رەداكسيادان: يران تۋرالى ساۋاتتى ساراپتاما وقىعىڭىز كەلە مە؟ ەندەشە شىعىستانۋشى جىلبەك كەرىمبەكتىڭ مىنا ءبىر ماقالاسىنا نازار اۋدارىڭىز. ۇققانىمىز، يران قايتا «ءتىرىلدى». ماقالانى وقي وتىرىپ، انىعىندا يرانمەن بايلانىس ورناتۋعا، وعان سالىنعان سانكسيالاردى الىپ تاستاۋعا ەۋروپانىڭ ءوزى مۇددەلى بولعانىن اڭعاراسىز...
باتىستىڭ يرانعا سالعان سانكسياسىن الىپ تاستاۋعا قازاقستاننىڭ دا ىقپالى بولدى. 2013 جىلى ءساۋىر ايىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا بايلانىستى «التىلىقتىڭ» (يران، رەسەي، اقش، جۇڭگو، فرانسيا جانە ۇلىبريتانيا) باسقوسۋى الماتىدا ءوتتى.
سانكسيا الىنعاننان كەيىن «يران تاقىرىبى» ەۋروپانىڭ بەلدى باسىلىمدارىنىڭ بەتتەرىنەن ورىن الدى. بۇل تاقىرىپتاعى ماتەريالداردان يران يسلام رەسپۋبليكاسى مەن ونىڭ پرەزيدەنتىنە دەگەن ىستىق ىقىلاستى اڭعارۋعا بولادى. الايدا يرانمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن بارلىق كەدەرگىلەر الىنىپ تاستالدى دەۋگە ءازىر ەرتە. دەگەنمەن يران باسشىسى حاسان ءروۋحانيدىڭ ەۋروپا ەلدەرىنە جاساعان رەسمي ساپارى ءساتتى اياقتالدى.
يراننان ەۋروپاعا اتتانعان حاسان روۋحاني باستاعان دەلەگاسيانىڭ قۇرامىندا وسى ەلدىڭ مۇناي مينيسترىنەن باستاپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن جۇزدەگەن كاسىپكەرلەر بار. يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى باسشىلىعى ميللياردتاعان اقشانىڭ كەلىسىمىن جاساۋ ءۇشىن ەۋروپا استانالارىنا بەت الدى. ەڭ بەدەلدى باسىلىمداردىڭ ءبىرى «تەگەران ەۋروپا ءۇشىن «التىن دىڭگەككە» اينالدى، ول «كارى قۇرلىقتىڭ» بانك جۇيەسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولماق»، – دەپ جازدى، مۇنىڭ استارىندا اقيقات جاتىر.
يران پرەزيدەنتى تەك «كارى قۇرلىق» ەكونوميكاسىنىڭ تىرەگى بولىپ تابىلاتىن باتىستىڭ ەكى ەلى – يتاليا مەن فرانسيانى عانا ارالادى. جاسالاتىن ماڭىزدى كەلىسىمدەر بويىنشا تاراپتاردىڭ ءوز مۇددەسى بار: ەۋروپا ەلدەرى يران نارىعىنا كىرۋگە مۇمكىندىك السا، يرانعا ءوز ەكونوميكاسىن دامىتۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى.
بۇل جەردە – ناقتى ەكىجاقتى قوزعالىس جولى بار ەكەنى راس، ەۋروپامەن ىنتىماقتاستىققا يران عانا ەمەس، ەۋروپالىق ساياساتكەرلەر مەن ىسكەر ادامدار دا ەكىجاقتى ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستى كەڭەيتۋگە مۇددەلى بولىپ وتىر. ويتكەنى ەكى جاقتىڭ بايلانىس ورناتۋى تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمدەگى قارجى داعدارىسىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.
«Coet» قۇرىلىس فيرماسى يران جاعىنا قۇنى 5 ميلليارد ەۋرودان اساتىن كەلىسىم پاكەتىن ۇسىندى. ەۋروپالىق شەنەۋنىكتەردىڭ ايتۋىنشا، تەگەرانمەن كەلىسسوز باستالماي جاتىپ-اق، يرانعا بارۋعا «Eni»، «Enel Ferrovie dello Stato»، كەمە جاسايتىن «Gavio» جانە «Fincantieri» سىندى كومپانيالار كەزەككە تۇرىپ قويىپتى.
