جاستىعىنا قاراماستان الىس جولدىن قىزىعى مەن شىجىعىن ءبىر كىسىدەي كورىپ جۇرگەن نۇربولمەن كوپتەن بەرى اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋدى ويلاپ جۇرگەن ەدىك. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، نۇربولدىڭ ءوزى بىزگە حابارلاسىپ، ۇرىمجىدەن الماتىعا كىرە تارتىپ، قالا سىرتىنداعى قويماعا جۇك ءتۇسىرىپ جاتقانىن ايتتى.
بۇدان كەيىن ءبىز دە جۇك ساقتايتىن قويمانى بەتكە الىپ جونەپ بەردىك. بەت ءجۇزىن جەل قاعىپ، دارحان دالانىڭ توسىندە ايقىش-ۇيقىش ءىز قالدىرىپ ۇلگەرگەن نۇربول ءبىزدى كۇلىمدەي قارسى الدى.
الىس جولدان جۇكتى دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزگەن جاس جىگىتتىڭ جۇزىنە كوز سالعانىمىزدا ونى ازداپ جول سوعىپ، شارشاعانىن اڭعارعانداي بولدىق. دەگەنمەن جۇك كولىگىن تىزگىندەپ، تالاي ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزگەن ورەنىمىز سىر الدىرعان جوق.
نۇربولاعا Dalanews.kz اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ جۇزدەگەن مىڭ وقىرمانىنا ەڭەگىمەن ەل دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن جاستار تۋراسىندا جازىپ تانىستىرۋدى ماقسات تۇتقانىمىزدى تۇسىندىرگەنىمىزدە ول قاسىن كەرىپ، «مەنى ينتەرنت پەن الەۋمەتتىك جەلىنىڭ جۇلدىزى قىلماقسىزدار ما؟» دەپ اقسيا كۇلگەندە كۇنگە توتىققان جۇزىندە ءبىر قۋانىش سەزىمى جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى...
ەل دامۋىنا ەسەلى ەڭبەگىمەن ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جاس جىگىتتىڭ توتەدەن قويعان سۇراعىنا كۇلىمدەپ باسىمىزدى يزەي بەردىم. الاتاۋدان ەسكەن سامال اۋانى قۇشىرلانا جۇتقان نۇربول اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.
– مەنىڭ كولىككە جاستايىمنان قۇمار بولۋىما اكەم – ماناستىڭ ىقپالى زور بولدى. ويتكەنى ول تالاي جىل كولىك جۇرگىزىپ، كوپتەگەن ساپارلارعا شىعىپ، جۇرتتىڭ العىسىنا بولەنگەن ادام. ونىڭ ۇستىنە كەز كەلگەن ەر بالا بالالىق شاعىندا كولىك جۇرگىزۋدى ارمان ەتپەي مە؟ كولىككە مىنگەن ادام جەر كورىپ، كوزايىم بولادى. ونىڭ ۇستىنە اكەمىز بارعان جەرلەرى جايىندا، جول بويى باستان وتكەرگەن قىزىقتى وقيعالارى جايىندا ساپاردان ورالعاندا بىزگە مايىن تامىزىپ تۇرىپ، اڭگىمەلەپ بەرتىن-دى.
شەشەمىزدىڭ اكەمىزدى كۇتىپ، تالاي تۇندەردى ۇيقىسىز وتكىزگەنى ءالى ەسىمدە. ءبىراق سول ءبىر ساعىنىش اكەمىز ۇيگە كىرىپ كەلگەندە شەگىنە جەتىپ بارىپ، باسىلاتىن. ال اكەمىز بولسا، موينىنا اسىلعان بىزدەردى قۇمارى قانعانشا يىسكەپ، اياز اتا سياقتى اكەلگەن بازارلىعىن تارتىپ مارە-سارە بولاتىن. سول ءتۇنى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شامى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا سونبەۋشى ەدى. بۇكىل الەمنىڭ قۋانىشى ءبىزدىڭ ۇيگە قوناققا كەلگەندەي كۇي كەشۋشى ەدىم. وسىنداي ءتاتتى سەزىمدەر مەنىڭ تەمىر تۇلپارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمدى وياتتى، – دەپ بالالىق شاعىن ەسكە العان نۇربول اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعادى.
