جازۋشىمەن العاشقى تانىستىق قالاي بولۋشى ەدى. ارينە، شىعارماسى ارقىلى. قازاقتىڭ قاليحانى، ال، ول كەزدە مەن ءۇشىن جازۋشى قاليحان ىسقاقوۆ ەسىمىن ەڭ الدىمەن «قوڭىر كۇز ەدى» اتتى پوۆەسى ارقىلى ءبىلدىم. وندا دا پوۆەست جارىق كورىپ، دۋالى اۋىزداردان جوعارى باعا الىپ، قىزۋى باسىلماعان كەزدە ەمەس، ءسال كەيىنىرەك وقىپپىن. مۇنى دا كەيىن باعامدادىم. ەرەكشە ءبىر الەمگە تاپ بولعانداي ەدىم، شىعارمانى ءبىر دەمدە وقىپ شىقتىم، جەتىمدەردىڭ تاعدىرى كوڭىلگە مۇڭ قوناقتاتىپ، كوكىرەك تۇس اشىدى...
جازۋشىنىڭ وزىمەن 1978 جىلى جازۋشىلار وداعىندا تانىستىم. تانىستىرعان كورنەكتى سىنشى تولەگەن توقبەرگەنوۆ. ەكەۋى ءبىر كابينەتتە وتىرادى ەكەن. ەكەۋى دە، شاماسى، سول كەزدە وداقتا ادەبي كەڭەسشى. مەنىڭ بىرەر اڭگىمەمدى تولەگەن اعادان الىپ تەز-تەز كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا، «ءقازىر ماسكەۋگە كينوسەنارشىلىق وقۋعا جىبەرۋگە ىرىكتەۋ ءجۇرىپ جاتىر، سەن مىنالارىڭدى سوندا تاپسىر، - دەدى قاليحان اعا باس-كوزگە قاراماي، - وندا بوندارەنكو دەگەن ايەلگە بار». سونسوڭ ءوزى جالما-جان تەلەفون سوعۋعا كىرىستى، ءبىرازدان كەيىن ول جاقتان بىرەۋمەن سويلەستى، بوندارەنكو ما، باسقا ما، بىلمەدىم، الدەن سوڭ تەلەفون تۇتقاسىن ورنىنا قويدى دا، ىرىكتەۋ ءبىتىپ كەتىپتى دەدى ءبىرتۇرلى وكىنىشپەن. ويلاماعان جەردەن باستالىپ، تەز اياقتالعان بۇل ماسەلەگە مەن ەش وكىنگەن جوقپىن، ال، قاليحان اعانىڭ سونشالىقتى اق نيەتىنە، اشىق، اق كوڭىلىنە ىشتەي قاتتى ىرزا بولىپ قالدىم.
ارادا بىرەر جىل وتكەندە مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جۇمىسقا كەلىپ، جازۋشىلار وداعىندا قىزمەت ەتەتىن قاليحان اعامەن رەداكسيادا، وداقتىڭ كەڭەس جيىندارىندا، وزگە دە شارالاردا كەزدەسىپ جۇردىك. نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، مەنى «قارا قىز» دەۋشى ەدى. قاليحان اعانىڭ ەلدە جوق سارى «جيگۋليى» بولاتىن. كەي-كەيدە تەاترلاردا حۋدسوۆەت دەپ اتالاتىن جيىندارعا باراردا «قارا قىز، ءجۇر، كەتتىك!» دەپ ماشيناسىنا وتىرعىزىپ الاتىن.
جازۋشىنىڭ «قوڭىر كۇز ەدى» كەيىن جارىق كورگەن «اعايىندار»، «مەنىڭ اعالارىم»، «بۇقتىرما سارىنى» پوۆەستەرىن قىزىعا وقىدىم. ال، ەرەكشە اسەر ەتكەن شىعارما جازۋشىنىڭ «تۇيىق» رومانى ەدى. روماندا سۋرەتتەلەتىن «مۇرات» اۋىلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ۇندەمەس، ەشتەڭەگە مويىماس اتپال ازامات قاجىمۇراتتىڭ تاعدىرى وقىرمانىن بەي-جاي قالدىرمايدى، ويتكەنى مۇنداي تىنىس-تىرشىلىك، قاجىمۇراتتاي اتپال ازاماتتار تاعدىرى قازاقتىڭ قاي ايماق، قاي ءوڭىرى ءۇشىن دە بەيتانىس ەمەس-تى.