يران پرەزيدەنتى مەن ريم پاپاسى قالاي كەزدەستى؟
روۋحاني مەن ونىڭ دەلەگاسياسىن يتاليادا سول ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترى ماتتەو رەنسي مەن ميللياردتاعان مۇمكىندىكتى ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەيتىن ءىرى كومپانيا وكىلدەرى قارسى الدى. سۋ قۇبىرىن جاسايتىن «Saipem»، سۋ ينفراقۇرىلىمىمەن اينالىساتىن «Condotte»، بولات ونەركاسىبى ءۇشىن جەتكىزۋشى «Danieli» كومپانيالارى بار. «Coet» قۇرىلىس فيرماسى يران جاعىنا قۇنى 5 ميلليارد ەۋرودان اساتىن كەلىسىم پاكەتىن ۇسىندى. ەۋروپالىق شەنەۋنىكتەردىڭ ايتۋىنشا، تەگەرانمەن كەلىسسوز باستالماي جاتىپ-اق، يرانعا بارۋعا «Eni»، «Enel Ferrovie dello Stato»، كەمە جاسايتىن «Gavio» جانە «Fincantieri» سىندى كومپانيالار كەزەككە تۇرىپ قويىپتى.
بۇل تۇرعىدا يران پرەزيدەنتى حاسان ءروۋحانيدىڭ ريم پاپاسى فرانسيسكپەن كەزدەسۋىنىڭ ءمانى زور. كەزدەسۋ بارىسىندا روۋحاني ريم پاپاسىنان ءوزى ءۇشىن دۇعا ەتۋىن سۇرادى.
ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، روۋحاني وسى ارقىلى تەگەراننىڭ كەلەسى كەزەكتە يسلام الەمىنە قاتىسى جوق ەۋروپالىقتارمەن بايلانىستى نىعايتۋعا نيەت ءبىلدىرىپ وتىرعانىن اڭعارتادى.
ريم ساپارى قارساڭىندا «Corriere della Sera» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا يران پرەزيدەنتى حاسان روۋحاني بىلاي دەگەن بولاتىن: «يادرولىق قارۋعا قاتىستى كەلىسىم جاسالعاننان كەيىنگى العاشقى ساپارىم – يتاليا بولاتىنىنا قۋانىپ تۇرمىن. ويتكەنى، يران بۇل ەلمەن ەكونوميكا، مادەنيەت جانە ساياسات سالاسى بويىنشا بۇرىننان تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ كەلەدى. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە يتاليا – ءبىزدىڭ جەتەكشى ساۋدا ارىپتەسىمىز بولدى. حالىقارالىق جانە ساياسي ماسەلەلەردە يتالياندىق مەملەكەت باسشىلارى يرانعا قاتىستى بايىپتى ساياسات ۇستاندى.
جاڭا كەزەڭدە يتاليا – ءبىز ءۇشىن ەرەكشە سەرىكتەسىمىزدىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. ءبىز سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدى ەۋروپاداعى جالعىز دوسىمىز رەتىندە قارايمىز. وسى ساپارىم ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ۇمىتتەمىن».
روۋحاني فرانسۋزدارمەن قانداي كەلىسىمگە كەلدى؟
يران پرەزيدەنتىنىڭ فرانسياعا ساپارى بارىنشا ءساتتى اياقتالدى. تاراپتار ءىرى ساۋدا كەلىسىمدەرىنە قول قوياتىنىن مالىمدەدى. ونىڭ ىشىندە – فرانسيانىڭ Airbus كونسەرنى يرانعا 114 ۇشاق جەتكىزۋدى كوزدەسە، فرانسۋزدىڭ Peugeot-Citroەn كومپانياسى مەن يراننىڭ Khodro فيرماسى اراسىندا كولىك شىعاراتىن بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ جونىندەگى كەلىسىم بار. بۇدان بولەك، پاريجدە تەمىرجول كولىگى سالاسىنداعى «ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا كەزەڭى» باستالعانى تۋرالى حاتتاما كەلىسىمگە قول قويىلدى.
