دارىن يەسى، اسىرەسە، اقىن تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وقىرماندى قىزىقتىراتىنى — اقىنعا اقىندىق قاسيەتتىڭ كىمنەن دارىعاندىعى… ال مەنىڭ اكەم تولەگەن ايبەرگەنوۆكە اقىندىق قاسيەت — اناسى جىبەكتەن، تانىمدىلىعى، كورەگەندىگى، الىستى بولجاي الاتىندىعى اكەسى ايبەرگەننەن دارىعان بولۋى كەرەك. تولەگەن ايبەرگەنوۆ تۋرالى از جازىلعان جوق. ءبىراق كوپ دەۋگە دە بولماس. كەيبىر ادەبيەت جاناشىرلارىنىڭ ماقالالارى، تۇستاستارىنىڭ ەستەلىكتەرى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە اتى اتالىپ، وزىندىك داۋىسى بار، ارىندى اقىن ەكەنى مويىندالعانىمەن، ونىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعى جان-جاقتى تالدانىپ، جەتە رەتتەلگەن جوق. بۇل ماقالا — سول كەلەر كۇندەر ەنشىسىنە جۇكتەلگەن ءىستىڭ باستاماسى عانا.
[caption id="attachment_23154" align="alignright" width="204"]
سالتانات ايبەرگەنوۆا[/caption]
ماقالا اۆتورى: سالتانات ايبەرگەنوۆا
ءسوز باسىن اجەمنەن باستاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن، سەبەبىن وقىرمان وقي كەلە تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ اناسى – جىبەك قونارباي قىزى. مەكەنى — اقتوبە وبلىسى، تابىن اۋدانى. رۋى — ىسىق — اجىمبەت — شونا. كەلىن بولىپ تۇسكەن جەرى — تابىن — بايبىشە — بەسبولات، سونىڭ ىشىندە — تىلەۋى. كوزدەرى كۇلىمدەپ تۇراتىن، سوپاق ءجۇزدى، بۇيرا شاشتى، قارا تورى كىسى ەكەن.
اجەم جەلكىلدەپ جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان كەزىندە اكەسى قايتىس بولادى دا، ءتورت بالا جەتىم قالادى. ۇلكەنى — جىبەك، ءىنىسى — قۇدايبەرگەن جانە ەكى ءسىڭلىسى بار. ول كەزدە جەسىر ايەلدىڭ كۇنى كۇن بە، شەشەسى بايعۇس كىسى ەسىگىندە، قاراعۇل دەگەن اۋقاتتى جاماعايىنىنا جالدانىپ جۇمىس ىستەپ جۇرەدى. سول ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعادى، سونداعى ويى — بالالارىن اشتان قالدىرماي، امان ساقتاپ ءوسىرۋ. كەيدە كومەك بەرسىن دەپ جىبەك اجەمدى دە ەرتە كەتەدى ەكەن. اۋقاتتى ادامدار بولعان سوڭ، ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيدى عوي، كۇندە نە كۇنارا مال سويىلادى، مالدىڭ ىشەك-قارنى، ارينە، اجەمدەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى. سوندىقتان دا بولار، اجەم ىشەك-قارىن تازالاعاندا، ءجۇن يىرگەندە الدىنا جان سالمايدى، ويتكەنى بايدىڭ ءۇيى كۇزەم السا، ءجۇن بەرەدى، قىسقاسى، سولارعا سۇيەنىپ كۇن كەشەدى. وزدەرىندە دە بىرەر قارا بولادى، سونىڭ جالىنا جارماسىپ، قيىن كۇندەرگە جاراتامىز دەپ ايىرىلمايدى، سوندا دا شيەتتەي بالا-شاعا بولعان سوڭ، قالاي كوبەيسىن، ءوسىمىن الدىن الا جەپ قويادى ەكەن.
اجەمدى ەنەسى باۋىرىنا باسقاندىقتان، اناسى اتىن اتاماي، «ەركەجان» دەيدى ەكەن. بىردە شەشەسى ەسىكتەن كىرە: «ەركەجان، اتاڭداردىڭ ۇيىنە قوناق كەلىپ قالدى، ساعان شاي قۇيىپ بەرسىن دەپ جاتىر، ۇستىڭە دۇرىس كيىمىڭدى كيىپ بارا عوي»، — دەيدى. «اتاڭ» دەپ وتىرعانى – ءوزى جالدانىپ وتىرعان ءۇيدىڭ وتاعاسى قاراعۇل. جىبەك اجەمدە ءقايبىر ءجوندى كيىم بولا قويسىن، سول بايدىڭ قىزى تۇرمىسقا شىققاندا ءبىرسىپىرا كيىم بەرىپ، «بايىتىپ» كەتكەنى بولماسا. سولاردى كيىپ، شاشىن تۇزەپ شىققاندا، ءوزى دە بويشاڭ بولعاندىقتان با، جاسى نەبارى ون التىدا بولسا دا ەرەسەكتەي كورىنەدى. قوناقتار وتىرعان بولمەگە كىرىپ، داستارقاننىڭ اياق جاعىنا وتىرىپ، سىزىلىپ شاي قۇيادى. قىمىزعا بورتە تويىپ، جانتايىپ جاتقان كىسىلەر ءوز بەتتەرىنشە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىر. اجەم اڭگىمە نە جايىندا ەكەنىنە ءمان دە بەرمەيدى. وسى داستارقان ونىڭ بولاشاق تاعدىرىن شەشەتىنىنەن مۇلدەم بەيحابار