Redaksıadan: Iran týraly saýatty saraptama oqyǵyńyz kele me? Endeshe shyǵystanýshy Jylbek Kerimbektiń myna bir maqalasyna nazar aýdaryńyz. Uqqanymyz, Iran qaıta «tirildi». Maqalany oqı otyryp, anyǵynda Iranmen baılanys ornatýǵa, oǵan salynǵan sanksıalardy alyp tastaýǵa Eýropanyń ózi múddeli bolǵanyn ańǵarasyz...
Batystyń Iranǵa salǵan sanksıasyn alyp tastaýǵa Qazaqstannyń da yqpaly boldy. 2013 jyly sáýir aıynda Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna baılanysty «altylyqtyń» (Iran, Reseı, AQSH, Qytaı, Fransıa jáne Ulybrıtanıa) basqosýy Almatyda ótti.
Sanksıa alynǵannan keıin «Iran taqyryby» Eýropanyń beldi basylymdarynyń betterinen oryn aldy. Bul taqyryptaǵy materıaldardan Iran Islam Respýblıkasy men onyń prezıdentine degen ystyq yqylasty ańǵarýǵa bolady. Alaıda Iranmen ekonomıkalyq qarym-qatynas jasaý úshin barlyq kedergiler alynyp tastaldy deýge ázir erte. Degenmen Iran basshysy Hasan Roýhanıdiń Eýropa elderine jasaǵan resmı sapary sátti aıaqtaldy.
Irannan Eýropaǵa attanǵan Hasan Roýhanı bastaǵan delegasıanyń quramynda osy eldiń munaı mınıstrinen bastap, memlekettik qyzmetkerler men júzdegen kásipkerler bar. Iran Islam Respýblıkasynyń joǵary basshylyǵy mıllıardtaǵan aqshanyń kelisimin jasaý úshin Eýropa astanalaryna bet aldy. Eń bedeldi basylymdardyń biri «Tegeran Eýropa úshin «altyn dińgekke» aınaldy, ol «kári qurlyqtyń» bank júıesiniń qozǵaýshy kúshi bolmaq», – dep jazdy, munyń astarynda aqıqat jatyr.
Iran prezıdenti tek «kári qurlyq» ekonomıkasynyń tiregi bolyp tabylatyn Batystyń eki eli – Italıa men Fransıany ǵana aralady. Jasalatyn mańyzdy kelisimder boıynsha taraptardyń óz múddesi bar: Eýropa elderi Iran naryǵyna kirýge múmkindik alsa, Iranǵa óz ekonomıkasyn damytý josparyn júzege asyrýǵa múmkindik beriledi.
Bul jerde – naqty ekijaqty qozǵalys joly bar ekeni ras, Eýropamen yntymaqtastyqqa Iran ǵana emes, eýropalyq saıasatkerler men isker adamdar da ekijaqty saıası jáne ekonomıkalyq baılanysty keńeıtýge múddeli bolyp otyr. Óıtkeni eki jaqtyń baılanys ornatýy taǵdyrdyń jazýymen álemdegi qarjy daǵdarysymen tuspa-tus keldi.
«Coet» qurylys fırmasy Iran jaǵyna quny 5 mıllıard eýrodan asatyn kelisim paketin usyndy. Eýropalyq sheneýnikterdiń aıtýynsha, Tegeranmen kelissóz bastalmaı jatyp-aq, Iranǵa barýǵa «Eni», «Enel Ferrovie dello Stato», keme jasaıtyn «Gavio» jáne «Fincantieri» syndy kompanıalar kezekke turyp qoıypty.
Iran prezıdenti men Rım papasy qalaı kezdesti?
Roýhanı men onyń delegasıasyn Italıada sol eldiń premer-mınıstri Matteo Rensı men mıllıardtaǵan múmkindikti ýysynan shyǵarǵysy kelmeıtin iri kompanıa ókilderi qarsy aldy. Sý qubyryn jasaıtyn «Saipem», sý ınfraqurylymymen aınalysatyn «Condotte», bolat ónerkásibi úshin jetkizýshi «Danieli» kompanıalary bar. «Coet» qurylys fırmasy Iran jaǵyna quny 5 mıllıard eýrodan asatyn kelisim paketin usyndy. Eýropalyq sheneýnikterdiń aıtýynsha, Tegeranmen kelissóz bastalmaı jatyp-aq, Iranǵa barýǵa «Eni», «Enel Ferrovie dello Stato», keme jasaıtyn «Gavio» jáne «Fincantieri» syndy kompanıalar kezekke turyp qoıypty.
Bul turǵyda Iran prezıdenti Hasan Roýhanıdiń Rım papasy Fransıskpen kezdesýiniń máni zor. Kezdesý barysynda Roýhanı Rım papasynan ózi úshin duǵa etýin surady.
Sarapshylardyń paıymdaýynsha, Roýhanı osy arqyly Tegerannyń kelesi kezekte Islam álemine qatysy joq eýropalyqtarmen baılanysty nyǵaıtýǵa nıet bildirip otyrǵanyn ańǵartady.