– ەرجەتكەن سون بiلدiرمەي، تيiپ قاشىپ اكەمىزدىڭ كولىگىن ايداپ شىعاتىنىم ءالى ەسىمدە. اۋىلدا ماشينانى جاسىرىپ ايداپ شىعۋدىڭ ءوزى رومانتيكا ەكەنىن وزىڭىزدە بىلەتىن شىعارسىز؟ وسىلايشا 18 جاسقا تولىپ، مەكتەپ بىتىرگەندە اتتەستات پەن جۇرگىزۋشىلىك كۋالىك قولىما قاتار ءتيدى. سودان بەرى تەمىر تۇلپاردان تاقىمىم اجىراعان جوق. كولىكتى جۇرگىزە ءبىلۋ ۇلكەن ونەر. بۇزىلعان جەرiن ءدال تاۋىپ، جوندەۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ال مەن اكەمنىڭ ارقاسىندا كولىك جوندەۋدى تەز مەڭگەرىپ الدىم. مەنىڭ تۋعان جەرىم جازيرالى جاركەنت ءوڭiرiن توعىز جولدىڭ تورابى دەپ اتاسا بولادى. بۇگىندە قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىندا كۇن سايىن جۇزدەگەن جۇك ماشينالارى ەرسىلى-قارسىلى تىنباي اعىلىپ جاتادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جاقتىڭ جاستارى تەمىر تۇلپاردى تاقىمداپ، الىس ساپارلارعا شىعۋعا جانى قۇمار. ءقازىر مۇنى لوگيستيكا دەپ اتاپ ءجۇر عوي. ۇزاق ساپارلارعا شىققالى بەرى ەلىمىزدىڭ جۇك تاسىمالداۋ سالاسىندا مۇمكىندىگى وراسان زور ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىن. ءبىزدىڭ جاركەنت ءوڭىرى ساۋدا-ساتتىققا، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرۋگە قولايلى ايماق. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلiمiزگە ەنتەلەي ەنگەن نارىقتىق قاتىناستار دا جازيرالى جاركەنت جەرىن جاتسىنباعانى بەلگىلى.
سول كەزدە رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستاننان كەلگەن ساۋداگەرلەر قىتايدىڭ ساۋداسىن قىزدىرعان ەدى. ءدال وسى ۋاقىتتا اكەمىز جۇك تاسىپ، وتباسىن اسىراۋدى كاسىپ قىلعان بولاتىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ءقازىر بىزدەر ەلiمiزدiڭ ترانزيتتىك مۇمكىندىگىن ءوز پايدامىزعا جاراتىپ وتىرعانىمىزعا ءدان ريزامىن. بۇعان شۇكىرشىلىك ايتۋعا ءتيىسپىز. وسى 30 جىلدا ەلىمىزدە ءتۇرلى ماماندىقتار پايدا بولىپ، ونى جاس تاردىن جاتسىنباي، بىردەن يگەرىپ كەتۋىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلكەن جەمىسى دەپ بىلەمىن. سان ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن اۋىر سىندارعا قاراماستان، قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدiگiمiز ءاربىر جاستىڭ جۇرەگىن ايرىقشا تولقىنىسقا بولەيتىنى حاق. وسى ءبىر شىنايى سەزىم ءوزىڭدى تۋعان ەلىننىڭ پاتريوتى ەكەنىڭدى سەزىندىرەدى. بىزدەر ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن، عىلىمى مەن مادەنيەتىن كوتەرىپ، دامىتۋىمىز كەرەك. ءقازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز نە ىستەسە دە، نە اتقارسا دا ءبارىن جاستارعا ارناپ جاتىر.
دەمەك، ءبىزدىڭ بۋىن ورتاق وتانىمىز قازاقستاننىڭ وتتاندا ىستىق ەكەنىن ءبىلىپ ءجۇرۋى ءتيىس، – دەگەن نۇربولدىڭ سوزىنەن ءبىز تاۋەلسىز ەلدىڭ جاستارىنىڭ قانشالىقتى ۇلتجاندى ەكەنىن اڭعارعانداي بولدىق. «اتىڭ باردا جەلىپ ءجۇرىپ ەل تانى» دەگەن بابالاردىڭ قاناتتى ءسوزىن بەرىك ۇستانعان نۇربولدان ەلىمىز بەن شەتەلدەگى جولدار جايىندا دا سىر سۋىرتپاقتادىق.
