اشۋتاس ورامدارىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 885،4 م.
حايرەتدين بولعانبايەۆ (1893-1937) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، كوسەمسوزشى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جالپىقازاق سيەزدەرىنە قاتىسقان. تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋعا اتسالىسقان. اقمولادا الاش كوميتەتىن قۇرۋدا بەلسەندىلىك تانىتقان. 1917-1918 جىلدارى مۇستافا شوقاي، سۇلتانبەك قوجانوۆپەن بىرلەسىپ، «بىرلىك تۋى» گازەتىن جارىققا شىعاردى. ۇلت تاعدىرى جانە رۋحانيات ماسەلەلەرىنە ارنالعان ءبىرقاتار ەڭبەكتەرى بار.
- حالەل عابباسوۆ كوشەسى
حالەل عابباسوۆ كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. سارىارقا اۋدانىندا ورنالاسقان. ۇزىندىعى – 1039،7 م.
حالەل عابباسوۆ (1888-1931) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى. ءبىرىنشى جالپىقازاق سيەزىندە بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا ۇسىنىلعان. 1917 جىلدىڭ قازانىنان سەمەي وبلىستىق الاش پارتياسى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىندە الاش ميليسياسىن قۇرۋ تۋرالى بايانداما جاساعان. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعان.
- سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ كوشەسى
سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. مۇرىن جىراۋ، جاسىباي كوشەلەرىمەن قيىلىسىپ، ۇمبەتەي جىراۋ كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 1249،1 م.
سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ (1900-1933) – قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، جازۋشى، سىنشى، الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشى. ساياسي كۇرەسكە 1916 جىلى ارالاسىپ، «بىرلىك»، «جاس ازامات» ۇيىمدارىندا قايراتكەرلىك شىڭدالۋدان وتەدى. 1917-1918 جىلدارى اقمولا وبلىسىندا الاش كوميتەتىن قۇرۋعا اتسالىسادى. قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ 5 كىسىدەن تۇراتىن رەداكسيالىق القاسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن (ا.بايتۇرسىن ۇلى، ءا. بوكەيحان، ح. بولعانباي، ج. ايماۋىت ۇلى سىندى تۇلعالارمەن بىرگە). قايراتكەر 20-جىلدارى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا قاتىستى جۇمىستارعا بەلسەندى قاتىستى. قايراتكەردىڭ ساياساتتاعى ەلەۋلى بەلەسى - كرەمل فۋنكسيونەرى ف. گولوششەكينمەن اشىق كۇرەسى. سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ «كۇمىس قوڭىراۋ»، «كۇلپاش»، «سالماقباي، ساعىندىق» ت.ب. شىعارمالارى بار.
- ايدارحان تۇرلىبايەۆ كوشەسى
ايدارحان تۇرلىبايەۆ كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. قاراقوجا ورامىنان باستالىپ، ج. سەيدالين كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 933،5 م.
ايدارحان تۇرلىبايەۆ – الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى. ءبىرىنشى، ەكىنشى جالپىقازاق سيەزدەرىن جانە اتتى اسكەر پولكىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. اقمولا وبلىستىق «الاش» كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى. الاشوردا ۇكىمەتى ۇلت كەڭەسىنىڭ مۇشەسى.
- ءۋاليتحان تاناشيەۆ كوشەسى
ءۋاليتحان تاناشيەۆ كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. مالايسارى باتىر كوشەسىنەن باستالىپ، ءمادي، ءابىلحان قاستەيەۆ كوشەلەرىن قيىپ، ۇمبەتەي جىراۋ كوشەسىندە اياقتالادى. ۇزىندىعى – 1095، 0 م.
ءۋاليتحان تاناشيەۆ (1887-1968) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. 1917 جىلى تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سيەزىندە ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ورالدا وتكەن بوكەي قازاقتارىنىڭ سيەزىندە ءتورالقا ءتوراعالىعىنا سايلانعان. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءمينيسترى بولىپ بەكىتىلدى. باتىس الاشوردا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى.
- ءبىرىمجانوۆتار كوشەسى
ءبىرىمجانوۆتار كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. قورداي كوشەسىنەن باستالىپ، ءسۇتبۇلاق ورامىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 673،9 م.
ءبىرىمجانوۆ احمەت قورعانبەك ۇلى (1871-1927) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى.
ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك قورعانبەك ۇلى (1896-1938) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى. «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى.
- مۇحامەدجان سەرالين كوشەسى
مۇحامەدجان سەرالين كوشەسى 2009 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەرىلگەن. اشۋتاس، مايلىكەنت، جىلىبۇلاق ورامدارىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 4495،4 م.
