Dalanews.kz ءتىلشىسى اكەجان مىرزانىڭ ەلدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدى ساراپتاعان ماقالاسىن وي-ەلەگىنەن وتكىزىپ، ىقشامداپ اۋداردى.
قاجىگەلديننىڭ پىكىرىنشە نازاربايەۆ پەن توقايەۆ قۇزىرەتتى بولىسكە سالعاندا ورتاق شەشىمگە كەلە الماعان. تۇڭعىش پرەزيدەنت بيلىكتەن كەتكەندەي كورىنگەنمەن، شىن مانىندە تىزگىندى بوساتقىسى كەلمەگەن. سالدارىنان توقايەۆتىڭ بيلىگى شەكتەلىپ، تۇبەگەيلى رەفورما جاساۋ تۋرالى يدەياسى ىسكە اسپاي قالعان.
“قازاق مەملەكەتى مەن ونىڭ ينستيتۋتتارىن قايتا جاساقتاۋدان باسقا امال جوق”، – دەيدى اكەجان مىرزا.
...
ەكس-پرەمەر بيلىكتىڭ جەردى جالعا بەرىپ، قازاقتىڭ قاڭعىرتىپ جىبەرمەك جوسپارى بارىنا سەنىمدى. بيلىكتىڭ جەر ءۇشىن سوتتالعان ماكس بوقايەۆتى جۇرتتان وقشاۋلىعىسى كەلگەن ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالعان.
“ماكس تۇرمەدەن بوساي سالا: «جاڭا كونستيتۋسيا! جاڭا ساياسي قۇرىلىم!” قۇرۋدى تالاپ ەتتى. ءبىز پىكىرىمىز دە وسىمەن ۇندەس”، – دەيدى قاجىگەلدين.
...
توقايەۆ تاۋەكەل ەتىپ، قولىنداعى بيلىكتى پايدالانىپ ۇلتتىق قۇرىلتاي شاقىرۋى قاجەت. ءسوي دەگەن قاجىگەلدين وسى قۇرىلتايدا جاڭا كونستيتۋسيا مەن جاڭا ساياسي قۇرىلىمداردى جاساقتاۋعا جول اشىلۋى ءتيىس دەگەن پىكىردە.
قۇرىلتاي ناتيجەسىندە مارقۇم راحات الييەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن سوتتالعان ازاماتتار جانە ساياسي تۇتقىندار تۇرمەدەن بوساۋى كەرەك.
...
اكەجان مىرزا نازاربايەۆ بيلىكتە تىم ۇزاق وتىردى دەپ سانايدى. ونىڭ ايتۋىنشا تۇڭعىش پرەزيدەنت 2005 جىلى ورنىن بوساتىپ، تىزگىندى باسقا بىرەۋگە تاپسىرۋى كەرەك ەدى.
“بالكىم سول كەزدە التىنبەك سارسەنباي ۇلى، زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ سەكىلدى قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولعان قايراتكەرلەر ءتىرى قالار ما ەدى. توقايەۆ؟ ول نازاربايەۆتىڭ قاتەلىگىن قايتالاماۋى ءتيىس”، – دەيدى قاجىگەلدين.
...
وتىز جىل بيلىك قۇرعان نازاربايەۆتىڭ كەمشىلىكتەرىنە جەكە-جەكە توقتالعان اكەجان مىرزا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بيلىك تىزگىنىن بەرمەي وتىرعانىن قاتەلىكتىڭ سالدارى بولادى دەگەن ۇرەيمەن بايلانىستىرعان ەكەن. ايتۋىنشا ەلباسىنىڭ تۇسىندا قابىلدانعان قاتە شەشىمدەر قازاقستاندى كەم دەگەندە 15 جىلعا ارتقا لاقتىرىپ تاستاعان.
ەكس-پرەمەردىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتەن دە كوڭىلى قالعان سىندى.
“توقايەۆ “پارلامەنت سايلاۋى ءادىل وتەدى. ماجىلىستەن وپپوزيسيا دا ورىن الادى” دەگەن ۋادەسىن ورىنداعان جوق. حالىقتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلۋعا شاق تۇر. بيلىكتىڭ ۋادەسىنە سەنەتىن ۋاقىتتان ءوتىپ كەتتى.
“باسقارۋ فورمالارى مەن تەرريتوريالىق قۇرىلىمداردى قۇرۋدى، سوتتاردى، وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق اكىمدەردى سايلاۋدى حالىق ءوز قولىنا الۋى كەرەك”، – دەيدى قاجىگەلدين.
