وتكەن دەمالىس كۇندەرى بۇكىل ادامزاتتىڭ شاشىن تىك تۇرعىزعان وقيعا ورىن الدى. 22 ماۋسىمدا اقش-تىڭ اۋە اسكەري كۇشتەرى يراننىڭ ءۇش يادرولىق نىسانىن بومبالاپ تاستادى. تۇسىنەسىزدەر مە، جازىق دالا نەمەسە تاۋ-تاستى ەمەس، يادرولىق نىسانداردى. بۇكىل الەم ىشتەن تىندى. اۋاعا رادياسيا تاراپ جاتىر ما؟ ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتتى مە؟ وسى ەكى سۇراقتىڭ جاۋابىن بىلە الماي، دەمالىس كۇندەرى جۇرت شارق ۇردى. "جامان ايتپاي، جاقسى جوق" دەمەكشى، نەگىزى، گەرمانيانىڭ كەڭەس وداعىنا ايتپاستان، تۇتقيىلدان شابۋىلى ناق وسى 22 ماۋسىمعا تۇسپا تۇس كەلەدى ەكەن، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.

سونىمەن وسى دەمالىس كۇندەرى تاياۋ شىعىستا نە بولدى؟ نەگىزىنەن، اقش يرانعا يادرولىق باعدارلاما بويىنشا كەلىسسوزدەر تالقىسىنا ەكى اپتا ۋاقىت بەرگەن. سوندىقتان يران اقش تاراپىنان سوققىنى كۇتكەن جوق. دەگەنمەن يزرايلمەن شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى تەگەراندى 21 ماۋسىمدا كەشكە يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى (يىۇ) سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ ارنايى وتىرىسىن وتكىزۋىنە ءماجبۇر ەتتى.  ويتكەنى وسى كۇنى ءيزرايلدىڭ قورعانىس ارمياسى (ساحال) يراننىڭ زىمىران ينفراقۇرىلىمىنا ءبىرقاتار سوققى جاساعان. جالپى، 13 ماۋسىمنان بەرى جالعاسىپ جاتقان كەزەك-كەزەك اتىس-شابىس بارىسىندا يراندا 220 ادام قازا تاۋىپ، 2،8 مىڭى زارداپ شەككەن. ال يزرايل 20 ادام وپات بولىپ، 1،2 مىڭى جارالانعانىن حابارلاعان. ياعني، كۇن وتكەن سايىن ادام شىعىندارى ارتۋدا. بۇل جيىن جابىق فورماتتا ءوتتى.

يران ءسىم باسشىسى ابباس اراگچي جينالعان قاۋىم الدىندا اشىنا سويلەدى:

"نەگە ءبىزدى اتقىلاي بەرەدى؟ مىنە، 20 جىل بولدى، ءبىز بايىتىپ جاتقان ۋران تەك بەيبىت ماقساتتارعا ارنالعانىن دالەلدەۋمەن كەلەمىز. ءتىپتى، ارنايى ءسوز بەرىپ، كەلىسسوزگە دە قول قويدىق. بۇكىل الەم ءبىزدى قۇتتىقتادى. ءبىراق بۇل كەلىسسوزدەن اقش ءوزى شىعىپ كەتتى. ودان كەيىن ءبىز جاڭا كەلىسسوزگە كەلۋگە تىرىستىق. ءبىراق ولار ونىڭ ورنىنا بىزگە شابۋىلداۋدى ءجون دەپ تاپتى. باسىندا، يزرايلدى پايدالاندى، ەندى اشىقتان اشىق وزدەرى دوق كورسەتۋدە".  

يىۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ بارلىعى ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىردى. سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا. ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءوز سوزىندە يراننىڭ اينالاسىنداعى جاعدايدى دەەسكالاسيالاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋدارىپ، گازا سەكتورىنا ازىق-تۇلىك پەن دارى-دارمەك جەتكىزۋ ءۇشىن گۋمانيتارلىق دالىزدەردى اشۋعا شاقىردى.

"قازاقستان وڭىردەگى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ جانە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ كۇش-جىگەرىنە ءوزىنىڭ بەرىك قولداۋىن راستايدى جانە تاعى دا اتىستى دەرەۋ توقتاتۋعا جانە گازاعا گۋمانيتارلىق كومەكتى كەدەرگىسىز جەتكىزۋگە شاقىرادى"، – دەدى مۇرات نۇرتىلەۋ. 

وسى رەتپەن كەزدەسۋ بارىسىندا دەلەگاسيا باسشىلارى يىۇ كەڭىستىگىندەگى ءتۇرلى اسكەري-ساياسي جانە گۋمانيتارلىق داعدارىستاردى رەتتەۋ جونىندەگى شارالاردى تالقىلاپ، يران-يزرايل قارۋلى قاقتىعىستى تەز ارادا شەشۋگە جانە گازا سەكتورىندا اتىستى دەرەۋ توقتاتۋعا شاقىردى. ءبىراق مۇنى ەلەگەن اقش بولمادى.