مۇحامەدجان سەرالين (1872-1929) – كورنەكتى اقىن، جازۋشى، كوسەمسوزشى. قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتىڭ» رەداكتورى. بۇل جۋرنال قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ جانە ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتتى. شىعارمالارى: «توپجارعان»، «گۇلحاشيما» پوەمالارى. «ۇشقىن»، «اۋىل» گازەتتەرىنىڭ باس رەداكتورى بولعان.
- احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوشەسى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوشەسى 2010 جىلعى 28 مامىردا بەرىلگەن. ر. قوشقاربايەۆ داڭعىلىنان باستالىپ، تاۋەلسىزدىك داڭعىلىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 7200 م. بۇل كوشەدە بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى، «شابىت» كونسەرت زالى، «حايۆيلل» تۇرعىن ءۇي كەشەنى ورنالاسقان.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى (1873-1938) – الاشتىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، اقىن، پۋبليسيست، قوعام جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى، اعارتۋشى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1913-1918 جىلدارى ءا. بوكەيحانمەن، م. دۋلاتوۆپەن بىرىگىپ، تۇڭعىش جالپى ۇلتتىق «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. 1917 جىلى «قازاق» گازەتى ارقىلى حالىققا ساياسي تەوريالىق باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى. الاشوردا ۇكىمەتى قۇرامىن بەكىتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، ونىڭ ءتوراعاسى ەتىپ، احمەت بايتۇرسىنۇلىن بەكىتكەن. احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «ادەبيەت تانىتقىش» سەكىلدى جيناقتارىن جارىققا شىعاردى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اقىن اۋدارماشى، ءعالىم-تىلشى، ادەبيەتتانۋشى رەتىندەگى ۇلان-عايىر ەڭبەگى زور باعاعا يە بولدى.
- اسپانديار كەنجين كوشەسى
اسپانديار كەنجين كوشەسى 2015 جىلعى 24 اقپاندا بەرىلگەن. «سارىارقا» اۋدانى. بولاشاق كوشەسىنەن باستالىپ، كەربەزقىز، جاڭاقونىس، ءسۇيىنباي اقىن كوشەلەرىمەن قيىلىسىپ، ن. تىلەندييەۆ داڭعىلىندا اياقتالادى. ۇزىندىعى – 974 م.
اسپانديار كەنجين (1887-1938) – قوعام قايراتكەرى، «الاش» پارتياسىنىڭ، باتىس الاش-وردانىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋ مەرزىمدىلىگىن جيىلەتۋ ىسىنە كۇش سالىپ، «ازامات» سەرىكتەستىگىنە مۇشەلەر تارتتى. «قازاق» گازەتىنىڭ اۆتورى. ماقالالارى: «قازاقتىڭ» شىعۋىن جيىلەۋ»، «جۇمىسشىلار جايىنان»، «جيھانشا حاتىنا جاۋاپ». ءىى-جالپىقازاق سيەزىندە الاش-وردا ۇكىمەتىنە، ياعني الاش اۆتونومياسىنىڭ ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسى مۇشەسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلاندى. 1918 جىلى قاراشادان باستاپ الاش-وردانىڭ تورعاي بولىمشەسىنە كەلىپ، ورسكىدە ورنالاسقان الاش-وردا اسكەري كەڭەسىنە مۇشە بولدى، تورعاي بولىمشەسى اسكەرىنە جىگىت جيناۋ جونىندەگى كوميسسياعا ءتوراعالىق ەتتى.
- شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى كوشەسى
قوسشىعۇل ۇلى شايمەردەن كوشەسى 2015 جىلعى 24 اقپاندا بەرىلگەن. ك. كۇمىسبەكوۆ كوشەسىنەن باستالىپ، جامبىل كوشەسىمەن قيىلىسادى. ۇزىندىعى – 1093 م.
قوسشىعۇل ۇلى شايمەردەن (1874-1932) – الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ءدىندار. قايراتكەر ءوز قارجىسىمەن تاتاردىڭ «ۋلفات» (بىرلەسۋ) گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە «سەركە» گازەتىن شىعارعان. ءدىندار 1917-1919 جىلدارداعى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان. 1918 جىلى قىزىلجار ءوڭىرى بايىمبەت بولىسىندا الاش كوميتەتى قۇرىلعاندا ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانعان.