...
ەكس-پرەمەر كەلەسى كەزەكتە اسسامبلەياعا شۇيلىگىپتى. ونىڭ پىكىرىنشە اتالعان قۇرىلىم بۇگىنگى جۇيەنىڭ عۇمىرىن ۇزارتۋ ءۇشىن قۇرىلعان قولبالا ۇيىم.
“اسسامبلەيانى تاراتۋ كەرەك. باسقا ەتنوستار ەلدەن بولەكتەنبەسىن، باسقالارمەن تەڭ قۇقىقتا قالا بەرەدى. شىڭجانداعى قانداستارىمىزدى قورعاي الماعان بيلىك ۇياتقا قالدى”، – دەيدى ول.
...
اكەجان مىرزانىڭ ايتۋىنشا نازاربايەۆ حالىقتان ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى كەپىلدىك كۇتەدى. بۇعان كۇمانمەن قارايتىندىقتان بيلىكپەن ات قۇيرىعىن ۇزىسە الماي وتىر. قاجىگەلدين وسى تۇستا ىلگەرىدە ءسوز ەتكەن جاڭا كونستيتۋسياعا قايتا ورالىپتى.
“توقايەۆ تاريحتا جاقسى اتپەن قالعىسى كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر جولى جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداۋ. جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ. اتا زاڭنىڭ جاڭا نۇسقاسىن حالىق تالقىسىنا سالىپ، سونىڭ نەگىزىندە بيلىكتى حالىققا قايتارسا ابىرويىن ساقتاپ قالادى. وسىنىڭ اياسىندا نازاربايەۆ اۋلەتىنە دە كەپىلدىك بەرىلەدى. جاڭا قۇجاتتا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن ءادىل وتكىزۋ زاڭمەن بەكىتۋلى ءتيىس”، – دەيدى ول.
...
قاجىگەلدين قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتتىك بيلىكتەن باس تارتىپ، پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالاعانىن قالايدى.
“الماتى مەن قاسكەلەڭنىڭ تۋمالارىنان قۇتىلىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن جينالعان دەپۋتاتتاردان پارلامەنت قۇرامىز. ەشكىمگە باعىنبايتىن، ءوز پوزيسياسى مەن پرينسيبىنەن تايمايتىن پارلامەنت قۇرىلعاندا عانا ۇزاق جىل بويى قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشەمىز.
جاڭا پارلامەنت ەسكى جۇيە وكىلدەرىنىڭ شەتەلدەگى ەسەپ-شوتىندا جاتقان قيساپسىز قاراجاتتى ەلگە قايتارۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. ەل بايلىعىن ءار تۇرعىنعا ءادىل ءبولىپ بەرەدى”، – دەيدى اكەجان مىرزا.
ەكس-پرەمەردىڭ شەتەل اسقان اقشاعا ايرىقشا توقتالۋى تەگىن ەمەس. بۇدان بۇرىن قاجىگەلدين قازاق بايلارىنىڭ شەتەلدە جاسىرعان قاراجاتىن ىزدەستىرۋدە ەكەنىن مالىمدەگەن.
“اقپاراتتى جيناستىرۋ، ساراپتان، سۇزگىدەن وتكىزۋ بار، مۇنىڭ ءبارى ۇزاق جۇمىس. ۇرلانعان اقشا قازاقستانعا قايتۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن باتىس ەلدەرىنە اقشانى كىم، قانداي جولمەن ۇرلاعانىن دالەلدەۋ قاجەتپىز.
باسى اشىق دۇنيە: قازىرگى جۇيە جاساپ تۇرعاندا جەلىنگەن اقشا ەلگە ورالادى دەپ دامەلەنبەڭىز. دەموكراتيالىق ۇستانىمداعى، جەمقورلىقتان ادا جاڭا باسشىلىق بيلىك كەلگەندە عانا قايتادى”، – دەگەن ەدى ول.
ءقازىر دە وسى ويىنان اينىماپتى. نازاربايەۆ اۋلەتى مەن جالپى بۇگىنگى جۇيەنىڭ ارقاسىندا شەكەسى شىلقىعان بايلار شەتەلدەگى قارجىسىن ەلگە قايتارسا، قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنا ايىنا 200-300 دوللاردان تۇراقتى ايلىق تولەنىپ تۇراتىن زاڭ قابىلدايتىنىن ايتادى.