2025 جىلدىڭ 22 ماۋسىمعا قاراعان ءتۇنى اقش-تىڭ اۋە كۇشتەرى يراننىڭ فوردو، ناتانز جانە يسفاحان سىندى يادرولىق نىساندارىنا ءدوپ سوققى بەردى.

مۇنى ماقتانا وتىرىپ، الدىمەن اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ Truth Social-داعى ءوز اككاۋنتىندا جازدى.  

"ءبىز يرانداعى ءۇش يادرولىق نىسانعا وتە ءساتتى شابۋىل جاسادىق. بومبالار نەگىزگى نىسان - فوردوعا ءدوپ ءتيدى. ءبىزدىڭ بارلىق ۇشاعىمىز يراننىڭ اۋە كەڭىستىگىن تاستاپ، ۇيگە امان-ەسەن قايتىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ۇلى امەريكان جاۋىنگەرلەرىمىزدى قۇتتىقتايمىز! الەمدە مۇندايدى ىستەي الاتىن باسقا اسكەري كۇش جوق. ەندى بەيبىتشىلىك ورناتاتىن كەز كەلدى! نازار اۋدارعاندارىڭىز ءۇشىن راقمەت".

ترامپ مەملەكەتتىك حاتشى ماركو رۋبيو جانە سرۋ باسشىسى دجون راتكليفپەن بىرگە سيتۋاسيالىق بولمەدە سوققىلار مەن ولاردىڭ سالدارىن سىرتتاي باقىلاپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى.

نەگىزىنەن، اسكەري تۇرعىدا اقش تاراپى وتە اككى ءىس-قيمىلدار جاساپ، ساۋاتتى اسكەري شەشىمدەر قابىلداعان. وسىنى ماقتانا ايتقىسى كەلگەن بيلىكتىڭ ءسوزىن بۇكىل الەم تۇر عوي امەريكالىقتاردىڭ ءوزى دە ەستىگىسى كەلمەي، تەرىس اينالدى.

امەريكالىق رەسپۋبليكاشىل كونگرەسسمەن توماس ماسسي اقش-تىڭ يرانعا سوققىلارىن كونستيتۋسياعا قايشى دەپ اتادى. بىرنەشە كۇن بۇرىن ول ترامپقا يرانمەن ارادا سوعىستى ءوزى جالعىز باستاۋىنا تىيىم سالاتىن قاۋلى قابىلداۋدى ۇسىنعان بولاتىن. ال بولار ءىس بولعاننان كەيىن اقش كونگرەسىنىڭ مۇشەسى الەكساندريا وكاسيو-كورتەس اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپقا يمپيچمەنت جاريالايتىن ۋاقىت كەلگەنىن ايتتى.

"اقش-تىڭ يرانداعى نىساندارعا جاساعان شابۋىلدارى ترامپقا يمپيچمەنت جاريالاۋعا نەگىز بولىپ تابىلادى"، دەپ جازدى الەكساندريا وكاسيو-كورتەس ح-داعى پاراقشاسىندا.

كونگرەسسمەن پرەزيدەنتتىڭ شەشىمىن جۇگەنسىزدىك دەپ اتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ترامپتىڭ ءيمپۋلسيۆتى تۇردە باستاعان سوعىسى بۇكىل ەلدى، ءتىپتى الداعى ۇرپاقتاردى دا تۇزاققا ءتۇسىرۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن جۇرتتى ول ەمەس، NASA جاريالاعان مالىمەت قاتتى الاڭداتا باستادى. NASA-نىڭ باقىلاۋ جۇيەسى اقش-تىڭ اۋە شابۋىلدارى تۋرالى جاساعان حابارلاندىرۋىنان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن يران يادرولىق نىسانى فوردو اۋماعىنان كۇشتى جىلۋ جارىلىسىن تىركەگەن. The New York Times گازەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، مۇنداي بەلگىلەردى جۇيە، ادەتتە بومبالاۋ ورىندارىندا نەمەسە الاپات ءورت بولعاندا تىركەيدى. كەيبىر جاعدايلاردا جۇيە ونەركاسىپتىك شىعارىندىلاردى نەمەسە تابيعي ورتتەردى دە وسىلاي تىركەۋى مۇمكىن، الايدا فوردو ايماعىندا سوڭعى ايدا مۇنداي وقيعالار بولماعان.