بولاتىن. سويتسە، ءبارى دە الدىن الا جوسپارلانعان دۇنيە ەكەن. جىبەك اجەم شاي قۇيۋعا تەككە شاقىرىلماعان. قىرىق سەگىز جاستاعى وتەپبەرگەن دەگەن باي قاراعۇلدىڭ ۇيىنە، ونى ناعاشىسىنىڭ اسىنا شاقىرۋ ءۇشىن ات باسىن تىرەگەن ەكەن. اڭگىمەلەسە كەلە وتەپبەرگەن قىزى قاتشانىڭ بوي جەتىپ، ايتتىرىپ كەلۋگە قۇدالارى دا اسىقتىرىپ وتىرعانىن، ءبىراق بۇل كىسىدە شىر ەتەر ورىنباسار بولماعان سوڭ، ولار دا باتا الماي وتىرعاندىعى، ۇرپاقسىز قالايىن دەپ تۇرعانى جايىندا ايتىپ، اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الادى. قاراعۇل تۋىسىنا جانى اشىپ، وسىندا قىزمەتشى بولىپ ىستەيتىن جەسىردىڭ بويجەتىپ كەلە جاتقان وتە يبالى، اقىلدى قىزى بار ەكەنىن ايتىپ، كورسەتپەكشى ماقساتپەن جىبەك اجەمدى شاي قۇيۋعا شاقىرعان ەكەن. وسى داستارقان باسىندا، اجەمنىڭ تاعدىرى ەتپىسىرىم ساتتە شەشىلەدى. ويلاماعان جەردەن باستالعان بۇل اڭگىمە قىزدىڭ اسىل قيالى، تالاپ-تالانتىنا بىردەن بالتا شاباتىنىن ول كەزدە كىم بىلگەن؟ اراعا كوپ ۋاقىت سالماي وتەپبەرگەننىڭ تۋىستارى «قالىڭسىز قىز بولمايدى» دەپ، ءبىر قىزعا لايىق قالىڭ مالدى قاراعۇلعا بەرىپ، قايتا-قايتا اۋرە بولىپ، ءبىر جۇمىستى ەكى ەتىپ جۇرمەۋ ءۇشىن، جىبەك اجەمدى وزدەرىمەن بىرگە الا كەتەدى. شەشەسىنىڭ جىلاعانىنا دا، اجەمنىڭ قارسىلىعىنا دا ەشكىم قارامايدى. وسىلاي ون التى جاستاعى جىبەكتى اۋىلدىڭ اقساقالدارى پەرزەنت ءۇشىن قىرىق سەگىز جاستاعى وتەپبەرگەنگە بەرىپ جىبەرەدى…
وتەپبەرگەن وتە باي كىسى ەكەن. ءوزى شامالاس ايەلى، بوي جەتىپ قالعان قاتشا دەگەن قىزى بولادى. جىبەك اجەمدى الىپ بارسا، اۋىلدىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبارى كورشى اۋىلدا قايتىس بولعان ءبىر اعايىندى جەرلەۋگە كەتىپ قالعان ەكەن. سول سەبەپتى قايتقان كىسىنىڭ جەتىسىن بەرىپ كەلگەنشە جىبەك اجەمنىڭ بەتى اشىلماي جەتى كۇن شىمىلدىقتا وتىرىپ قالادى. جاس بولعاندىقتان با، اجەم بارا سالا كوتەرمەيدى. بەدەۋ مە دەپ قىرىن قاراعان ەلدىڭ قاباعىنان با، جوق الدە، تۋا بىتكەن نامىسشىلدىعىنان با، ءوزى بالا بولا تۇرا قۇدايدان جاتسا-تۇرسا بالا سۇراي بەرەدى ەكەن. بوتەن ەل، بوتەن جەر… جىلايىن دەسە اينالاسىنداعى ادامداردان قىسىلادى، سوندىقتان اجەم وزىنە ەنشىلەگەن باسىرەسى — استاۋباس تۇيەسىن جەتەلەپ، اۋىلدان الىس شىعىپ، داۋىسى ەستىلمەيدى-اۋ دەيتىندەي جەرگە جەتكەندە، ەلىن، جەرىن، اناسىن، باۋىرلارىن ساعىنىپ شىعارعان ولەڭدەرىن ايتادى ەكەن. باسىرەسىن جاتسا–تۇرسا قىزعىشتاي قورىپ، تۇيەكەشتەرگە دە بيلەتپەي، ءوزى كۇتەدى. كوكىرەگىندەگى بۇكىل سىرىن، نازىن تىڭدايتىن سول تۇيە عانا. ءبىر كۇنى استاۋباستى بىرەۋ شەشىپ الىپ جەتەكتەپ كەتەيىن دەپ جاتىر ەكەن، اجەم كورىپ قالادى دا، ايقاي سالىپ ۇيگە كىرەدى. «استاۋباستى بىرەۋ ۇرلاپ بارا جاتىر، اكەتىپ بارا جاتىر»، — دەيدى. ەل دۇرلىگىپ، جاڭاعى ناردى جەتەكتەپ بارا جاتقان ادامدى ۇستاپ الادى. سويتسە ول اجەمنىڭ تۋعان ءىنىسى قۇدايبەرگەن بولىپ شىعادى. ءۇش-تورت جىل كورمەگەن سوڭ قاراڭعىدا تانىماي قالىپتى. ءبىراق ءىنىسىنىڭ ىسىنە نامىستانعاننان اراعا تۇسە المايدى. ءوز باۋىرى ەكەنىن دە ەشكىمگە ايتپايدى. ارتىنشا ارتىنىپ-تارتىنىپ اجەمدى ىزدەپ اناسى دا كەلىپ قالادى. ءمان-جايدى اناسىنان ەستيدى، سويتسە ۇلكەندەر ويناپ: «سەنىڭ اپاڭدى باي قالىڭ مالسىز الىپ كەتكەن، سەندەرگە ەشتەڭە بەرمەدى، ساعان ءتيىستى استاۋباس نار بار، سونى جەلىدەن شەشىپ الىپ جەتەكتە دە كەت» — دەپ تۇرتكىلەسە، بالامىسىڭ دەگەن، سول سوزگە ەرىپ ىستەپ جۇرگەن شارۋاسى ەكەن. ءبىراق بۇل تۋرالى ەشكىمگە اۋىزدارىن اشپايدى. سودان كەيىن اجەم شەشەسىن دە، باۋىرلارىن دا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كورمەپتى.