«تۇيىقتان» كەيىن – «قاراورمان». بۇل رومان - كەيىن تىنىسى تەرەڭدەپ، ارناسى كەڭەيىپ، تاراۋ-تاراۋ تاعدىرلاردى ۋاقىتتىق ماعىنالارمەن توقايلاستىرىپ، ۇلكەن ءپالساپاعا ۇلاسىپ، تۇتاس ءبىر ءداۋىر اعىنىنداعى ەل تاعدىرىن تانىتقان «اقسۋ – جەر ءجانناتىنىڭ»، بالكىم، العاشقى نۇسقاسى. جازۋشى قاليحان ىسقاقوۆ ەر جاسى ەلۋگە وسىلايشا بىرنەشە پوۆەست، ەكى روماننىڭ اۆتورى بولعاندا تولىپ ەدى. ارينە، ونىڭ اڭگىمەلەرى، پەسالارى مەن اۋدارمالارىن، كوپتەگەن ماقالالارىن ايتپاعاندا. سول ەلۋجىلدىق قارساڭىندا سول كەزدە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ەتەتىن ەسەنعالي راۋشانوۆ جازۋشى شىعارماشىلىعى تۋرالى ماقالا جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. جوعارىدا اتالعان پوۆەستەر مەن رومانداردى قايتارا وقىپ شىعىپ، جازۋشى شىعارماشىلىعىن وزىمشە تالداپ، وي جيناقتاپ، كولەمدى ءبىر ماقالا جازىپ بەردىم. ول ماقالا 1985 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي «جالىندا» جارىق كوردى. سودان ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە «قارا قىز، دامەش اپاڭ سەنى ۇيدەن شاي ءىشىپ كەتسىن دەپ جاتىر» دەدى قاليحان اعا. سونىمەن ەرتەڭىنە جۇمىستىڭ سوڭىنا قاراي قالاعانىڭ «جيگۋليىمەن» ۇيىنە باردىق. ۇيلەرى قازىرگى ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى تەاتردىڭ ماڭايىندا. دامەش اپاي اشىق جارقىن، داستارحانى بەرەكەلى، مول قول جان ەكەن. «ماقالاڭ ماعان ۇنادى»، دەدى دامەش اپاي، سونسوڭ مەنى قولپاشتاپ تاعى ءبىراز ماقتاۋ ايتتى. بۇكىل ادەبي پروسەستى قاداعالاپ وتىراتىنى، ءبىلىمدى جان ەكەنى سەزىلدى، ال، قاليحان اعا تۋرالى ايتقاندا ەرەكشە شابىتتانىپ كەتەتىندەي كورىندى. ءسوزىنىڭ ءبىسسىمىللاسى «ءبىزدىڭ قاليحان...» ەكەنىن بايقادىم. «راحمەت،- دەدىم كەتەردە وزىمشە ەتيكەتكە سالىپ، - ءبارى دە ءدامدى بولدى» (ءقازىر ەسكە الىپ، سول ءبىر ەتيكەتىم ءۇشىن ۇيالىپ وتىرمىن، قاليحانداي جازۋشىنىڭ، قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر تۇلعاسىنىڭ وتاناسىنىڭ داستارحانى ءدامدى بولماعاندا قايتۋشى ەدى...). «ءبىزدىڭ قاليحان دا تاماقتى ءدامدى پىسىرەدى عوي، - دەدى سوندا دامەش اپاي. - ءاي، قاليحان،- دەدى سودان كەيىن - ءاليانى اسىپكە شاقىرساڭشى.» قاليحان اعا ءبىر كۇلىپ الدى. ال، ءوزى قوياردا-قويماي سومكەمە ءبىر ليترلىك شىنى بانكىمەن بال سالدى. «مىناۋ التايدىڭ بالى، تازا بال، بىلەمىن، سەندەر تۇنىمەن ماقالا جازاسىڭدار عوي، سوندا ءبىر قاسىق جەپ ال، شايىڭا سال، دەنساۋلىققا وتە پايدالى» دەدى قۇددى ءبىر تۋعان انامداي قامقورلاپ. سودان ارادا ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەندە قاليحان اعانىڭ اتاقتى اسىبىنەن ءدام تاتۋدىڭ دا ورايى كەلدى.