مىنە، انىقتامالىق سيپاتتاماعا قاراپ-اق، ەلوردادا الاش الىپتارى بارىنشا ۇلىقتالىپ جاتقانىن، استانا قالاسىنداعى ونوماستيكا سالاسىنىڭ كۇن تارتىبىندەگى الاش ماسەلەسىنىڭ ءتيىمدى شەشىلىپ كەلە جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل قازاقستان ەلورداسىنىڭ استاناعا كوشىرىلگەن 20 جىلى ىشىندە ىسكە اسىرىلدى. استانادا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمىنە كوشە بەرۋ ماسەلەسى ايتارلىقتاي ءتيىمدى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن جوعارىداعى دالەلدى اقپاراتتاردان اڭعارۋعا بولادى.
ۇلى ىستەردىڭ باسىندا تۇرعان ۇلت پەرزەنتتەرى، سونىڭ ىشىندە، الاش ارداقتىلارى بارىنشا ۇلىقتالىپ، ناسيحاتتالىپ، تاريحي بيىك باعاسىن، قۇرمەتىن الۋى ءتيىس. استانا ونوماستيكاسىنداعى الاش تاقىرىبى مۇمكىندىگىنشە شەشىلىپ جاتىر. الايدا، اتقارىلار ءىس تە از ەمەس. باس قالامىزدىڭ تورىنە ۇلت ازاتتىعى جولىندا جانىن، بارىن قۇربان ەتكەن الاش الىپتارىنا ەسكەرتكىش، مەموريالدار ورناتىلسا، الاش اللەياسى اشىلسا، وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەرگە ۇلىلاردىڭ ەسىمدەرى بەرىلسە تاريحي تۇلعالار تولىق ۇلىقتالار ەدى. بۇل – شەشىمىن تابۋدى تالاپ ەتەتىن اسا ماڭىزدى سۇراق دەپ ەسەپتەيمىن. ۇلتىمىزدىڭ، ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ ازاتتىعى جولىندا ۇلى ىستەر اتقارعان ۇلىلاردى بىلمەي، وقىماي، ولاردىڭ مۇرالارى مەن مۇراتتارىن ساناسىنا سىڭىرمەي وسكەن ۇرپاق ازاتتىقتىڭ باعاسىن، قۇنىن ەشقاشان تۇسىنە المايدى، ەگەمەن ەلگە قالتقىسىز قىزمەت قىلا المايدى.
بۇگىنگى كۇنى ەل وڭىرلەرىندە جانە استانا قالاسىندا الاش يدەياسى، الاش مۇراسى جانە الاش تاعىلىمىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا كىتاپتار، وقۋ قۇرالدارى جانە باسقا دا باسپا ونىمدەرى شىعارىلۋدا.سان ءتۇرلى باعىتتاردا ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا.ەلوردا اۋقىمدى دەڭگەيدە وتكىزىلگەن ءىس-شارالارعا، اتقارىلعان جۇمىستارعا توقتالا كەتسەك:
- 2007 جىلعى 7 قاراشادا الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي «الاش جانە اۋەزوۆ» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكىزىلگەن. وعان گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنان قازاقستاننىڭ ازاتتىق الۋىنا شىن تىلەۋقور بولعان الاشتىڭ اسىل تۇياعى، حح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلداردان باستاپ شيرەك عاسىردان استام دۇنيەجۇزى قازاقتارىنا «ازاتتىق» راديوسى ارقىلى الاشتىڭ ارمانىن جەتكىزگەن ۇلتشىل قايراتكەر، الاش رۋحتى حاسان ورالتاي، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ساياسي وكىلدەر، دەپۋتاتتار، ەل زيالىلارى، ەلىمىزدىڭ كورنەكتى الاشتانۋشى-عالىمدارى، ءتىل جاناشىرلارى شەتەلدىك الاشتانۋشىلار، عالىمدار، قوناقتار تاعى دا باسقا دا تانىمال قايراتكەرلەر مەن قالامگەرلەر قاتىسقان.