اللا جار بولىپ، پىرلەر قولداپ، ارادا ءۇش-تورت جىل وتكەندە جىبەك بالا كوتەرەدى. ايى-كۇنى جەتىپ بوسانار شاقتا اجەم قاتتى قينالىپ، ءۇش كۇن بويى تولعاتادى، ءبىراق بالا دۇنيەگە كەلە قويمايدى. ەمشىلەر دە، تاۋىپتەر دە — ءبارى اجەمنىڭ قاسىندا بولادى. ەمشىلەر اجەمدى ارقانعا دا اسادى، مىلتىق تا اتىلادى، داڭعىرا دا قاققان بولادى… ايتەۋىر ءتورتىنشى تاۋلىككە اينالعاندا، تاڭ ساز بەرە باستاعان كەزدە، شاشى ماڭدايىنا تۇسكەن ءولى قىز تابادى. كۇشى كەتىپ توسەكتە ابدەن قانسىراپ جاتقاندا بەيپىل اۋىز ءبىر ابىسىنى كەلىپ: «ويباي، بايىنا شەكەسى تورسىقتاي ۇل تاۋىپ بەرگەندەي سەنىكى نە جاتىس، سەنەن باسقا ايەل بالا تاپپاپ پا، ونىڭ ۇستىنە، جۇرتتىڭ ءبارىن دامەلەندىرىپ ءولى قىز تاپقانىڭدى ايتسايشى سەن توقالدىڭ، تۇر ورنىڭنان شانيمەي»، — دەيدى. سول-اق ەكەن ىزا كەرنەگەن اجەم ورنىنان تۇرادى. زارىعىپ كورگەن بالاسى، ول دا جارىق كۇن كورە المادى — وزەگىن ورتەگەن كۇيىكتەن بە، جانى قاتتى قينالعاندىقتان با، جاڭاعى ايەلدىڭ ءسوزىن كوتەرە الماي، بەلىن تاس قىلىپ تۇيەدى دە، ۇيدەن شىعا ءبىر ىزگە ءتۇسىپ الىپ، اقتوبەنىڭ قاقاعان سۋىعىندا باسى اۋعان جاققا قاراي كوزىنىڭ جاسى مونشاقتاپ وتىرىپ كەتە بارادى. قايدا، كىمگە كەتىپ بارا جاتىر — ونى ءوزى دە بىلمەيدى. توركىندى جوعالتقالى قاشان؟ قولىنان كەلەتىنى – ولاردى جوقتاۋ عانا. ۇسكىرگەن ايازدى بىلاي قويعاندا، جاڭا بوسانعان ايەل عوي، اياعىنداعى امىركەن ەتىگى قانعا تولىپ، مۇز بولىپ قاتىپ قالادى. ەسى دە كىرەسىلى-شىعاسىلى. بارىنەن دە ءزىل قارا تاس سىندى قايعى اجەمنىڭ بويىن بيلەپ، ميىن شىرماپ السا كەرەك، ول بىرەسە جاس ۇل بالانى جەتەلەپ: «اكەڭە جۇگىرىپ بارىپ موينىنان قۇشاقتا» — دەسە، بىرەسە جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك بولىپ: «ويباي، ماسقارا، بەتىم اشىق وتىرا بەرىپپىن عوي»، — دەپ ۇيالعانداي بولادى، بىرەسە باۋىرلارىنىڭ ورتاسىندا ءوزىنىڭ ىشتە بۇعىپ جاتقان سىرىن اقتارىپ وتىرعانداي بولادى. وسىلاي بويىن ساندىراق بيلەپ، ابدەن قانسىراپ، قۇلاۋعا شاق قالعان كەزدە، ارتىنان ىزدەۋشىلەر قۋىپ جەتىپ تاۋىپ الادى. اياعىنداعى ەتىگى وزىنە شاقتاپ تىگىلگەن اپ-ادەمى، كەزىندە شالى ءبىر ەتىكشىگە قىستىق سوعىمىن بەرىپ تىكتىرتكەن ەكەن، سول ەتىگى ايازدان مۇز بولىپ قاتىپ قالعاندىقتان شەشىپ الۋ مۇمكىن بولمايدى، سوندا اجەم: «اياعىمدى كەسسەڭدەر كەسىڭدەر، ەتىگىمدى كەسپەڭدەرشى»، — دەپ جىلايدى ەكەن. وسى وقيعادان سوڭ، اجەمنىڭ باقايشاقتارى ءۇسىپ كەتىپ، ءتۇسىپ قالادى. اۋىل ەمشىلەرى ونى قاراۋعا كىرىسىپ، ەم-دومدارىن ىستەپ جاتادى. جاس ادامنىڭ تىڭدىعى بولۋى كەرەك، باس-اياعى بەس-التى كۇندە ەسىن جيىپ، ءبىر ايدان سوڭ وزىنە-وزى كەلەدى. كۇن — ساسكە ءتۇس، ىرگەگە كىشكەنە شۋاق ءتۇستى، مەن ەندى مىنا دۇنيەنى ءوز كوزىممەن كورەيىنشى دەگەندەي، ىرگەدەگى وراۋلى تۋلاققا وتىرا كەتەدى. ەسىكتىڭ الدىندا ويناپ جۇرگەن اۋىلدىڭ جاس بالالارىنىڭ ويىنىن، ايتقان سوزدەرىن قىزىقتاپ وتىرسا، باياعى ابىسىنى كەلەدى دە: «ءاي، بالالار-اي، انا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىنا بارىپ ويناڭدار، بۇل جەردە نە بار سەندەرگە؟» دەپ ۇيىنە قاراي ولاردى ىعىستىرا بەرەدى. ىشىندە ءبىر قارا دومالاق بالا اجەمنىڭ اينالاسىندا شاۋىپ ويناپ، انا ايەلدىڭ ايتقانىنا كونبەسە كەرەك، اشۋلى ايەل بالانى ۇستاپ الىپ، اياماي سابايدى. اراشا تۇسۋگە اجەمدە حال جوق. بالانىڭ شىڭعىرىپ جىلاعان داۋىسىن ەسىتىپ، ۇيدەن بايبىشە شىعادى. سوندا جاڭاعى ايەل وعان شاعىنىپ: «جۇگەرمەكتىڭ توقالدى اينالۋىن قارا. ال مىناۋ نەگە سۇيرەتىلىپ شىقتى دەپ ەدىم، تۇلا بويىنداعى بالەسىن بالالارعا اۋدارماقشى ەكەن عوي، قاراشى ءوزىنىڭ سۇلدەرىن»، — دەيدى. بايبىشە ول ايەلگە توقتام ايتىپ جاتادى… ول ايەلمەن تىلدەسۋگە، جاۋاپ قايتارۋعا دا ءال كەرەك. اجەم بەتىنە ءبىر قارايدى دا، ىشىنەن تىنىپ اۋىر ءبىر كۇرسىنەدى.