ۇمىتپاسام، 1987 جىلى جازعا سالىم بولۋى كەرەك، رەسپۋبليكالىق جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار تەاترىندا ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» رومانى بويىنشا سپەكتاكل شىعارىلدى. قويۋشى-رەجيسسەرى كورنەكتى رەجيسسەر بايتەن وماروۆ. ال، روماندى ساحناعا لايىقتاپ جازعان، ياعني ساحنالىق نۇسقاسىن جاساعان قاليحان ىسقاقوۆ. جالپى كولەمدى پروزانى ساحناعا لايىقتاۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ال، ءوزى كاسىبي كينوسەنارشى قاليحان اعا مۇنىڭ اسقان شەبەرى ەدى. ونىڭ بۇل ورايداعى ۇلكەن ءبىر ەڭبەگى – م.اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراشى» بويىنشا جازعان ينسەنيروۆكاسى. ول «تاڭعى جاڭعىرىق» دەگەن اتاۋمەن قازاق مەملەكەتتىك م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى ساحناسىندا وتە ءساتتى قويىلعان بولاتىن. يدەيا سول كەزدە ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اسقار سۇلەيمەنوۆتىكى، سپەكتاكلدىڭ قويۋشى-رەجيسسەرى بايتەن وماروۆ، جاراس باي بەينەسىن ءاسانالى ءاشىموۆ، باقتىعۇلدى تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ اسا كوركەم ورىنداعان، قازاق ساحناسىنىڭ كەزەڭدىك تۋىندىسى بولعان ەدى. «ۇلپان» سپەكتاكلى ادەتتەگى ءداستۇر بويىنشا كوركەمدىك كەڭەسكە كورسەتىلدى. وندا كەڭەس مۇشەلەرى، جازۋشىلار وداعىنان، رەداكسيالاردان كەلگەن ازاماتتار پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. باس قوسۋ ناتيجەسىندە سپەكتاكل قابىلداندى. جينالعان جۇرتشىلىق رەجيسسەردى، دراماتۋرگتى، اكتەرلەردى قۇتتىقتاپ جاتتى. سول جەردەن رەجيسسەر، باستى رولدەردەگى اكتەرلەر، قالاعانىڭ جاقسى قالامداس ءىنىسى ديداش-ديداحمەت بار - ءبىراز ادام قاليحان اعانىڭ ۇيىنە باردىق. جاقسى ءبىر وتىرىس بولدى. سول جولى قاليحان اعانىڭ اتاقتى اسىبىنەن العاش رەت ءدام تاتقاندار ءبارىمىز تاڭداي قاققانىمىز ەسىمدە.
قاليحان اعا رەجيسسەرلەردىڭ ىشىندە رەجيسسەر بايتەن وماروۆپەن ەرەكشە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى، ەكەۋى ءبىر-بىرىن قاتتى قۇرمەتتەيتىن. وداقتا دراماتۋرگيا سەكسياسىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان تۇستا قاليحان اعا ءوزى باستاپ، وسى كەڭەس مۇشەلەرى - تەاترتانۋشى-عالىمدار باعىبەك قۇنداقبايەۆ، احمەدجان قادىروۆ، دراماتۋرگتار مۇحامەتقالي حاسەنوۆ، اكىم تارازي، ءسۇلتانالى بالعابايەۆ جانە ول كەزدەرى «قازاق ادەبيەتىندە» ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندەگى مەن – بارلىعى جەتى ادام، ياعني ەداۋىر ساليقالى دەلەگاسيا بولىپ تالدىقورعان وبلىستىق دراما تەاترىنا ەكى رەت ساپارلاعانىمىز بار. بۇل - تالدىقورعان تەاترىندا رەجيسسەر بايتەن وماروۆ كوركەمدىك جەتەكشى بولىپ تۇرعان كەز. ول ءبىر ادەمى دە ماعىنالى ساپارلار ەدى. ەكى ساپاردا دا تەاتردىڭ بەس-التى جاڭا سپەكتاكلىن كوردىك، ساليقالى تالداۋ، تالقىلاۋلار جاسالدى. (ول تالقىلاۋلاردى كەزىندە تەاتر جازىپ الدى ما ەكەن، ءسوز جوق، تاريحي قۇندى ماتەريالدار). تەاترتانۋشىلار ءوز تاراپىنان، دراماتۋرگتار ءوز تاراپىنان پىكىر بىلدىرگەن سول ماجىلىستەردە قاليحان اعانىڭ ءسوزى ءاماندا قىزعىلىقتى شىعاتىن. ءبىر قىزىعى - ول، ايتالىق، كەي تۇستاردا ءسوز بولىپ وتىرعان سپەكتاكلدى دە، سوندا وتىرعانداردى دا «تاستاپ كەتىپ»، نەگىزگى اڭگىمەگە ەش قاتىسى جوق ماسەلەلەردى قاۋزايتىنداي كورىنەتىن. ءبىراق، بۇل الدامشى اسەر. كوڭىل قويىپ تىڭداعان، قاليحان شەشەننىڭ وي جۇلگەسىمەن ءجۇرىپ وتىرعان ادام اينالىپ كەلگەندە، ونىڭ نەگىزگى اڭگىمەدەن اۋىتقىماعانىن، كەرىسىنشە تاقىرىپتىڭ قۇنارىن ارتتىرعانىن، ءتىپتى كوبىنە ناقتى دەرەكتەرگە، انىق ۇعىم-تانىمدارمەن كومكەرىپ، كوركەمدەپ جىقپىلدارىن اشقانىن اڭدار ەدى. قاليحان اعا سوزگە قوسىلعاندا اۋقىم كەڭەيىپ، تەرەڭ تاريحقا، بيىك كوركەمدىككە قاراي تارتاتىن. قاليحان اعانىڭ مۇنداي شەشەندىگىنە ودان كەيىن سان مارتە كۋا بولدىم، قالىڭ كوپشىلىك كۋا بولدىق. سۋرەتكەر ق.ىسقاقتىڭ شىعارمالارى ءوز الدىنا، ايتقان، ايتار اڭگىمەلەرىنىڭ بارلىعى دا ەلىمىزدىڭ تالايلى تاعدىرى مەن ءۇمىتتى بولاشاعىنا بايلانىستى بولاتىن.