Rım sapary qarsańynda «Corriere della Sera» gazetiniń tilshisine bergen suhbatynda Iran prezıdenti Hasan Roýhanı bylaı degen bolatyn: «Iadrolyq qarýǵa qatysty kelisim jasalǵannan keıingi alǵashqy saparym – Italıa bolatynyna qýanyp turmyn. Óıtkeni, Iran bul elmen ekonomıka, mádenıet jáne saıasat salasy boıynsha burynnan tyǵyz qarym-qatynas ornatyp keledi. Belgili bir kezeńde Italıa – bizdiń jetekshi saýda áriptesimiz boldy. Halyqaralyq jáne saıası máselelerde ıtalıandyq memleket basshylary Iranǵa qatysty baıypty saıasat ustandy.
Jańa kezeńde Italıa – biz úshin erekshe seriktesimizdiń biri bolýy múmkin. Biz sizderdiń elderińizdi Eýropadaǵy jalǵyz dosymyz retinde qaraımyz. Osy saparym bizdiń qarym-qatynastyń jańa satysyna kóterilýine múmkindik beredi dep úmittemin».
Roýhanı fransýzdarmen qandaı kelisimge keldi?
Iran prezıdentiniń Fransıaǵa sapary barynsha sátti aıaqtaldy. Taraptar iri saýda kelisimderine qol qoıatynyn málimdedi. Onyń ishinde – Fransıanyń Airbus konserni Iranǵa 114 ushaq jetkizýdi kózdese, fransýzdyń Peugeot-Citroen kompanıasy men Irannyń Khodro fırmasy arasynda kólik shyǵaratyn birlesken kásiporyn qurý jónindegi kelisim bar. Budan bólek, Parıjde temirjol kóligi salasyndaǵy «yntymaqtastyqtyń jańa kezeńi» bastalǵany týraly hattama kelisimge qol qoıyldy.
Peugeot Citroën shtab-páteri jyl saıyn Iranda 200 myń kólik qurastyrýdy josparlap otyrǵanyn atap ótken jón.
Bıyldan bastap Tegerandaǵy Iran Khordo zaýytynda fransýz óndirýshilerimen birlesip, Peugeot 208, 2008 jáne 301 kóligi qurastyryla bastaıdy. Al 2017 jyldyń ekinshi toqsanynan bastap, bes jylda bul salaǵa 400 mln eýro ınvestısıa quıylady. Kompanıa josparyna sáıkes, Iranda qurastyrylǵan kólikterdi fransýz óndirýshileri Taıaý Shyǵystyń basqa da elderine shyǵaryp satpaqshy. 2008-2009 jyldary Iran osy aımaqta atalǵan kompanıanyń lısenzıalanǵan kólik quraldaryn negizgi eksporttaýshy elderdiń birine aınalǵan.
Batystyń buqaralyq aqparat quraldary «iri joba» dep ataǵan Irannyń Airbus konsernimen jasaǵan kelisimin aıtpaı ketýge bolmaıdy. Iran Air kompanıasynyń habarlaýynsha, Airbus-tiń A380, A350, A340 jáne A320 dep atalatyn úlgileriniń jolaýshylar tasymaldaıtyn 114 ushaǵyn jetkizý 2020 jylǵa qaraı aıaqtalady. Ushaqtardy 3-4 partıamen jetkizý kózdelip otyr, osy jyly naýryz aıynda quramynda 10 ushaq bar alǵashqy partıany jetkizý josparlanǵan. Munda nazar aýdararlyq taǵy bir eki jaıtty eskere ketken jón.
AQSH ta dámeli...
Qurama Shtattar da Irannyń avıasıa naryǵynan óz úlesin alýǵa úmittenip otyr. Bıyl qańtar aıynyń ortasynda Aq úı basshysy Barak Obama Iranǵa eksporttalatyn jolaýshylar ushaǵyna qoıylǵan tyıymdy alyp tastaý týraly memorandýmǵa qol qoıdy.
Sondaı-aq áýe kemelerin jasaıtyn kanadalyq Bombardier men Brazılıanyń Embraer kompanıasy da Iran naryǵyna kirýdi qarastyryp otyr. Sondyqtan Airbus konserniniń 114 áýe kemesi Iran naryǵyna kiretin kompanıa bolyp tur.
Bir sózben aıtqanda, búginde Iran men Eýropa qarym-qatynasyndaǵy qandaı da bir kedergini joıýǵa bolady. Ony joıý jaqyn kúnderi júzege asatyny sózsiz. Sonyń bir aıǵaǵy, Iran basshysynyń Eýropa elderine sapary bolyp otyr.
Jýyrda Astanada ótken brıfıńte sóılegen Qazaqstandaǵy Iran Islam Respýblıkasynyń elshisi Modjtaba Damırchıldiń aıtýynsha, Astana men Tegeran arasyndaǵy yntymaqtastyq jańa deńgeıge kóterilip keledi. Almaty men Tegeran arasyndaǵy aptasyna eki ret ushatyn jolaýshylar ushaǵy da osynyń dáleli bola alady. Bolashaqta onyń sanyn arttyrýǵa taraptar múddeli bolyp otyr. Budan bólek eki el arasyndaǵy temirjol baılanysy da jandanbaq.
Jylbek Kerimbek,
shyǵystanýshy