«كۇن جامانى كەتەدى، ادام جامانى قالادى» دەگەندەي، قىس تا وتە شىعادى. ارتىنشا كوكتەم كەلىپ، جەر بۋسانىپ، جاز جايلاۋعا كوشكەندە، جىبەك اجەم دە قاتارعا قوسىلىپ كەتەدى. ءومىر ءبىر قالىپتا تۇرا بەرسىن بە؟! باياعى كۇن دە ۇمىتىلا باستايدى. ەندى كەلەسى قىس قامىنا جان-جاقتى دايىندىققا اجەم دە جانتالاسا كىرىسەدى. قۇرت، ماي، جەنت، ىرىمشىكتەرىن دايىندايدى. قازاقتىڭ ۇدەرە كوشۋى بار ەمەس پە؟ سول كەزدىڭ قاربالاسىنان با نەمەسە ىڭعايسىز تيەلگەندىكتەن بە، ىركىت ارتقان تۇيەنىڭ ءجۇرىسىنىڭ ناشارلىعىنان با، ايتەۋىر بۇزاۋ تەرىسىنەن جاسالعان مەستەگى ساپ-سارى ىركىت جەرگە سالپ ەتىپ، قاق ورتاسىنان ايىرىلادى. ىشىندەگىسى اينالاعا اقتارىلا قالادى. يتتەردىڭ اڭدىعانى دا سول، تۇس-تۇستان قارا توبەت، كوكتوبەت، بايتوبەتتەر جارىسا كەلىپ، ىركىتتى قىزعانىپ، بىر-بىرىنە ىرىلداپ، جالاۋعا كىرىسەدى. نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعان اجەمنىڭ ويىنا ءوز نەسىبەسىن الىپ قالۋ تۇسەدى دە، قولىندا دايار ىدىسى دا جوق، جاتا قالىپ يت ءالى تيە قويمادى-اۋ دەگەن جەردەن جالاي باستايدى. سوندا ول قىلىعىن كورىپ تۇرعان ءبىر قاينىسىنىڭ: «تفۋ، بالەكەت، نەسىبەڭ ءيتتىڭ ىرىسىنان دا كۇشتى ەكەن. ۇرپاعىڭ يتشە شۇبىرىپ، نەسىبەڭ بۇل دۇنيەدە كەم بولماس» دەگەنىن اجەم ءوزىنىڭ كەلىنى — مەنىڭ اناما ايتىپ بەرگەن ەكەن. اراعا ەكى جىل سالىپ اجەم تاعى دا جۇكتى بولىپ، قىز بوسانادى. وتەپبەرگەن قۋانىپ، شىلدەحانا جاسايدى، ءبىراق ءوزى ارتىنشا ناۋقاستانىپ قالادى دا، دۇنيە سالادى. قىزى دا وتىرۋعا ەندى جاراي بەرگەن كەزدە قايتىس بولىپ كەتەدى. اجەم جيىرما ءبىر جاسىندا قىزىنان دا، كۇيەۋىنەن دە ايرىلىپ، جەسىر قالادى. قارا كيىپ، ەكەۋىن بىرگە جوقتاپ، ەكى جىل وتىرادى. وتەپبەرگەن اتادان قالعان دۇنيە دە كوپ، مال دا كوپ، وسى ەن دۇنيەنىڭ ءبارى شەتكە كەتپەۋ ءۇشىن، ءارى جەسىرىن قاڭعىرتپاعان قازاق ەمەس پە، اجەم جىبەكتى امەڭگەرلىك سالتىمەن وتەپبەرگەن اتانىڭ ءىنىسى وتەگەن ءوزىنىڭ بالاسى ابدۋللاعا قوسادى. ابدۋللا وتە جۋاس جان بولادى، ءبىراق ايەلى — توركىنى مىقتى، بار جەردىڭ قىزى، مىنەزى دە شالكەستەۋ. كەلىن بولىپ تۇسكەندە اياعىنا التىنمەن زەرلەنگەن كالوش–ءماسى كيىپ كەلگەنى جايلى بۇكىل ەل شۋلاپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. قاي زاماندا بايبىشە توقالدى جاقتىرا قويعان، كۇندەسى اجەمدى وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق ەتىپ، قىزعانشاقتىق كورسەتىپ، ورايى كەلسە، شاشىن جۇلىپ، كۇن كورسەتپەيدى. اجەم ۇل تابادى، ءبىراق بالا التى ايلىق بولعان كەزدە ناۋقاستانىپ، قايتىس بولادى. سول بالانىڭ قازاسىنا جينالعان اعايىن: «جەسىردى ساباۋ ءۇشىن، جىلاتۋ ءۇشىن الا ما ەكەن، نەگە توقالدى قورلايسىڭدار؟ وتەپبەرگەننىڭ تالاي جاقسىلىعىن كورىپ، كوبىمىز سونىڭ ارقاسىندا كۇن كەشپەپ پە ەدىك؟! ەگەر شاڭىراقتى قيماساڭدار، جەسىردى ايەلدەرىڭمەن كەلىسىپ الىڭدار، نەمەسە بۇل ايەلدىڭ دە توركىنى بار، سىباعاسىن ءبولىپ بەرىپ، ەلىن تاۋىپ قوسىڭدار»، — دەپ جينالعان ەل ماسەلەنى تىكە قويادى. سودان باستاپ جىبەك اجەمنىڭ باسىن بوساتىپ، مالدى، دۇنيەنى تارەكەگە سالادى. تارەكە دەگەن — بۇكىل مالدى جەتىگە ءبولىپ، اتا-اتاعا، تۋىستارىنا بەرۋ ەكەن. سول جەتى بولىكتىڭ ءبىر بولىگى اجەمە تيەسىلى بولادى. تارەكەدەن ەكى كەلە تۇيە، ءبىر ءۇيىر جىلقى، ءۇش وتار قوي-ەشكى، ءۇي جيھازى، التىنى بار، كۇمىسى بار، ءبىراز اشەكەيلىك زاتتار، ءۇيدىڭ داسكەنى اجەمنىڭ ەنشىسىنە تيەدى. سول تارەكەدە وتەپبەرگەن اتانىڭ نەمەرە ءىنىسى تۇكتى مەن ايەلى ەكەۋى: «جەسىرىمىزدى جىبەرمەيمىز، الامىز» — دەپ، ەلدەن باتا سۇرايدى. اۋىل اقساقالدارى باتالارىن بەرىپ، اجەمدى تۇكتىگە قوسادى. بايبىشە مەن اجەم وتە تاتۋ تۇرادى. تۇكتى ۇلكەن ۇلى ءالنيازدى ەنشىلەپ اجەمنىڭ قولىنا بەرەدى. اجەم سول بالانىڭ قالىڭ مالىن ءوزى بەرىپ، اقكەنجە دەگەن كەلىن الادى. تۇكتىدەن اجەم التى قۇرساق كوتەرەدى، ءبىراق ماقپالشا، بالقيا دەگەن ەكى قىز عانا ءتىرى قالادى، قالعاندارى شەتىنەيدى.
ءبىر كۇنى اجەم بوسانىپ وتىرعاندا، تۇكتى اتامىزدىڭ ءوز ۇيىنە قوناق كەلىپ قالادى، سونى جايعاعاننان سوڭ اتامىز ويىندا ەشتەڭە جوق اجەمنەن حابار الۋعا كەلەدى. اجەم اتامدى جەيتىن ءبىر نارسە الا كەلەر دەپ دامەتەدى، ال ول كىسى قۇر قول كەلەدى. سويتسە، اجەم ەرتەسىنە مازاسىزدانىپ، كوكىرەگى ءىسىپ اۋىرىپ قالادى. تۇكتى اتامىزدىڭ بايبىشەسى ونى ەستىپ: «وي، ميىم قۇرسىن، قوناقپەن ابىر-سابىر بولىپ جۇرگەندە، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي» — دەپ، ايىبىنا تەز ءبىر قويدى الدىرىپ سويعىزىپ، ءپىسىرىپ جىبەرىپ، اجەمە: «جاس سورپا ءىش، ءسويتىپ، مىنا ىرىمدى ىستە، «سەن دامەتپە، مەن دە دامەتپەيمىن» دەپ، ءبىزدىڭ تابالدىرىققا ءۇش رەت، كوكىرەگىڭە ءۇش رەت ۇرىپ قوي» — دەيدى.
بايبىشەدەن — ءۇش ۇل، ەكى قىز، جىبەكتەن — ماقپالشا، بالقيا دەگەن ەكى قىز ءوسىپ كەلە جاتادى. ءبىراق بۇل بەيبىت ءومىر دە كوپكە بارمايدى، وكىمەت حالىقتىڭ مالىن تارتىپ الىپ، ەلدە قۋعىن-سۇرگىن، كولحوزداستىرۋ ناۋقانى باستالادى. ساياساتتان بەيحابار، بار بايلىعى مال عانا بولعان قازاق سول مالىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جان-جاققا بوسىپ، بەت-بەتىنە بىتىرايدى. تۇكتى ەلدەن بۇرىنىراق بەسقالاعا قاراي كوشىپ كەتكەن اعاسى ايبەرگەندى ىزدەۋگە بەل بۋادى، ويتكەنى ۇزىن قۇلاقتان: «ول جاقتا ايبەرگەن ۇلكەن باستىق، ءبىر اۋىل جۇرت بەتىنە قاراپ وتىر ەكەن» دەگەندى ەستيدى. سول ايبەرگەندى ماڭايلاساق، جامان بولماسپىز دەگەن ويمەن تۇكتى تۋعان-تۋىسقانى، بالا-شاعاسى، مال-جاندارى بار، قىسقاسى، تايلى تۇياعىمەن جولعا شىعادى. ول توپقا باسقالار دا قوسىلادى. ەلدىڭ ءداستۇرى بويىنشا مال جايىلىمى سۇيىلا باستاسا بولدى، كوشۋ باستالادى… ءبىراق بۇل كوش — باسقا كوشتەن وزگەشە، جەر اۋا كوشۋ ەدى. بارلىق ادامنىڭ كوڭىلى قوبالجۋلى، ارتتا قالىپ بارا جاتقان ەلگە، اتامەكەنگە دەگەن قيماستىق، كەزەك-كەزەك قوش ايتىسۋ، كىم نە دەپ جاتىر دەيتىن ءبىر جان جوق، ايتەۋىر، اركىم ءوز بىلگەنىن ايتىپ، تەڭسەلىپ كوشىپ كەتىپ بارا جاتادى. قالىپ بارا جاتقان جەردىڭ ءار ءشوبى، قىراتى، بەلى، وي-شۇڭقىرى ەسكە تۇسسە، سونى ولەڭگە قوسادى. سول كەزدەن اجەمنىڭ ەسىندە قالعان شۋماق:
«قونىستان اۋا كوشتىك سارىلىپ-اي،
ارتىما قاراي-قاراي زارىعىپ-اي.