* * *
1991 جىلى قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الدى. عاسىرلار بويى اتا-بابالارىمىز، سان ۇرپاق اڭساعان تاۋەلسىزدىك. سول كۇننىڭ تەزىرەك كەلۋىنە ەڭبەگىمەن، شىعارماشىلىعىمەن قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن جازۋشى قاۋىمىنىڭ، قاليحان اعا مەن ونىڭ بۋىنىنىڭ دا اسىل ارمانى جۇزەگە استى. بۇل تۇستا، ەڭ الدىمەن ق.ىسقاقتاي ۇلكەن سۋرەتكەر «اقسۋ – جەر ءجانناتى» رومانى، كەڭىرەك ايادان العاندا، جالپى سۋرەتكەرلىك بيىك مۇراتتارى، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزعا سىڭىرگەن ۇلكەن ەڭبەگى باعالانعانىن، ول تاۋەلسىز ەلىنىڭ سىيلىعىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 1994 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن العاندىعىن اتاپ ايتۋىمىز قاجەت.
مەملەكەتتىك سىيلىق دەمەكشى، م.اۋەزوۆ تەاترىندا قويىلعان «سيتۋاسيالار» ءتريپتيحى ءۇشىن اسەكەڭ، اسقار سۇلەيمەنوۆ 1996 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. سىيلىققا ۇسىنىلعان شىعارمالار باسپاسوزدە تالقىلانۋى شارت. بۇل ءوزى ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستى قاجەت ەتەتىن تۇتاس ءبىر ناۋقان. اسەكەڭ پەساسى بويىنشا رەجيسسەر ءا.راحيموۆ قويعان سپەكتاكلدەر تۋرالى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ بارلىعىندا ماقالالار جارىق كوردى. ال، «ەگەمەن قازاقستانعا» جازۋى ءتيىس ءبىر اۆتور كەشەۋىلدەتە بەردى. تالقىلاۋ مەرزىمى اياقتالىپ قالعان. باسقا اۆتور ىزدەپ، تاپسىرىس بەرىپ جاتۋعا ۋاقىت كەم. سوندا ءبىر تۇندە وتىرىپ ءوزىم ماقالا جازدىم. ءوز اتىمنان بەرۋدىڭ رەتى جوق، سودان ارى-بەرى ويلانىپ، نە دە بولسا تاۋەكەل دەپ، قاليحان اعاعا تەلەفون سوقتىم، جاعدايدى ءتۇسىندىردىم. ءبىراق، كەلىسەتىنىنە ىشتەي ونشا سەنىمدى ەمەس ەدىم، ويتكەنى سول جولى قال-اعانىڭ ەڭ جاقىن دەگەن دوسىنىڭ دا شىعارماسى سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتقان بولاتىن. «جاقسى، قارا قىز» دەدى سوندا قال-اعا ءبىر سوزگە كەلمەستەن. «ءولى ىرزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن، دوستىققا ادالدىق دەگەن وسى بولسا كەرەك.
سول، 1996 جىلدىڭ سوڭىندا اسقار سۇلەيمەنوۆ «سيتۋاسيالار» ءتريپتيحى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى (اسەكەڭ باقيلىق بولعان سۋرەتكەرلەر اراسىندا شىعارماشىلىعى مەملەكەتتىك تۇرعىدان العاش بولىپ باعالانعانعانى بەلگىلى.) سول كەرەمەت قۋانىشتى كۇنى تۋعان-تۋىس جانە اسەكەڭنىڭ جاقىن دوس-جاراندارى – قاليحان، زەينوللا، ءساتىمجان، توكەن، سەيفوللا، دۋلات، ساتىبالدى اعالار جانە ول كەزدە «اتامۇرا» كورپوراسياسىنىڭ ءتوراعاسى، بۇگىندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اتپال ازامات مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بار - قۋانىشتان جۇرەگى جارىلارداي بولىپ جۇرگەن ايتوتى-اسەكەڭنىڭ اناسىنىنىڭ ۇلكەن داستارحانىندا باس قوسىپ، كەرەمەت ءبىر وتىرىس بولدى. سول كەشتە مۇحتار اسەكەڭ تۋرالى ەستەلىكتەر جيناعىن شىعارىپ بەرۋگە ۋادە بەردى. ارادا ەكى جارىم جىل وتكەندە، 1999 جىلدىڭ كوكتەمىندە «پاراسات پاديشاسى» دەگەن اتاۋمەن جارىق كورىپ، ۇلكەن رەزونانس جاساعان سول جيناقتا قاليحان اعانىڭ «اياۋلىڭنان ايىرىلساڭ – ايتارىڭ جوق...» اتتى ەستەلىگى بار.