ءسوز ورايىندا ەلدى “حالىق IPO” باعدارلاماسىنا سەنبەۋگە شاقىرىپ، مۇلدە قاتىسۋعا بولمايدى دەپ ەسكەرتىپتى.
“بۇل ما، بۇل ەلدى الداۋ. وتكەن جولعى مەملەكەتتىك مەنشىكتى جەكەشەلەندىرىپ تالان-تاراجعا سالعاندارىن جاسىرۋدىڭ امالى. ۇلتتىق بايلىقتى ءبولىسۋدىڭ، بۇرىن تەكسەرىلگەن ەڭ ءادىل جولى-سۋۆەرەندىك (دەربەستىك) جانە زەينەتكەرلىك قورلار ارقىلى بولىسكە سالۋ جولى (بەنەسيفيار بولۋ ارقىلى)”، – دەيدى ەكس-پرەمەر.
وسى رەتتە نورۆەگيانى مىسال ەتكەن اكەجان مىرزا بۇل ەلدە 1990 جىلى ۇلتتىق مولشىلىق قورى قۇرىلعانىن، مۇناي ساتۋدان تۇسكەن تابىستان ءار نورۆەگتىڭ ەسەپ-شوتىنا اقشا اۋدارىلاتىنىن ايتادى.
“نورۆەگتەردىڭ سانى نەبارى 5 ملن. بىزدەن 4 ەسە از. مۇنايدى دا بىزدەن بىرنەشە از وندىرەدى. سوعان قاراماي بارلىعى باي. ءقازىر ءاربىرىنىڭ ەسەپ-شوتىندا 190 مىڭ دوللار بار. ال ءبىزدىڭ مۇنايدان تۇسكەن پايدا-ۇلەسىمىز قايدا؟”، – دەيدى قىنجىلعان قاجىگەلدين.
ونىڭ اتاپ وتكەنىندەي بيلىك سامۇرىق-قازىنانىڭ اينالىمىنداعى كاپيتالدى ەل كوزىنەن تاسادا ۇستايدى.
“وتىرىك-شىنىن كىم بىلگەن، حالىققا تيەسىلى ميللياردتار سينگاپۋر، گونكونگ، بىرىككەن اراب ەميراتتارى مەن باسقا مەملەكەتتەردىڭ بانكىلەرىندە ساقتاۋلى كورىنەدى. ءبىراق مۇنىڭ ەرتەڭگى كۇنگى ەگەسى كىم؟
ەرتەڭ زامان وزگەرگەندە وسى قارجىنى بيۋدجەتكە قايتاراتىن بولامىز. بۇل از. ونىڭ كىرىس-شىعىسىن جاڭا پارلامەنتتە قۇرىلاتىن كوميسسيا باقىلايتىن بولادى. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ەلگە تانىستىرامىز. ءبارى اشىق، ءبارى جاريالى وتەدى. ءبىراق ول ءۇشىن وزگەرىس ورناۋى كەرەك”، – دەيدى قاجىگەلدين.
ەكس-پرەمەر وسى ورايدا ەلدەگى بارشا وپپوزيسيالىق كۇشتەردى بىرىگۋگە شاقىرىپ، ورتاق كواليسيا قۇرۋعا ۇندەيدى. وپپوزيسيا ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلسا، مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزىلەتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەرىنە سەنىمدى.
“كەدەيشىلىكتى جويۋدىڭ بۇدان وزگە جولى جوق. سايلاۋعا قازىردەن قامدانۋ كەرەكپىز. ناۋقانعا بويكوت جاريالاۋ - ساۋاتسىزدىق! بۇل بۇگىنگى جۇيەنىڭ تاعى 30 جىل بيلىك قۇرۋىنا جاردەمدەسۋمەن تەڭ. سوندىقتان بويكوتتى جادىمىزدان ءوشىرىپ، بۇل تاقىرىپقا قايتىپ ورالماۋعا ءتيىسپىز.
ءبىزدىڭ تاكتيكامىز – كۇرەسۋ. ەلدىڭ اتىنان ەكى كانديداتتى ىرىكتەپ الىپ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا سالامىز. ءار داۋىس باقىلاۋدا بولۋى شارت. ءاربىر وبلىس ورتالىعىندا ساياسي ناۋقان باستالماي تۇرىپ قۇرىلعان 5 مىڭنان اسا باقىلاۋشىسى بار بەلسەندى اۋديتوريا جاساقتايمىز. استانا مەن الماتىداعى باقىلاۋشىلار سانى 50 مىڭعا جەتەتىن بولادى. سايلاۋ ادىلەتسىز ءوتىپ، زاڭسىزدىققا جول بەرىلگەن جاعدايدا رەسەي جانە بەلارۋسسيا ۇلگىسىمەن ورە تۇرەگەلەمىز”، – دەيدى ەكس-پرەمەر.