- 2007 جىلعى 8 قاراشادا ەلوردانىڭ 10 جىلدىعى مەن الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني سۇحباتى: ءتىل، مادەنيەت جانە الاش مۇراتى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرىلعان، وعان دۇنيەجۇزىنىڭ قازاقتارى قاتىسقان؛
- 2007 جىلى «الاش اقيقاتى» قويىلىمى ۇيىمداستىرىلىپ، قاللەكي تەاترىندا جانە ەلوردا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە جاپپاي كورسەتىلگەن؛
- 2012 جىلى قازاق ءالىپبيىنىڭ، قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ، تۇركى ءتىلتانۋ عىلىمىنىڭ، ادەبيەتتانۋدىڭ اتاسى، ۇلى قايراتكەر، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 140 جىلدىعىنا ارنالعان «احمەت بايتۇرسىن ۇلى: قايراتكەر اماناتى جانە ۇلت مۇراتى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسياسىن وتكىزدى. كونفەرەنسيادا احاڭنىڭ سان قىرلى قايراتكەرلىك جانە شىعارماشىلىق قىرلارىمەن بىرگە ونىڭ تۋعان جىلىن ناقتىلاۋعا بايلانىستى عىلىمي دەرەكتەر ايتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قايراتكەردىڭ تۋعان كۇنىن 1873 جىلدىڭ 28 قاڭتارى ەمەس، ونىڭ ءوزى جازعانىنداي، 1872 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگى دەپ ناقتىلاۋ جونىندە ۇسىنىس كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىراۋىزدان قولداۋىمەن ءبىلىم جانە عىلىم، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىكتەرىنە ۇسىنىس جولدانىپ، وقۋ باعدارلاماسى مەن كىتاپتاردان تۇزەتىلدى.
ءار جىلداردا «الاش تاعىلىمى جانە تاۋەلسىزدىك مۇراتتارى»،«ازاتتىق تۋى جەلبىرەپ...»، «ازاتتىققا جەتتىك ءبىز»، «ەلدىك باستاۋى»، «الاش رۋحى جانە ەلباسى مۇراتى»، «الاش ارداقتىلارى»، «الاشتىڭ استاناسى»، «ۇلت ارقاۋى» ت.ب. اتاۋلارمەن كوپتەگەن تاريحي-تاعىلىمدى، ادەبي-سازدى، مادەني-پاتريوتتىق جانە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مەرەيتويلارىنا باعىتتالعان ءتۇرلى ءىس-شارالار، الاش قايراتكەرلەرىنە بەرىلگەن كوشەنىڭ مەرەكەلەرى ۇيىمداستىرىلعان. وسى ورايدا، ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى وتكىزىلىپ، الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، الاش اۆتونومياسى جاريالانعان جانە الاشوردانىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحان سايلانعان، الاش وردا ۇكىمەتى جاريالانعان، كۇللى الاش جۇرتى ءۇشىن تاريحي كۇندەر – 12، 13 جەلتوقسان – «الاش كۇنى» دەپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بەكىتىلىپ، جىل سايىن وسى كۇندەردە ماڭىزدى شارالار وتكىزىلسە دەگەن تىلەك بار.
الداعى ۋاقىتتا كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلەلەر دە جەتەرلىك.
- استانانىڭ نەگىزگى نىساندارىنا الاش جانە ءاليحان بوكەيحان اتاۋلارى بەرىلۋى ءتيىس؛
- استانانىڭ سول جاعالاۋىنان الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان «الاش» ساياباعى، الاڭى اشىلۋ قاجەت؛
- استانادا «الاش قوزعالىسى» اتتى جانە ءاليحان بوكەيحان باستاعان ءبىرقاتار ۇلت قايراتكەرلەرىنە ەسكەرتكىشتەر ورناتىلۋ كەرەك؛
- استاناداعى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەرگە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى بەرىلۋى ءتيىس؛
- استانادا الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي جان-جاقتى ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلۋ كەرەك؛
- حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان بارلىبەك سىرتان ۇلى، ەلەۋسىن بۇيرا ۇلى (بۇيرين)، مۇستاقىم مالدىباي، عابدولعازيز مۇساعالي، نىعمان ماناي ۇلى، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ العاشقى اقجۇرەكتى ۇلتتىق مەسەناتتارى احمەت يشان ورازاي ۇلى، مامان اۋلەتى، قاراجان ۇكىباي، يكە ءادىل جانە تاعى وزگە دە تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ۇلىقتاۋدى قاجەت ەتەدى.
ۇلت كوسەمى، الاش وردا جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان: «ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز –الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار» دەگەندەي، بۇگىنگى كۇنى الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلىپ، الاش بالاسى ءوز تىزگىنىن العانىنا 25 جىلدان دا مىنە اسىپ بارادى، وسى ۇلتتىق مۇرات، ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق ماقساتتىڭ باستاۋىندا تۇرعان الاش وردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 100 جىل، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىلعانىنا 80 جىل. سوندىقتان تاريحتى تاريح جالعاپ، ۇلى ىستەر جالعاسا بەرگەن ابزال. بيىلعى جىلى دا ەل بولىپ اتقارار ءىس از ەمەس. ورتاق ىستە جۇمىلايىق اعايىن!
ەرجان ەڭسەباي
استانا قالاسى
تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ
ءبولىم باسشىسى