ارادا شامالى ۋاقىت وتكەندە ءبىز ءۇشىن اسەكەڭنىڭ كوزىندەي ساكەڭ، ساتىبالدى نارىمبەتوۆ جانە اسەكەڭنىڭ ءوزى شىعارماشىلىعىن قاتتى سىيلاپ وتكەن جاقسى ءىنىسى، تۇركىلىك باستاۋدى جاڭعىرتقان كورنەكتى ءمۇسىنشى، اتاقتى «قۇلاگەردىڭ» اۆتورى - سول جولى اسەكەڭە دەگەن ەرەكشە قۇرمەتپەن ءاسماعا «قۇلاگەر» قولا ءمۇسىنىن سىيلاعان - باقىتجان ابىشيەۆ پەن زايىبى، بەلگىلى اكتريسا، كەرەمەت ءانشى شامشاگۇل مەڭدياروۆا، سونداي-اق سىيلىق ناۋقانىندا قاتتى تىلەۋلەس بولعان، باسپاسوزدە پىكىر بىلدىرگەن ءوز دوس-جاراندارىم، جاقسى ىنى-سىڭلىلەرىممەن ءبىر جاقسى وتىرىس بولعان ەدى. ورتامىزداعى گۇلىمىز (بۇل تەڭەۋ وبەكتىسىنە قانشالىقتى لايىق ەمەستەي كورىنسە دە) - قاليحان اعا. ءبىر قىزىعى - دامەش اپايدىڭ قاليحان اعامەن بىرگە قول ۇستاسىپ قوناققا، الدەبىر شارالارعا بارعانىن ءوز باسىم كورمەپپىن. بىلۋىمدە، ءدامدى تاماعىن ءپىسىرىپ، بالالارىن، نەمەرەلەرىن تاربيەلەپ، كەرەك دەسەڭىز، قاليعان اعانىڭ ءوزىن دە تاربيەلەپ، ۇيدە تىلەۋىن تىلەپ وتىرار ەدى. «كەلسەڭىزشى» دەپ ابدەن وتىنگەنىمدە - ايتقانى: «راحمەت، اينالايىن، رەنجىمە، قاليحان بارادى عوي.»
سول وتىرىستىڭ پاتشاسى دا - قاليحان اعا بولدى. ءسوزى قانداي مايەكتى! ءتىپتى داستارحانداعى مازىرگە بايلانىستى اڭگىمەسىنىڭ ءوزى قانداي! «قارا قىز، مىناۋ سارىسۋدىڭ قازىسى ما؟» دەپ باستاعان اڭگىمەسى جىلقى تۇلىگىنەن بۇعى مەن مارالعا، ءمۇيىزدىڭ، مۋميانىڭ پايداسى مەن دۇرىس پايدالانباعان جاعدايداعى زيانىنا، التايداعى راحمان بۇلاعىنا، سودان، ويلاماعان جەردەن بالىقتار مەن ولاردىڭ تۇرلەرىنە، نەمەسە شاي قاسىقتىڭ، شانىشقىنىڭ تاريحىنا، ءتىپتى بولماسا المانى نەگە قىستا قابىعىمەن جەۋگە بولمايتىنىنا ويىسادى. ەندى بىردە الدەبىر ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا، ودان تۋىندايتىن تاريحقا اۋىسادى. بايىپتاپ كورگەن ادامعا، قاليحان اعا قازاقى ەنسيكلوپەديا سياقتى ەدى. ءقازىر ويلاپ قاراسام، سول وتىرىستا ادەبيەتتەن باسقانىڭ ءبارى ءسوز بولعان سياقتى. اسەكەڭ تۋرالى دا ونشا كوپ ءسوز بولعان جوق. قاليحان اعا دوسى تۋرالى جاستارعا قاراتا جاڭعىز ايتقانى – «اسقارعا سىيلىق بەرىلگەنى – ۇلت ءۇشىن، اسىرەسە، جاستار، سەندەر ءۇشىن ماڭىزدى، ويتكەنى اسقار – ۇلت پەن ناعىز ونەردىڭ، سۋرەتكەرلىكتىڭ بيىك دەڭگەيى» سارىنداس بولدى. سونداي ءبىر مايەكتى وتىرىس. ءوزىم دە، وزگەلەر دە ءبىر جان راحاتىن كەشكەندەي ەدىك.