كوزىمە ءبىر كورىنسەڭ تۋعان جەرىم،
جۇرەگىم كەتەر مە ەكەن جارىلىپ-اي؟!»
جولدا كوش دەمالىسقا توقتاپ، ازاماتتار اكەلىپ مال سويادى، ايەلدەر جاعى ەت پىسىرەدى، مەنىكى-سەنىكى جوق، بارلىعى بالا-شاعاسىمەن وتىرىپ، تاماقتانادى.
جول-جونەكەيگى جاڭالىقتار: پالەنشە قايتىس بولىپتى… تۇگەنشە بوسانىپتى… جاڭا تۋعان بالانىڭ اتىن كوشەرعالي، كوشەرباي ت.ب. دەپ كوشكە بايلانىستى قويىپ جاتادى. بوسانعان ايەلدىڭ جاعدايىن جاساۋ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەيدى. جولدا بىرەۋلەر بالا ۇستىندە قايتىس بولادى نەمەسە جاڭا تۋعان نارەستە شەتىنەپ جاتادى. توپىراق وسى جەردەن بۇيىردى دەپ، ونى دا قۇدايدىڭ ءامىرى ەتىپ قابىلداپ، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي»، — دەپ، العا قاراي جىلجىپ وتىرادى. سول كەزدەردە اجەمنىڭ قىزدارىنىڭ ۇلكەنى — ون، كىشىسى ءۇش جاس شاماسىندا ەكەن. بىرنەشە كۇن جول ازابىن تارتادى. ول كەزدە ءار كوش ارتىنا، الدىنا جورىقشىلار جىبەرىپ وتىرادى. بۇلار ءبىر كىسىنى ۇرى ەكەن دەپ الداعى كەتىپ بارا جاتقان كوشتىڭ جورىقشىسىن ۇستاپ الادى. ءمان-جايدى تۇسىنگەننەن كەيىن، قول-اياعىن شەشىپ بوساتادى، ول كىسى بۇلارعا: «سەندەردىڭ بۇلاي جۇرۋلەرىڭە بولمايدى، قولدارىڭدا قارۋلارىڭ دا جوق، ويلاماعان جەردەن ۇكىمەت ۇستاپ الۋى مۇمكىن، ودان دا ەكى كۇندىك جەردە ادايلار كەتىپ بارا جاتىر، سول توپقا قوسىلىڭدار. ولارعا سەندەر قۋىپ جەتكەنشە جۇرىستەرىن باياۋلاتسىن دەپ حابار ايتۋ ءۇشىن، ارالارىڭنان بىرەۋ ماعان ىلەسۋ كەرەك»، — دەيدى. جورىقشىمەن بىرگە كەتۋگە تۇكتى كەلىسەدى. اتپەن شاپقاندا كوكىرەگىنە سۋىق تيمەس ءۇشىن كەۋدەسىن قايىسپەن وراپ الادى. بۇرىنعى كورگەن ازاپ — ازاپ پا، كورەسىنى ەندى كورەدى… ەكى كۇندىك جولدا كەتىپ بارا جاتقان ادايلاردىڭ كوشىنە جەتۋ ءۇشىن، ەش جەردە توقتاماي جۇرە بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ەندى جەتتىك–اۋ دەگەن كەزدە، قۋانىپ تا ۇلگەرمەيدى، بۇلاردى ءبىراز ۋاقىت كۇتىپ قالعان ادايلار ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتەدى. سونداعى قىرىقمىلتىق ادايلارعا جەتەمىز دەپ كورگەن ازابىن اجەم ايتىپ تاۋىسا الماي وتىرادى ەكەن.
