Dalanews.kz tilshisi Ákejan myrzanyń eldegi saıası-áleýmettik jaǵdaıdy saraptaǵan maqalasyn oı-eleginen ótkizip, yqshamdap aýdardy.
Qajygeldınniń pikirinshe Nazarbaev pen Toqaev quziretti bóliske salǵanda ortaq sheshimge kele almaǵan. Tuńǵysh Prezıdent bılikten ketkendeı kóringenmen, shyn máninde tizgindi bosatqysy kelmegen. Saldarynan Toqaevtyń bıligi shektelip, túbegeıli reforma jasaý týraly ıdeıasy iske aspaı qalǵan.
“Qazaq memleketi men onyń ınstıtýttaryn qaıta jasaqtaýdan basqa amal joq”, – deıdi Ákejan myrza.
...
Eks-premer bıliktiń jerdi jalǵa berip, qazaqtyń qańǵyrtyp jibermek jospary baryna senimdi. Bıliktiń jer úshin sottalǵan Maks Boqaevty jurttan oqshaýlyǵysy kelgen áreketi nátıjesiz aıaqtalǵan.
“Maks túrmeden bosaı sala: «Jańa Konstıtýsıa! Jańa saıası qurylym!” qurýdy talap etti. Biz pikirimiz de osymen úndes”, – deıdi Qajygeldın.
...
Toqaev táýekel etip, qolyndaǵy bılikti paıdalanyp Ulttyq quryltaı shaqyrýy qajet. Sóı degen Qajygeldın osy quryltaıda jańa Konstıtýsıa men jańa saıası qurylymdardy jasaqtaýǵa jol ashylýy tıis degen pikirde.
Quryltaı nátıjesinde marqum Rahat Álıevtiń nusqaýymen sottalǵan azamattar jáne saıası tutqyndar túrmeden bosaýy kerek.
...
Ákejan myrza Nazarbaev bılikte tym uzaq otyrdy dep sanaıdy. Onyń aıtýynsha Tuńǵysh prezıdent 2005 jyly ornyn bosatyp, tizgindi basqa bireýge tapsyrýy kerek edi.
“Bálkim sol kezde Altynbek Sársenbaıuly, Zamanbek Nurqadilov sekildi qoǵamnyń qozǵaýshy kúshi bolǵan qaıratkerler tiri qalar ma edi. Toqaev? Ol Nazarbaevtyń qateligin qaıtalamaýy tıis”, – deıdi Qajygeldın.
...
Otyz jyl bılik qurǵan Nazarbaevtyń kemshilikterine jeke-jeke toqtalǵan Ákejan myrza Tuńǵysh prezıdenttiń bılik tizginin bermeı otyrǵanyn qateliktiń saldary bolady degen úreımen baılanystyrǵan eken. Aıtýynsha Elbasynyń tusynda qabyldanǵan qate sheshimder Qazaqstandy kem degende 15 jylǵa artqa laqtyryp tastaǵan.
Eks-premerdiń qazirgi prezıdentten de kóńili qalǵan syndy.
“Toqaev “parlament saılaýy ádil ótedi. Májilisten opozısıa da oryn alady” degen ýádesin oryndaǵan joq. Halyqtyń tózimi taýsylýǵa shaq tur. Bıliktiń ýádesine senetin ýaqyttan ótip ketti.
“Basqarý formalary men terıtorıalyq qurylymdardy qurýdy, sottardy, oblystyq, qalalyq, aýdandyq ákimderdi saılaýdy halyq óz qolyna alýy kerek”, – deıdi Qajygeldın.
...
Eks-premer kelesi kezekte Assambleıaǵa shúıligipti. Onyń pikirinshe atalǵan qurylym búgingi júıeniń ǵumyryn uzartý úshin qurylǵan qolbala uıym.
“Assambleıany taratý kerek. Basqa etnostar elden bólektenbesin, basqalarmen teń quqyqta qala beredi. Shyńjandaǵy qandastarymyzdy qorǵaı almaǵan bılik uıatqa qaldy”, – deıdi ol.
...
Ákejan myrzanyń aıtýynsha Nazarbaev halyqtan óziniń qaýipsizdigine qatysty kepildik kútedi. Buǵan kúmánmen qaraıtyndyqtan bılikpen at quıryǵyn úzise almaı otyr. Qajygeldın osy tusta ilgeride sóz etken jańa Konstıtýsıaǵa qaıta oralypty.