* * *
اسەكەڭ قاليحان اعانى جاقسى كورەتىن. قاليحان اعا تۋرالى «...ول تۇنىپ تۇرعان سەزىم، جۇرەك قوي» دەيتىن. قاليحان اعا شىعارماشىلىعى تۋرالى جوعارىدا اتالعان «سۋرەتكەر مۇراتى» اتتى ماقالامدى ءوزى سۇراپ الىپ، قاراپ شىققان. سوندا مىنا ءبىر سويلەمدى شامالى رەداكسيالاپتى. قاجىمۇرات جالپى ايەل بالاسىنا قارىم-قاتىناسىندا (زىليحا، ءشامشiنۇر، نازىم) قاشاندا iزگiلiك پەن iزەتتi ءبۇلiندi تiرلiكتiڭ بۇزىلماس تiرەگiندەي كورەدi . ءوز نۇسقام ءقازىر ەسىمدە جوق، ال استى سىزىلعان تىركەستەر – اسەكەڭنىڭ رەداكسيالاعانى. دۇنيە سالارىنان ءبىر كۇن بۇرىن اۋرۋحانادا جاتىپ ماعان بەرگەن ءۇش-تورت تاپسىرماسىنىڭ العاشقىسى – «بالا، وداققا بارىپ، قاليحانعا جولىعىڭىز» بولدى. ول كەزدە قاليحان اعا وداقتىڭ كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى ەدى، ءبىز ءۇش بولمەلى ءۇي كۇتىپ وتىرعانبىز... ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ وداققا باردىم، قاليحان اعانىڭ كابينەتى جابىق ەكەن؛ ال، تاپ سول كۇنى ءتۇس اۋا قاليحان اعاعا قارالى حابارمەن تەلەفون سوعۋىما تۋرا كەلدى... بۇل – 1992 جىلدىڭ 15 مامىرى كۇنى ەدى.
اسەكەڭ «كىتابىمنىڭ قالاماقىسىن العان سوڭ قاليحان مەن ءاسانالىنى ەرتىپ سارىسۋعا، قارا شالعا (اكەم قاھارماندى مەگزەگەنى، مۇندايدا ءوزىنىڭ «قارا شال» اڭگىمەسى ەسكە تۇسەدى) بارامىز» دەيتىن. ول ءبىر كىتاپ باسپالارىنىڭ بازارى تارقاي باستاعان كەز ەدى، سول «بەساتارى» جارىق كورمەي دىڭكەلەتتى، اقىرى ءوزى دۇنيە كەشكەن سوڭ ءتورت جىلدان كەيىن، 1996 جىلى شىقتى. ال، قاليحان اعا اكەم قاھارمانمەن اسەكەڭنىڭ قازاسىندا تانىستى.... بىرەر كۇن اڭگىمە-دۇكەن قۇردى، شاماسى، وتكەن-كەتكەن ءبىراز ايتىلعان بولۋى كەرەك، «ءاليا، اكەڭ مىقتى ادام ەكەن» دەپ ەدى.
قاليحان اعا اسەكەڭنىڭ قازاسىنا بايلانىستى شارالاردىڭ بارلىعىنىڭ باسى-قاسىندا بولدى. اسەكەڭنىڭ تۋعان جەرىندەگى ەسكە الۋ شارالارىنا دا قاتىسىپ ءجۇردى. جاستىق كەزەڭدەرىنەن قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر ايتاتىن. «سۇلەيمەننىڭ جەسىرىنىڭ كورپەلەرىن كوتەرەمىن دەپ ارقام تالاي جاۋىر بولعان» دەپ ازىلدەيتىن. بۇعان اسەكەڭنىڭ اناسى ايتوتى دا ءماز. «اقسۋ – جەر ءجانناتىنداعى» كەيىپكەر اسحات اسەكەڭنىڭ ءپروتوتيپى دەۋشى ەدى. اسقار دوسى تۋرالى «كەلمەس كۇندەر ەلەسى» عۇمىرنامالىق رومانىندا دا ءسوز ەتەدى.
قاليحان اعا اسەكەڭنىڭ كەنجەسى ءاسمانى «پرينسەسسا» دەپ اتايتىن. مەنى كورىسىمەن قويار سۇراعى «پرينسەسسا قالاي؟» دامەش تاتەم ءاسماعا دەپ جىلدا كۇزدە ۇلكەن بانكىمەن التاي بالىن بەرەتىن، ادەمى كويلەك، ويىنشىقتار سىيلايتىن. «اسقاردى التايعا ەرتىپ بارامىن دەۋشى ەدىم،.. ەندى التايعا سەنى اپارامىن، قارا قىز» دەيتىن قالاعا. «ادامنىڭ ويىنداعى – قۇدايدىڭ قولىندا...» دەگەن.