Peugeot Citroën شتاب-پاتەرى جىل سايىن يراندا 200 مىڭ كولىك قۇراستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون.
بيىلدان باستاپ تەگەرانداعى يران Khordo زاۋىتىندا فرانسۋز وندىرۋشىلەرىمەن بىرلەسىپ، Peugeot 208، 2008 جانە 301 كولىگى قۇراستىرىلا باستايدى. ال 2017 جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىنان باستاپ، بەس جىلدا بۇل سالاعا 400 ملن ەۋرو ينۆەستيسيا قۇيىلادى. كومپانيا جوسپارىنا سايكەس، يراندا قۇراستىرىلعان كولىكتەردى فرانسۋز وندىرۋشىلەرى تاياۋ شىعىستىڭ باسقا دا ەلدەرىنە شىعارىپ ساتپاقشى. 2008-2009 جىلدارى يران وسى ايماقتا اتالعان كومپانيانىڭ ليسەنزيالانعان كولىك قۇرالدارىن نەگىزگى ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالعان.
باتىستىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى «ءىرى جوبا» دەپ اتاعان يراننىڭ Airbus كونسەرنىمەن جاساعان كەلىسىمىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. Iran Air كومپانياسىنىڭ حابارلاۋىنشا، Airbusء-تىڭ ا380، A350، A340 جانە A320 دەپ اتالاتىن ۇلگىلەرىنىڭ جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن 114 ۇشاعىن جەتكىزۋ 2020 جىلعا قاراي اياقتالادى. ۇشاقتاردى 3-4 پارتيامەن جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر، وسى جىلى ناۋرىز ايىندا قۇرامىندا 10 ۇشاق بار العاشقى پارتيانى جەتكىزۋ جوسپارلانعان. مۇندا نازار اۋدارارلىق تاعى ءبىر ەكى جايتتى ەسكەرە كەتكەن ءجون.
اقش تا دامەلى...
قۇراما شتاتتار دا يراننىڭ اۆياسيا نارىعىنان ءوز ۇلەسىن الۋعا ۇمىتتەنىپ وتىر. بيىل قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىندا اق ءۇي باسشىسى باراك وباما يرانعا ەكسپورتتالاتىن جولاۋشىلار ۇشاعىنا قويىلعان تىيىمدى الىپ تاستاۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى.
سونداي-اق اۋە كەمەلەرىن جاسايتىن كانادالىق Bombardier مەن برازيليانىڭ Embraer كومپانياسى دا يران نارىعىنا كىرۋدى قاراستىرىپ وتىر. سوندىقتان Airbus كونسەرنىنىڭ 114 اۋە كەمەسى يران نارىعىنا كىرەتىن كومپانيا بولىپ تۇر.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىندە يران مەن ەۋروپا قارىم-قاتىناسىنداعى قانداي دا ءبىر كەدەرگىنى جويۋعا بولادى. ونى جويۋ جاقىن كۇندەرى جۇزەگە اساتىنى ءسوزسىز. سونىڭ ءبىر ايعاعى، يران باسشىسىنىڭ ەۋروپا ەلدەرىنە ساپارى بولىپ وتىر.
جۋىردا استانادا وتكەن بريفينگتە سويلەگەن قازاقستانداعى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىسى مودجتابا ءداميرچيلدىڭ ايتۋىنشا، استانا مەن تەگەران اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەلەدى. الماتى مەن تەگەران اراسىنداعى اپتاسىنا ەكى رەت ۇشاتىن جولاۋشىلار ۇشاعى دا وسىنىڭ دالەلى بولا الادى. بولاشاقتا ونىڭ سانىن ارتتىرۋعا تاراپتار مۇددەلى بولىپ وتىر. بۇدان بولەك ەكى ەل اراسىنداعى تەمىرجول بايلانىسى دا جاندانباق.
جىلبەك كەرىمبەك،
شىعىستانۋشى