وسى حاباردان كەيىن ەل دۇرلىگە باستادى. "اۋاعا رادياسيا تارادى ما، الدە تارامادى ما، نەگە وسى جايت ايتىلمايدى" دەگەن ساۋالدار جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قارشا بورادى. وسىدان كەيىن حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگى (ماگاتە) اقپارات تاراتتى

"يراننىڭ ءۇش يادرولىق نىسانىنا، سونىڭ ىشىندە فوردوعا جاسالعان شابۋىلدارعا بايلانىستى ماگاتە قازىرگى ۋاقىتتا وبەكتىلەردەن تىس اۋماقتاردا رادياسيا دەڭگەيىنىڭ ارتۋى تىركەلمەگەنىن راستاي الادى. ماگاتە يرانداعى جاعدايدى ارى قاراي باقىلاپ، جاڭا اقپارات تۇسكەن جاعدايدا قوسىمشا حابارلاندىرۋ جاسايدى"، دەلىنگەن ماگاتە-نىڭ ح الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى حابارلامادا.

بۇل اراداعى "وبەكتىلەردەن تىس" دەگەن ءسوز كوپتىڭ كوڭىلىن ودان بەتەر كۇپتى ەتتى. وسى كەزدە يراننىڭ ءوزى مالىمدەمە جاساپ، قاراشانىڭ باسىنداعى جامان ويدى اقىرى سەيىلتتى.

سويتسە بايىتىلعان ۋران اقش سوققى بەرگەن بارلىق ءۇش ورتالىقتان الدىن الا اكەتىلگەن بولىپ شىقتى.   يران بيلىگى ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اقش سوققى جاساعانعا دەيىن بارلىق ءۇش يادرولىق نىساندا ەۆاكۋاسيالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەكەن.

"بايىتىلعان ۋران قورى يادرولىق ورتالىقتاردان تاسىپ اكەتىلگەن، جالپى رادياسيا تۋدىرۋى جانە وتانداستارىمىزعا زيان تيگىزۋى مۇمكىن ماتەريالدار بۇل نىسانداردا بولعان جوق"، - دەدى ابەديني 22 ماۋسىمدا تىكەلەي ەفير كەزىندە.

يران پارلامەنتى ءتوراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى مەحدي موحامماديدىڭ ايتۋىنشا، يران فوردوعا شابۋىل جاسالاتىنىن بىلگەن، سوندىقتان "نىسان ءىشى الدەقاشان ەۆاكۋاسيالانىپ قويىلعان". راسىندا، Maxar سپۋتنيكتىك بارلاۋ كومپانياسى فوردو زاۋىتىنىڭ ايماعىندا اقش-تىڭ سوققىلارىنان ەكى كۇن بۇرىن "جۇك كولىكتەرىنىڭ ەرەكشە بەلسەندىلىگى" تىركەلگەنىن حابارلادى. وسىلايشا الەم ءبىر حاوستان امان قالدى. ال سوعىس ارى قاراي كەڭ كولەمدىگە ۇلاسۋى مۇمكىن بە؟ ازىرگە، ول جاعى، بەيمالىم. ال بۇگىن اقش قورعانىس ءمينيسترى وزدەرىنىڭ سوعىستى قالامايتىنىن، تەك يراندى ساباسىنا تۇسىرگىسى كەلەتىندەرىن ايتىپ اقتالدى. دەگەنمەن اق ءۇي 48 ساعات ىشىندە يران تاراپىنان جاۋاپتى سوققى بولادى دەپ كۇتەتىن كورىنەدى...

PS كوكتى تازالاپ، قوس تاراپ "وق قاشان اتىلادى" دەپ تىم-تىرىس كۇتىپ وتىرسا، يران اسپانىندا ءبىر ۇشاق بەيمارال كەتىپ بارادى دەيدى. سويتسە ول قازاقستاندىكى بولىپ شىققان. ءبىراق بۇل تۋرا كەشە بولعان جايت ەمەس. يران مەن يزرايل اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس 13 ماۋسىمنان بەرى جالعاسىپ جاتقانى بەلگىلى. راسىندا، 16 ماۋسىمدا ق ر ءسىم باسپا ءسوز قىزمەتى ەسكەرتۋگە قاراماستان قازاقستان ۇشاقتارى اراب ەلدەرىنە تاياۋ شىعىس ارقىلى ۇشقانىن ايتىپ، مەملەكەتتىك ورگاندارعا ەسكەرتۋ جاساعان. ال Air Astana كومپانيالار توبى تەك بۇگىن، 23 ماۋسىمدا تاياۋ شىعىستاعى قاقتىعىستىڭ شيەلەنۋىنە بايلانىستى مىناداي رەيستەردى توقتاتاتىنىن حابارلادى: كس191/192/اتىراۋ-دۋباي-اتىراۋ؛ كس205/206/استانا-دۋباي-استانا؛ كس897/898/الماتى-دۋباي-الماتى؛ كس655/656/استانا-دوحا-استانا. ورىندالماعان رەيستەردىڭ جولاۋشىلارىنا اقىسىز قايتا برونداۋ نەمەسە بيلەتىنىڭ قۇنىن تولىق قايتارۋ ۇسىنىلدى.