* * *
تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە سۋرەتكەر ق.ىسقاقتىڭ جاڭا ءبىر تىنىسى اشىلدى. ول ەندى ەل تاريحىن، تۋعان ەل، ايماق تاريحىن ەركىن، تەرەڭىنەن قاۋزايتىن بولدى. بۇل ونىڭ دراماتۋرگياسىندا، اسىرەسە، دەرەكتى پروزاسىندا بارىنشا كورىنىس تاپتى. جازۋشى ق.ىسقاق ەندى قاراتاي ەلىنىڭ تاريحىن ءتۇپ تەرەڭنەن قوزعاپ، بارىن بارداي، نارىن نارداي ەتىپ كۇللى قازاق جۇرتىنا تانىتۋعا قۇلشىنا كىرىستى. جازۋشى ەڭ الدىمەن دراما جانرىن قولاي كورىپ، 1995 جىلى «جان قيماق» دراماسىن جازدى. باس كەيىپكەرى ابدكەرىم بولىس ەدى، ءبىر كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. ال، ءسال كەيىنىرەك شاحيماردەنمەن بىرىگىپ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى تۋرالى «قازاقتار» تاريحي دراماسىن جازدى. بەلگىلى ساحناگەر ت.ءال-تارازي ساحنالاعان «قازاقتار» قازاق مەملەكەتتىك م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتر رەپەرتۋارىندا ءالى دە تابىستى ءجۇرىپ كەلەدى، ال، «جان قيماق» وسى تەاتر ساحناسىندا بىرنەشە ماۋسىم بويى ءساتتى ءجۇردى. بۇدان كەيىنگى جازبالارىنىڭ، ءتىپتى اۋىزشا اڭگىمەلەرىنىڭ بارىندە دە جازۋشى ابدىكەرىم بولىستىڭ اتپال ازاماتتىعىن، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن؛ جالپى سول كەزەڭنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك احۋالدارىنداعى قاتىنقاراعاي ءوڭىرى تۋرالى تەرەڭنەن قوزعادى. كوركەم شىعارماشىلىعىندا بالكىم كوركەمدىك شارتتىلىقتىڭ ءوز تالابىنان، بالكىم، ۋاقىت قىسىمىنان بەينەلەۋگە، سول كوركەمدىك شارتتىلىقتارعا، كەيدە ءتىپتى ەزوپتىق تىلگە سۇيەنسە، كەيىنگى كەزەڭدە بارىنشا كەڭ قامتىپ، ارمانسىز قوزعادى، وي ءنارىن، جان زارىن توكتى. سۋرەتكەر ىسقاققا كەلگەندە، دەرەكتى پروزا دەگەن شارتتى اتاۋ عانا، ايتپەسە ونىڭ قالامىنان شىققان دۇنيەلەردىڭ بارلىعى دا ناعىز كوركەم شىعارما. ايتالىق، «مەنىڭ ىنىلەرىم» سيكلدىق ەسسەلەرىندە اعايىنداس، جەرلەس عانا ەمەس، اراسىندا ديداحمەت ءاشىمحانوۆ، الىبەك اسقاروۆ سىندى قالامداس، رۋحتاس ىنىلەرىنىڭ دە شىعارماشىلىق-ادامي الەمدەرىن ءۇشىنشى شىندىق اياسىندا عاجايىپ سومدادى. بۇل ەسسەلەر – ۋاقىت تىنىسىن، قوعامنىڭ بار جانە بولماق كەرەك ادامي-يماني قاعيدالارىن العا تارتادى.