كوش شاپقىنشىلىققا دا ۇشىرايدى. جاۋ ما، قاراقشى ما، جوق الدە، وكىمەت ادامدارى ما ءتۇسىنىپ جاتقان ەشكىم جوق. ايتەۋىر تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، وزدەرىن ۇرىپ–سوعىپ، مالدارىن ايداپ اكەتىپ جاتادى. وسى كەزدە اجەمدەر دە ءبىراز مالىنان ايىرىلادى. ونى ويلاۋعا شاما جوق، اركىم بالا–شاعاسى مەن قارا باستارىن امان الىپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. وسىنداي الاساپىراندا تۇكتى اتا اۋىرىپ قالادى دا، بايبىشەسى مەن بالالارى كوشتەن قالىپ كىدىرە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. سول كەزدە تۇكتى اتا اجەمە: «سەن قىزدارىڭدى الىپ كوشتەن قالماي كەتە بەر، مۇمكىندىك بولسا، ايبەرگەندى تاۋىپ ال دا، سونىڭ ەلىندە قونىستان. ول كىسى – سەنىڭ شالىڭ، ءبىزدىڭ اعامىز وتەپبەرگەننىڭ ەڭ جاقىن ءىنىسى، اماندىق بولسا، ءوزىم تاۋىپ الامىن»، — دەيدى. اجەمە كوشتەن قالماي، ەرە بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ەندىگى ازاپ — ءامۋداريادان ءوتۋ بولادى. ادامنان ايلا تاۋسىلعان با، مىقتى بولۋ ءۇشىن اتتىڭ قىلى قوسىلىپ ەسىلگەن ارقاندى ۇلكەن تەرەككە بايلاپ، ورتاسىن سۋعا تاستاپ، ەكىنشى شەتىن اتتىڭ جالىنا بايلاپ، ءجۇزۋ بىلەتىن ەر ادام سول جىلقىعا جارماسىپ، داريانىڭ ارعى بەتىنە وتەدى. ونداعى ماقسات — سۋدىڭ تايازدىعى قانداي ەكەنىن شامالاۋ بولسا، سوندا ءجۇزىپ بارا جاتقان ادامنىڭ باسى بىردە كورىنىپ، بىردە كورىنبەي قالادى. انا ادام داريانىڭ ارعى جاعىنا وتكەندە، ارقاندى قايتادان ۇلكەن اعاشقا بايلاپ بەلگى بەرەدى. ارتىنشا مىقتىلاۋ دەگەن ەكى جىگىت سول ارقاندى بويلاپ ءجۇزىپ وتىرىپ قارسى بەتكە وتەدى. سونىمەن، مىنا بەتتە — ەكى–ءۇش جىگىت، انا بەتتە ەكى-ۇش جىگىت ارقاننىڭ ءۇزىلىپ كەتپەۋىن قاداعالايدى. قالعاندارى سۋداعى ارقاندى بويلاي وتىرىپ، ەكىنشى ارقاندى الدىمەن — ۇلكەن مالدارعا، سوسىن ونى تىزبەكتەي وتىرىپ كىشى مالدارعا بايلاپ، ارا-اراسىنا ارقاندى ادامداردىڭ بەلىنە بايلاپ، بالالاردى، كەمپىرلەردى، اعاشتان سالى جاساپ، سوعان وتىرعىزىپ، داريادان وتكەن ەكەن. اجەمدەر مۇندا دا ءبىراز مالدارىنان ايىرىلىپ، ايتەۋىر وزدەرى امان-ەسەن قالادى. سۇراستىرا كەلە ايبەرگەندى دە تابادى. ايبەرگەن اتا، شىنىمەن دە، ءبىر اۋىل ەلدى باسقارىپ وتىرعان، ءوزى ىسكەر، ەسەپكە دە، شارۋاعا دا وتە جۇيرىك، اۋا رايىنا دەيىن الدىن الا بولجاپ ايتا الاتىن ادام ەكەن. سول اۋىلداعى بارلىق قويمانىڭ قۇلپى — قولىندا، سوندىقتان اتىن اتاي المايتىن كەلىندەرى «سەگىز قۇلىپ» دەپ اتايدى ەكەن. اجەم ەكى قىزىمەن ايبەرگەن اتانىڭ اۋىلىنا كەلىپ قونىستانادى.
تۇكتى اتا اۋرۋدان باسىن كوتەرگەن سوڭ، ءىنىسى ساعيدى تاۋىپ الادى دا، داريادان وتپەي، حوجەلىدە قالادى. ءبىراق كوپ وتپەي تۇكتى اتا مەن بايبىشەسى دۇنيە سالىپ، «بالالارى اقتوبەدە تىنىشتىق ءومىر ورناپتى، بۇرىنعىدان ءومىر جاقسارىپتى» دەگەندى ەستىپ، قايتا اتامەكەنگە كەتۋگە بەل بايلايدى. ەلدەرىنە قايتىپ كەلگەندە، ولاردى «كۋلاك» اتاندىرىپ، جامبىل قالاسىنا جەر اۋدارىپ جىبەرەدى. اجەم ەكى قىزىمەن قوڭىراتتا قالادى. ال ايبەرگەن اتا اشارشىلىق كەزدە الدى وتىزعا كەلگەن، ارتى ون التىداعى بەس بالاسىنان ايىرىلىپ، قولىندا جالعىز قىزى ءۇمىت قانا قالادى. ارتىندا ۇرپاق جوق. ايبەرگەن اتانىڭ اناسى بەس نەمەرەسىن جوقتاي بەرەم دەپ سوقىر بولىپ قالادى. اجەم جىبەكتىڭ دە كوزىنىڭ الدى مۇنارلانىپ، ناشار كورە باستايدى. سول كەزدە اجەمدى جامشە دەگەن ايەل «ىرزا يشان» دەگەن جەردەگى ءبىر كورىپكەل تاۋىپكە الىپ بارادى. بۇلار ەسىكتەن كىرە بەرە ءتاۋىپ بىردەن: «مىنا كەلىنشەكتىڭ ەشقانداي اۋرۋى جوق كوزى شەلدەنە باستاعان، ءبىراق ءبىر بالا تاپسا، ءبارى ورنىنا كەلەدى» — دەيدى. ال كوزىنىڭ تۇماندانۋى اجەمنىڭ جانىنا قاتتى باتا باستايدى، بارا-بارا اياعىنىڭ استىنداعى جولدى كورۋ دە