سوعان قاراعاندا اكەجان مىرزا قازاقستانداعى ساياسي پروسەستەرگە بەل بۋىپ كىرىسكەلى وتىرعان سىڭايلى. ونىڭ ايتۋىنشا ءبىزدى اۋىرتپالىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگى زور سايلاۋ ناۋقانى كۇتىپ تۇر. “بىزگە جەڭىستەن باسقا جول قالمادى. ەل تاعدىرى ءوز قولىمىزدا”، – دەيدى ءسوزىنىڭ سوڭىن ۇرانمەن اياقتاعان ەكس-پرەمەر.
...
بۇعان دەيىن “ناستوياششەە ۆرەميا” تەلەارناسىنا سۇحبات بەرگەن قاجىگەلدين ءماجىلىس جانە ءماسليحات سايلاۋىنا قاتىستى ويىن ورتاعا سالعان.
ول پارلامەنت سايلاۋى ادىلەتسىز ءوتتى دەپ سانايدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا بيلىك ءالى دە بولسا نازاربايەۆتىڭ قولىندا، ال توقايەۆ تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ قولىنداعى قۇرال عانا.
“بۇگىنگى بولىپ جاتقان جاعداي ۇيرەنىشتى، كۇتىلگەن جايت. الماتىداعى وقيعالار (ميتينگىنى مەڭزەپ تۇر، رەد.) حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن نارازىلىعى ۇدەپ جاتقانىن دالەلدەدى. بۇل دا جاڭالىق ەمەس. ەڭ باستى جاڭالىق، بۇدان بىلاي مۇنىڭ بارىنە نازاربايەۆ پەن توقايەۆ بىرىگىپ جاۋاپ بەردى. سايلاۋداعى سوراقىلىقتار توقايەۆتىڭ ساياسي بيوگرافياسىنا وشپەستەي بولىپ تاڭبالاندى.
ول (توقايەۆ، رەد) وسىدان 19 اي بۇرىن ەلگە بەرگەن ۋادەسىن سول كۇيى ورىنداعان جوق. ورىنداي الماي وتەتىن ءتۇرى بار، سەبەبى وسى 19 اي بويىنا ونىڭ قۇزىرەتىن تۇس-تۇستان شەكتەپ كەلدى. سايلاۋ وتەردەن ەكى كۇن بۇرىن توقايەۆتى تاعى دا تەجەپ تاستادى”، – دەگەن ەدى قاجىگەلدين.
“وسىدان 19 اي بۇرىن ساياسي رەفورما جۇرگىزەم دەپ انت-سۋ ىشكەن توقايەۆ سوزىنەن تايقىپ كەتتى. “ەلدىڭ ۋاجىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت” قاعيداسى ءسوز جۇزىندە قالدى. ءدال ءقازىر ەلدەگى احۋال قانداي ەكەنىن بىلەسىز بە؟ بىلمەسەڭىز ايتايىن.
بىرنارسەنى شەگەلەپ جاتىپ، قولىڭىز تايىپ كەتكەندە الدىمەن ساۋساعىڭىزدى جاراقاتتايسىز، سول كەزدە بالعانى قابىرعاعا سىلتەپ قالاسىز. ءدال ءقازىر توقايەۆ پەن ۇكىمەت نازاربايەۆتىڭ قولىنداعى بالعانىڭ ءرولىن اتقارىپ وتىر!
بيلىك كريزيستى ەڭسەرە المادى. پاندەميانى توقتاتا المادى. حالىق قىرىلىپ جاتىر. ءسوز بوستاندىعى، ەركىندىك دەگەنىڭىز اتىمەن جوق. توقايەۆتىڭ ءۇنى ەستىلمەيدى. ول تاسادا قالدى. توقايەۆ اتقارۋشى بيلىكتىڭ باسشىسى ەمەس، قاتارداعى كوپ شەنەۋنىكتىڭ ءبىرى بولىپ قالدى”، – دەگەن بولاتىن اكەجان مىرزا سول سۇحباتىندا.