ال، سوڭعى كەزەڭىنىڭ ەڭ ۇلكەن تۋىندىسى - «كەلمەس كۇندەر ەلەسى» عۇمىرنامالىق رومانى. بۇل تۋىندى - قالامداس ءىنىسى تۇرىسبەك ساۋكەتاي ايتپاقشى، تۇتاس ءبىر ءداۋىردى قالىپتاعان كەڭ تىنىستى رومان-ەپوپەيا. جازۋشى، ارينە، جەكەنى ايتا وتىرىپ، جالپىنى ايتتى. قاراتاي ەلىن، قاتىنقاراعايدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىن ايتا وتىرىپ قازاقتىڭ تاعدىرىن ايتتى، ەل قاسىرەتىن تەرەڭنەن تارتىپ ايتتى. «...قاليحان حVءىىى-حىح عاسىرلارداعى قاتىنقاراعايىن اڭساپ وتىر دەۋى مۇمكىن. قاتىنقاراعايدىڭ ول كەزدەگى جەتىسكەنى دە شامالى بولاتىن. ايتەۋىر سوعىستان كوز اشپاي، نايزانىڭ ۇشى، قىلىشتىڭ جۇزىمەن وتانىن قورعايمىن دەپ ارپالىسقان قاراتايلىقتار، مۇمكىن سودان دا ءلاززات تاپقان شىعار. سويتسە دە ءار ەلدىڭ، گەوگرافيالىق قوعامدارىنىڭ بەرگەن اقسۋ دەگەن اتى بار ەدى (اقسۋ –جەر جانناتى، اڭىز بولعان «سترانا بەلوۆودە»)، ءححى عاسىردا سونىڭ قاسيەتىن ارداقتاپ، ءقادىرىن بىلسەك دەگەن كوكەيدەگى ارمان...» دەيدى سۋرەتكەر ءبىر تۇستا. «كەلمەس كۇندەر ەلەسى» ەل تاعدىرىن، ادام تاعدىرىن ايالاعان، كەيىنگى ۇرپاققا اماناتتاعان كوركەم پوەماداي قابىلدانادى. جالپى ق.ىسقاقتىڭ ۇلتتىق رۋحانياتقا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە دە سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ول بۇل تۇستا ادەبيەت پەن ونەر ءۇشىن، ەل ءۇشىن پايداسى بار دەپ بىلسە، قاي ىسكە دە بار ىنتى-شىنتىسىمەن كىرىسەتى، قاجەت بولسا، ءوزىن ءوزى قارا جۇمىسقا دا جەگەتىن. كوپتەگەن ارىپتەستەرىنەن ايىرماشىلىعى، مۇمكىن، ەرەكشەلىگى، بالكىم ارتىقشىلىعى - ەشقاشان جان ايانكەستىگى جوق ەدى، ماڭعازسىنۋ وعان مۇلدەم جات بولاتىن. نە جۇمىس جاساسا دا شىن نيەتىمەن، بار كوڭىلىمەن كىرىسەتىن. ال، قاليحان اعانىڭ التاي وڭىرىندەگى قاتىنقاراعايدى مەملەكەتتىك قورىق ايماعىنا اينالدىرۋ جولىنداعى اتپال ازاماتتىق، جانكەشتىلىك ەڭبەگىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قاليحان اعا جازۋشىلار وداعىندا كەڭەسشى، كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى؛ ودان كەيىنگى جىلداردا «پاراسات» جۋرنالىندا كەڭەسشى، قىزمەتكەر؛ م.اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردا ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ پروزا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سىندى كۇندەلىكتى تىندىرىمدى ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن جۇمىستارى ءوز الدىنا، جەكە شىعارماشىلىعىن دا ەشقاشان قاعىس قالدىرعان ەمەس. سۋرەتكەر كوركەم اۋدارما سالاسىنا دا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
بۇل سالاداعى ەڭ سوڭعى جۇمىسى – نوبەليانت-دراماتۋرگتار پەسالارىنىڭ جيناعى بولدى. ەگەر ق.ىسقاق شىعارماشىلىعىن تولىمدى زەرتتەۋگە كىرىسەر ازاماتتار نەمەسە اقجولتاي جاستار شىقسا، ەڭ الدىمەن، سۋرەتكەردىڭ ءوز شىعارمالارى مەن اۋدارمالارى، كەزىندە باسپاسوزدە جاريالانعان ماقالا-ماتەريالدارىن عانا ەمەس، اتقارعان جۇمىستارىنىڭ بيبليوگرافياسىن ىجداعاتتاپ جاسار بولسا، مۇحيتقا كەزىگەرى انىق.
ۇلكەن سۋرەتكەر رەتىندە ءاربىر قۇبىلىستىڭ ءمان-ماعىناسىن، تەرەڭىن كورەتىن قاليحان ىسقاق، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ۇلكەن ءبىلىمنىڭ يەسى بولدى - كەز-كەلگەن زاتتىڭ تاريحىنا دەيىن جاقسى ءبىلدى، قاي تاقىرىپتا ءسوز قوزعاماڭىز «ول ءوزى بىلاي...» دەپ تاماعىن ءبىر قىرناپ الىپ ءسوز باستايتىن. اياۋلى اعانىڭ شىعارمالارى ءوز الدىنا اۋىزەكى اڭگىمەلەرى دە جانعا قۇنار بەرەتىن. ۇلكەن جۇرەكتى، جانى جارىق قال-اعا ادامدى سۇيگەن؛ ءومىر بويى انانى، جاردى، جالپى ايەل قاۋىمىن الپەشتەپ وتكەن تۇلعا.
«ءدۇنيادا ساعىنىشتان قىمبات سەزىم جوق-اۋ، ءسىرا!» دەپ جازادى «كەلمەس كۇندەر ەلەسى» عۇمىرنامالىق رومانىندا كورنەكتى سۋرەتكەر.
ال، سان اڭگىمەلەرىمىزدىڭ بىرىندە اياۋلى قالاعانىڭ «ءومىر دەگەننىڭ ءبارى ايەلگە دەگەن ساعىنىشتان باستالادى» دەگەنى جادىمدا جاتتالىپ قالىپتى...
الماتى
دەرەككوز: ادەبيەت پورتالى