“Toqaev tarıhta jaqsy atpen qalǵysy keledi. Munyń bir joly jańa Konstıtýsıa qabyldaý. Jalpyhalyqtyq referendým ótkizý. Ata zańnyń jańa nusqasyn halyq talqysyna salyp, sonyń negizinde bılikti halyqqa qaıtarsa abyroıyn saqtap qalady. Osynyń aıasynda Nazarbaev áýletine de kepildik beriledi. Jańa qujatta kezekten tys prezıdent saılaýyn ádil ótkizý zańmen bekitýli tıis”, – deıdi ol.
...
Qajygeldın Qazaqstannyń prezıdenttik bılikten bas tartyp, parlamenttik respýblıkaǵa aınalaǵanyn qalaıdy.
“Almaty men Qaskeleńniń týmalarynan qutylyp, Qazaqstannyń barlyq óńirlerinen jınalǵan depýtattardan Parlament quramyz. Eshkimge baǵynbaıtyn, óz pozısıasy men prınsıbinen taımaıtyn Parlament qurylǵanda ǵana uzaq jyl boıy qordalanǵan problemalardy sheshemiz.
Jańa parlament eski júıe ókilderiniń sheteldegi esep-shotynda jatqan qısapsyz qarajatty elge qaıtarý úshin kúresedi. El baılyǵyn ár turǵynǵa ádil bólip beredi”, – deıdi Ákejan myrza.
Eks-premerdiń shetel asqan aqshaǵa aıryqsha toqtalýy tegin emes. Budan buryn Qajygeldın qazaq baılarynyń shetelde jasyrǵan qarajatyn izdestirýde ekenin málimdegen.
“Aqparatty jınastyrý, saraptan, súzgiden ótkizý bar, munyń bári uzaq jumys. Urlanǵan aqsha Qazaqstanǵa qaıtýy kerek. Bul úshin Batys elderine aqshany kim, qandaı jolmen urlaǵanyn dáleldeý qajetpiz.
Basy ashyq dúnıe: qazirgi júıe jasap turǵanda jelingen aqsha elge oralady dep dámelenbeńiz. Demokratıalyq ustanymdaǵy, jemqorlyqtan ada jańa basshylyq bılik kelgende ǵana qaıtady”, – degen edi ol.
Qazir de osy oıynan aınymapty. Nazarbaev áýleti men jalpy búgingi júıeniń arqasynda shekesi shylqyǵan baılar sheteldegi qarjysyn elge qaıtarsa, Qazaqstannyń árbir azamatyna aıyna 200-300 dollardan turaqty aılyq tólenip turatyn zań qabyldaıtynyn aıtady.
Sóz oraıynda eldi “Halyq IPO” baǵdarlamasyna senbeýge shaqyryp, múlde qatysýǵa bolmaıdy dep eskertipti.
“Bul ma, bul eldi aldaý. Ótken jolǵy memlekettik menshikti jekeshelendirip talan-tarajǵa salǵandaryn jasyrýdyń amaly. Ulttyq baılyqty bólisýdiń, buryn tekserilgen eń ádil joly-sýverendik (derbestik) jáne zeınetkerlik qorlar arqyly bóliske salý joly (benesıfıar bolý arqyly)”, – deıdi eks-premer.
Osy rette Norvegıany mysal etken Ákejan myrza bul elde 1990 jyly Ulttyq molshylyq qory qurylǵanyn, munaı satýdan túsken tabystan ár norvegtiń esep-shotyna aqsha aýdarylatynyn aıtady.
“Norvegterdiń sany nebary 5 mln. Bizden 4 ese az. Munaıdy da bizden birneshe az óndiredi. Soǵan qaramaı barlyǵy baı. Qazir árbiriniń esep-shotynda 190 myń dollar bar. Al bizdiń munaıdan túsken paıda-úlesimiz qaıda?”, – deıdi qynjylǵan Qajygeldın.
Onyń atap ótkenindeı bılik Samuryq-Qazynanyń aınalymyndaǵy kapıtaldy el kózinen tasada ustaıdy.
“Ótirik-shynyn kim bilgen, halyqqa tıesili mıllıardtar Sıngapýr, Gonkong, Birikken Arab Emırattary men basqa memleketterdiń bankilerinde saqtaýly kórinedi. Biraq munyń erteńgi kúngi egesi kim?
Erteń zaman ózgergende osy qarjyny búdjetke qaıtaratyn bolamyz. Bul az. Onyń kiris-shyǵysyn jańa parlamentte qurylatyn komısıa baqylaıtyn bolady. Komısıa músheleriniń atyn atap, túsin tústep elge tanystyramyz. Bári ashyq, bári jarıaly ótedi. Biraq ol úshin ózgeris ornaýy kerek”, – deıdi Qajygeldın.