– قىتايدان تيەپ شىققان جۇكتى قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستانعا جيi تاسىمالداپ ءجۇرمىن. قىتايعا بارعاندا كوبىندە اقىلى اۆتوبامدارمەن جۇرەمىز. ولاردىڭ جولىنا جانە ونى كۇتىپ ۇستاۋىنا قانداي دا ءبىر ءمىن تاعا المايسىن. جول بويىنداعى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى دا جوعارى. ەگەر جول بويىندا دوڭعالاعىڭىز جارىلىپ، كولىكتى دامكراتپەن كوتەرىپ، دوڭعالاق اۋىستىرعاندا جولعا الاقانداي زيان كەلتىرسەڭىز، اۆتوبامدى ءاربىر 50-100 شاقىرىم سايىن باقىلايتىن ترانسپورت كىزمەتكەرلەرى جەدەل كەلىپ، قانشالىقتى جەردى بۇلدىرگەنىڭدى انىقتاپ، ونى قايتا جوندەۋ ءۇشىن قانشا شىعىن شىعاتىنىن سول جەردە ەسەپتەپ، ايىپپۇل جازىلعان قاعازدى قولىڭىزعا ۇستاتادى. ايىپپۇلدىڭ مولشەرى وتە قوماقتى. سوندىقتان قىتايدىڭ اۋماعىنا كىرگەندە وتە ساق بولامىز.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىر وقيعا بولدى. قازاقستاندىق جۇرگىزۋشى ۇرىمجىدەن جۇك تيەپ كەرى قايتىپ كەلە جاتقاندا كولىگى بۇزىلعان سوڭ، اعامىز سول تۇرعان جەرىندە كولىگىن جوندەي باستايدى. وزىڭىزدە بىلەسىز، كولىكتى جوندەگەن جەرگە ماي تامىپ، قولىڭ مايعا شىلاناتىنى بەلگiلi. بiزدە جولعا مايدى شەلەكتەپ توكسەڭ دە، ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى عوي. سوندىقتان الگى اعامىز الاڭسىز كولىگىن جوندەپ جاتقاندا، جولدىڭ كۇتىمىنە قارايتىن ترانسپورت قىزمەتكەرلەرى كەلىپ، جولعا تامعان مايدىڭ جيىرما تامشىسىن ساناپ، سول جەردە 700 دوللار ايىپپۇل سالعاندا، ىشكى قىتايدىڭ ءتارتىبىن جەتىك بىلمەيتىن اعامىز ايران-اسىر بولعان عوي. سودان امالسىز ايىپپۇلدى تولەگەن. وسىدان-اق، قىتايدا جولعا قالاي كۇتىم جاسايتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
مۇنداي قاتاڭ تالاپتار قوعامدا زاڭدىلىقتاردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىنى بەلگىلى. بۇگىن اسفالتتىڭ بەتىنە ماي تامشىلاتقان ادام، ەرتەڭ جولعا شەلەكتەپ توكپەسىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرەدى. ال مۇنىڭ سونى جول كولىك وقيعاسىن ۇرىندىراتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. جولعا تامعان جيىرما تامشى ماي ءۇشىن ايىپپۇل تولەگەن ارىپتەسىمنىڭ ارەكەتىنە كەيبىرەۋلەر كۇلۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، بۇل جەردە كۇلەتىن دانەڭەدە جوق. حالقىمىزدىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلى «تارتىپكە باعىنعان قۇل بولماس» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. كەز-كەلگەن تاربيەنىڭ باستاۋىندا قاراپايىم تالاپ جاتاتىنى بەلگىلى.
دانا حالقىمىز شەكتەن شىققان ەسەرگە ەس كىرگىزىپ، تەنتەكتى تەزگە سالىپ وتىرعانىن تاريحتان بىلەمىز. بۇل ءبىر ادامنىڭ نەمەسە ءبىر وتباسىنىڭ ەمەس، ءبىر رۋلى ەلدىڭ، بۇكىل اۋىلدىڭ مىندەتى بولعان. سوندىقتان تارتىپكە مويىنسۇنۋ، سوزگە توقتاۋ قازاق حالقىنىن كانىندا بار. شىعىستاعى كورشىلەرىمىزدەن ۇيرەنەتىن ءىس وتە كوپ. ولاردىڭ ايدالاداعى اۆتوبامداردى كۇن سايىن جۋىپ تۇراتىنىن مۇنداعى جۇرتقا ايتساڭ، سەندىرە المايسىڭ.
قىتايدىڭ جولىمەن تۇندە جۇرگەندە ەكى قاپتالداعى شامدار تاڭ اتقانشا جارىق شاشىپ تۇرادى. و باستا ميللاردتاعان حالقىنا قۋات كوزىن جەتكىزە الماي وتىرعان جۇڭگو بيلىگىنىڭ جول بويىنا شام جاعىپ، قاي ساسقانى دەگەن ويعا قالعان ەدىم. سويتسەم ونىم بەكەر بولىپتى. جول بويىنداعى شامدار ەشقانداي قۋات كوزىنە جالعانباعان، كۇندىز كۇن كوزىنەن قۋات الىپ، اينالانى قويۋ قاراڭعىلىق باسقاندا شامدار وزدىگىمەن جانىپ، ءتۇنى بويى جول بويىنا سامالاداي جارىق بەرىپ تۇرادى. مىنە، ءدال وسىنداي شامداردى بىزدە ورناتۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن سونشالىقتى اقىل-ويدىڭ قاجەتى جوق.