قيىنعا سوعادى. اجەم نە ىستەرىن بىلمەيدى. وسى كەزدە تاعدىردىڭ ءىسى بولار، ايبەرگەن اتا ءتۇس كورەدى. تۇسىندە ءبىر ادام: «ايبەرگەن، سەنىڭ قاسىڭا كەلىپ قونعان كۇڭنىڭ قالتاسىندا التىن قانجار بار، سونى نەگە المايسىڭ؟» — دەيدى. ءتۇسىن قارىنداسى تەڭگەگە جورىتادى. تەڭگە: «بۇل ءتۇس ەمەس، بۇل – ايان، سەن جىبەكتى ال، ءالى جاس قوي، ءبىر ۇل تاۋىپ بەرەر» — دەيدى. ءسويتىپ، اجەمدى شاقىرىپ الىپ، ۇشەۋارا وتىرىپ كەلىسەدى. ايبەرگەن اتا اجەمە: «ەلگە قازىرشە جاريالاماي قويا تۇرايىق، ءبىر جاعى بايبىشە نە دەيدى، ەگەر شىنىمەن دە بالا كوتەرىپ جاتساڭ، توي قىلىپ نەكەمىزدى قيامىز، ال ەكىقابات بولماساڭ، اتىمىزدى بىلعاماي-اق قويايىق» — دەيدى. اجەم بۇعان قارسى بولمايدى، ءبىر جاعى ءتاۋىپتىڭ ءسوزى دە ەسىندە… اراعا ەكى-ۇش اي سالىپ، اجەم جۇكتى بولادى. ەندىگى قيىندىق – بايبىشەنىڭ كەلىسىمىن الۋ. بۇل جاعدايدى قالاي ءتۇسىندىرۋدى قايتادان تەڭگەمەن اقىلداسادى. اۋەلى: «ۇيلەندىك دەمەي، ۇيلەنسەك دەپ ايتۋ كەرەك» — دەپ كەلىسەدى، اڭگىمەنىڭ باسىن ايبەرگەن ءتۇس كورۋدەن باستايدى. تۇسىندە نە ايان بەرگەنىن ايتادى. جىبەككە ۇيلەنۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتقاندا، بايبىشە بىردەن قارسى شاعىدى: «ۇيلەنسەڭ، جاستاۋىنا ۇيلەن، ءوزىم دە وسىنى ايتا الماي جۇرگەن ەدىم — ەرتەڭگى كۇنى ءبىزدىڭ ءىزىمىزدى باسار، مىنا ءۇيدىڭ يەسى بولتىنداي تۇياق كەرەك قوي. سەنىڭ ايتىپ وتىرعان جەسىرىڭ وتىزدىڭ ورتاسىنا كەلگەن ايەل، بالا تابا قويا ما، بوسقا ءومىرىڭ ءوتىپ كەتەدى» دەيدى. سول كەزدە شالى اعىنان جارىلىپ، بارلىق شىندىقتى ايتادى. بايبىشەنىڭ اتى — ايسۇلۋ، وتە اقىلدى، پاراساتتى، بايسالدى، اقپەيىل ادام بولعان ەكەن. ءمان-جايدى بىلگەننەن سوڭ ايسۇلۋ: «وندا نەدەن جاسقانامىز؟ قاسىما كوشىرىپ اكەل. شىنىندا دا قۇداي بەرىپ جاتسا، بالانى ءوزىم باۋىرىما باسامىن، وعان ەمىزدىرمەيمىن» — دەپ تىكەلەي شارۋاعا كىرىسىپ كەتەدى. سول كۇننەن باستاپ ەكىقابات جىبەك اجەمدى قاسىنا الدىرىپ، قىزعىشتاي قورىپ، جاقسى قاراپ، نە ءدامدى بولسا، سونى اۋزىنا سالىپ، ءوزىنىڭ ۇلكەن كەلىنىندەي كۇتەدى. «ءبىراق بالانى ەمىزبەستەن مەنىڭ باۋىرىما سالسىن» دەگەن تالاپ قويادى. ايبەرگەن ەلگە جاريالاپ، اجەمدى توي بەرىپ الادى. اي-كۇنى جەتىپ، دۇنيەگە ۇل كەلەدى. اتىن تولەگەن قويادى. بايبىشە بالا تۋىلا سالىسىمەن، اناسىنىڭ ۋىزىن دا ەمىزدىرمەي باۋىرىنا باسادى. بالانى ەشكىنىڭ سۇتىمەن اسىراۋعا تۋرا كەلەدى. ءوزى باعادى، جىبەك اجەممەن ەكەۋى ءبىر ادامنىڭ ايەلى بولسا دا، بۇرىنعى جولدى ساقتاپ، بىر-بىرىمەن ابىسىن رەتىندە قارىم-قاتىناس جاسايدى. ايبەرگەننىڭ اناسى نەمەرەلەرى شەتىنەن قايتىس بولعان كەزدە، سۋقاراڭعى بولىپ قالعان ەكەن. سول كىسى كىشى كەلىنىن ۇلكەن كەلىنى جوقتا شاقىرىپ الىپ: «بالام، سەن مىنا نارەستەنى ۋىزعا تويدىرماساڭ بولمايدى، ايسۇلۋدىڭ ەمىزبە دەگەنىنە قاراماي، جاسىرىپ، ول جوقتا ەمىزىپ، ۋىزعا، تىم بولماسا، ءۇش-تورت رەت تويعىزىپ قوي» — دەيدى. جىبەك اجەمە دە كەرەگى — سول، ءبىراق ايسۇلۋمەن اراداعى سىيلاستىق بۇزىلماۋ ءۇشىن مۇنى اشىپ ايتا المايدى ەكەن. ەندى اڭدىعانى — بالانىڭ وڭاشا قالۋى بولادى. قالاي بالا وڭاشا قالدى بولدى، الا سالادى دا، ەمىزەدى. سول كەزدە ءسابيدىڭ ماڭدايىنان شىپ–شىپ تەر شىعادى ەكەن. بىردە ءسويتىپ، جاسىرىنىپ ەمىزىپ جاتقانىندا سىرتتان ايسۇلۋدىڭ داۋىسىن ەستىپ، شوشىپ كەتىپ، بالانى قالاي سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالعانىن ءوزى دە بىلمەي قالادى. بالا شىڭعىرىپ جىلاپ قالادى. ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الدىم با دەگەن وي كوپكە دەيىن اجەمە مازا بەرمەيدى…
ءسويتىپ، ءبىر ۇلكەن بوساعانىڭ تىلەۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن بالا مەنىڭ اكەم — تولەگەن بولاتىن.
دەرەككوز: اقتوبە گازەتى