Eks-premer osy oraıda eldegi barsha opozısıalyq kúshterdi birigýge shaqyryp, Ortaq koalısıa qurýǵa úndeıdi. Opozısıa bir judyryqqa jumylsa, merziminen buryn ótkiziletin prezıdenttik saılaýda jeńiske jeterine senimdi.
“Kedeıshilikti joıýdyń budan ózge joly joq. Saılaýǵa qazirden qamdaný kerekpiz. Naýqanǵa boıkot jarıalaý - saýatsyzdyq! Bul búgingi júıeniń taǵy 30 jyl bılik qurýyna járdemdesýmen teń. Sondyqtan boıkotty jadymyzdan óshirip, bul taqyrypqa qaıtyp oralmaýǵa tıispiz.
Bizdiń taktıkamyz – kúresý. Eldiń atynan eki kandıdatty iriktep alyp prezıdenttik saılaýǵa salamyz. Ár daýys baqylaýda bolýy shart. Árbir oblys ortalyǵynda saıası naýqan bastalmaı turyp qurylǵan 5 myńnan asa baqylaýshysy bar belsendi aýdıtorıa jasaqtaımyz. Astana men Almatydaǵy baqylaýshylar sany 50 myńǵa jetetin bolady. Saılaý ádiletsiz ótip, zańsyzdyqqa jol berilgen jaǵdaıda Reseı jáne Belarýssıa úlgisimen óre túregelemiz”, – deıdi eks-premer.
Soǵan qaraǵanda Ákejan myrza Qazaqstandaǵy saıası prosesterge bel býyp kiriskeli otyrǵan syńaıly. Onyń aıtýynsha bizdi aýyrtpalyǵy men jaýapkershiligi zor saılaý naýqany kútip tur. “Bizge jeńisten basqa jol qalmady. El taǵdyry óz qolymyzda”, – deıdi sóziniń sońyn uranmen aıaqtaǵan eks-premer.
...
Buǵan deıin “Nastoıashee vremá” telearnasyna suhbat bergen Qajygeldın Májilis jáne Máslıhat saılaýyna qatysty oıyn ortaǵa salǵan.
Ol Parlament saılaýy ádiletsiz ótti dep sanaıdy. Onyń paıymdaýynsha bılik áli de bolsa Nazarbaevtyń qolynda, al Toqaev Tuńǵysh prezıdenttiń qolyndaǵy qural ǵana.
“Búgingi bolyp jatqan jaǵdaı úırenishti, kútilgen jaıt. Almatydaǵy oqıǵalar (mıtıńini meńzep tur, red.) halyqtyń bılikke degen narazylyǵy údep jatqanyn dáleldedi. Bul da jańalyq emes. Eń basty jańalyq, budan bylaı munyń bárine Nazarbaev pen Toqaev birigip jaýap berdi. Saılaýdaǵy soraqylyqtar Toqaevtyń saıası bıografıasyna óshpesteı bolyp tańbalandy.
Ol (Toqaev, red) osydan 19 aı buryn elge bergen ýádesin sol kúıi oryndaǵan joq. Oryndaı almaı ótetin túri bar, sebebi osy 19 aı boıyna onyń quziretin tus-tustan shektep keldi. Saılaý óterden eki kún buryn Toqaevty taǵy da tejep tastady”, – degen edi Qajygeldın.
“Osydan 19 aı buryn saıası reforma júrgizem dep ant-sý ishken Toqaev sózinen taıqyp ketti. “Eldiń ýájine qulaq asatyn memleket” qaǵıdasy sóz júzinde qaldy. Dál qazir eldegi ahýal qandaı ekenin bilesiz be? Bilmeseńiz aıtaıyn.
Birnárseni shegelep jatyp, qolyńyz taıyp ketkende aldymen saýsaǵyńyzdy jaraqattaısyz, sol kezde balǵany qabyrǵaǵa siltep qalasyz. Dál qazir Toqaev pen Úkimet Nazarbaevtyń qolyndaǵy balǵanyń rólin atqaryp otyr!
Bılik krızısti eńsere almady. Pandemıany toqtata almady. Halyq qyrylyp jatyr. Sóz bostandyǵy, erkindik degenińiz atymen joq. Toqaevtyń úni estilmeıdi. Ol tasada qaldy. Toqaev atqarýshy bıliktiń basshysy emes, qatardaǵy kóp sheneýniktiń biri bolyp qaldy”, – degen bolatyn Ákejan myrza sol suhbatynda.