كورشى ەلدەرمەن الىس-بەرىسىمىز بەن بارىس-كەلىسىمىزدى جانداندىرۋ ءۇشىن سالىنعان «باتىس ەۋروپا-باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق كولىك ءدالىزى بۇرىنعى جىبەك جولىنىڭ ورنىن باسقانى انىق.
بۇگىندە ۇكىمەت رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جولداردى شەتىنەن جوندەپ، ءتىپتى كەيبىرەۋىن كۇرەپ تاستاپ جاڭادان سالىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ايتۋعا ءتيىسپىز، ءقازىر ءوزىم تۋىپ-وسكەن جاركەنت وڭىرىندە اۋىل اراسىنداعى جولدار بىرتىندەپ جوندەلىنىپ جاتىر. ەلiمiزدەگi كۇرە جولداردىڭ بويىنداعى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى دا ەشقانداي ەلدىكىنەن كەم ەمەس. كورشىلەس قىرعىزستان، وزبەكستان مەن تاجىكستانعا بارعاندا جول بويىنان دەمالىپ، سايالايتىن كولەڭكە تاپپاي، قينالاساڭ. ال بiزدە 50 شاقىرىم سايىن اسحانا مەن جانار-جاعارماي قۇياتىن ستانسىلاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ءوزىمىزدىڭ كەڭ دالامىزبەن جۇرگەندە، كولىگىڭ سىنىپ، جايسىز جايتتارعا تاپ بولساڭ جۇرتتىڭ ءبارى كومەك قولىن سوزۋعا دايار. جەر بەتىندە دارحان مىنەزدى قازاق سياقتى كەڭپەيىل حالىق جوق شىعار. قازاقستاندا جۇك كولىگىن جۇرگىزىپ، ارى-بەرى جۇك تاسۋدىڭ وزىندىك ماشاقاتى جەتىپ ارتىلادى.
ماسەلەن، ءبىزدىڭ سولتۇستىك، شىعىس ايماقتاردا قىستا ءجۇرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالاتىنى بەلگىلى. الىسقا بارماي-اق، مىنا جوڭعار قاقپاسىن الايىقشى، قىستا بارا قالساڭىز ۇسكىرىك بوران 4،5 مەترلىك جۇك ماشيناڭىزدى قارعا كومىپ تاستايدى. ءاي، مۇنداي قاتال تابيعاتقا ەۋروپا مەن قىتايدىڭ قالا بەردى كورشى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ شوپىرلارى شىدامايتىن شىعار؟.. ومبى قارعا مالتىعىپ، تالاي جولدا قالعان كەزدەرىمىز بولدى. ەلىمىزدىڭ قۇتقارۋ قىزمەتىندە جۇمىس ىستەيتىن ءاپايتوس جىگىتتەر الدەنەشە رەت كەلىپ، ازىق-تۇلىگى مەن جانار-جاعارمايىن اكەپ، جانىمىزدى الىپ قالعانىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ يەن دالادا جاتىپ بىزدەر مەملەكەتتىڭ قولداۋىن وسىلايشا سەزىندىك. سوندىقتان توتەنشە جاعدايلار قىزمەتىنىڭ جiگiتتەرiنە العىستان باسقا ايتارىم جوق، – دەيدى نۇربول.
– ءاربىر ساپارعا شىققان سايىن ەسەيتىپ، شىنىعا تۇسكەندەي بولام. تاعى دا اۋىلعا جەتكەنشە اسىعام. ەلدىڭ، تۋعان جەردىڭ ءقادىرىن سىرتتا جۇرگەندە بىلەدى ەكەنسىڭ. مىنا ىرگەمىزدەگى قىتايعا ساپارلاعانىمدا انامنىڭ تاماعىن ساعىنامىن. عالامات جول سالعان قىتايدىڭ تاماعى ماعان و باستان-اق ۇناعان جوق. قىسىق كوزدى كورشiلەرiمiز تاماقتارىنا حيميالىق ءدارىنىڭ كۇشىمەن وسكەن وسىمدىكتەردى پايدالانادى. ول جاقتا قازاقستاننان جەتكىزىلگەن تاعامدار ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، جەرىمىزدە وسكەن استىق پەن جەمىس-جيدەكتىڭ ءبارى تابيعي عوي. سول سەبەپتى قىتايعا بارعاندا اۋىلدىڭ اسىن ساعىنامىن، – دەيدى جاستايىنان ەڭبەككە ارالاسقان نۇربول.
ول اڭگىمە سوڭىندا الداعى ۋاقىتتا وتباسىن قۇرىپ، ەلىمىزدىڭ دەموگرافياسىنا ۇلەس قوسقىسى كەلەتىنىن دە ايتتى. قالىندىق تا دايىن بولسا كەرەك. نۇربولعا سايتمىزدىڭ جۇزلەگەن مىڭ وقىرماندارى اتىنان باقىت تىلەدىك.
