(اشىق حات)
اتوم ەلەكتر ستانساسى (اەس) قۇرىلىسى مەن سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى (سياسپ) اۋماعىنا يادرولىق قالدىقتار ساقتاۋعا قاتىستى سۋىق حابارعا بەيجاي قاراۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇعان قۋانعاندار دا بولۋى مۇمكىن، بوركىمىزدى شەشكەنىمىزبەن، ونى اسپانعا اتۋعا جۇرەك داۋالامايدى.
اشىق حات (1)
پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانى – شىعىس قازاقستان، قاراعاندى وبلىستارىمەن شەكارالاس ەلدى مەكەن. العاش رەت اتوم بومباسى جارىلعاننان بەرى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ زاردابىن كورىپ كەلەدى. اتوم، سۋتەگى بومبالارىنىڭ جۇزدەگەن جارىلىسىن ءوز كوزىمەن كورىپ، بار اۋىرتپالىقتى باسىنان وتكەرگەن جۇرت ەندى عانا ەڭسەسىن تىكتەدى. ءستاليننىڭ تاپسىرماسىمەن اتوم بومباسى جارىلماي تۇرىپ ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسى وي مەن قىرىن ەركىن كەزىپ، اق بوكەنى دالا كوركىن كەلتىرگەن، جەرى شۇرايلى، توپىراعى قۇنارلى ءوڭىر بولاتىن.
انتيادرولىق قوزعالىس قۇراردا اتاۋىن «نيەۆادا-ماي-سەمەي» قوزعالىسى دەپ اتاۋ ۇسىنىسى بولعانىمەن، قوزعالىس «نيەۆادا-سەمەي» اتالىپ كەتىپتى دەگەن ءسوز بار ەل اراسىندا. سوندىقتان بولار، ماي اۋدانى يادرولىق جارىلىستار سالدارىنان زارداپ شەگۋشى ەلدى مەكەن رەتىندە كوپ ايتىلمايدى.
40 جىل بويى لاپىلداعان وت استىندا عۇمىر كەشىپ، ازاپ كورگەن حالىققا ەندى عانا ەل قاتارلى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك تۋدى دەگەن وي كەلگەن ەدى. سارى دالاعا كيىكتەر دە ورالا باستاعانىن كورگەن جۇرت قۋانىسىپ قالعان-تۇعىن. پوليگون اپاتىن جويۋ بۇگىنگى ۇرپاق مىندەتى بولسا دا، اۋدان حالقىنىڭ دەنساۋلىعى، تابيعاتى ءالى تولىق تەكسەرىستەن وتكىزىلمەدى. اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي كومەك تە كورسەتىلمەدى، ەلدىڭ داتىن ەستىر ەشكىم بولمادى.
1985 جىلى ماي اۋدانىندا 25 مىڭ حالىق بولسا، 2015 جىلعى ەسەپ بويىنشا 10 مىڭنان استام تۇرعىن بار. كوپ ادام كوشىپ كەتتى دەسەك تە، حالىق سانىنىڭ ازايۋى تەك تۇرمىستىڭ اۋىرتپالىعىنان ەمەس، ءتورت تۇلىك مالىن وسىرگەن حالىق جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن كوپ كوتەرمەيدى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى 40-60 جاس ارالىعىنداعى ادامدار. جاستار از.
ومىرگە كەلگەن سابيلەر اعزاسى فيزيولوگيالىق اۋىتقۋلارعا ۇشىراپ، مۇگەدەك بولىپ تۋىلۋدا. نەگە جاقىن تۋىستارىمىز ءتۇرلى دەرتكە ۇشىراپ، ەم قونباي قايتىس بولىپ جاتىر؟ سەبەبى، كوپ جاعدايدا قاتەرلى ىسىك سىندى اۋرۋدى ەرتەرەك انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. ادام بويىنداعى رادياسيا مولشەرىن انىقتايتىن قۇرىلعى اۋدان ەمحانالارىندا مۇلدەم جوق. ول ءۇشىن سەمەي قالاسىنا بارۋىڭىز كەرەك. اۋرۋ ەكەنىڭدى انىقتاۋ ءۇشىن دە اۋرە-سارساڭعا تۇسەسىڭ. جالاقىسى جوق ادامدار جولاقىنى قايدان تاپسىن؟!
پوليگون ماسەلەسى كومەكسكىلەنىپ، تەك تاريح بەتتەرىندە قالاتىنداي كۇيدە. سەبەبى ادام ءولىمىنىڭ كوبەيۋى مەن دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا باسقا دا ماسەلەلەر بارلىعىن العا تارتۋمەن جۇرگەندەر حالىقتىڭ مىسىن باسىپ، ۇكىمەتتەن جەڭىلدىك، كومەك سۇراۋعا قارسى ارەكەت جاساۋدا. مىسالى، سياسپ پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل، لەبياجى مەن ماي اۋداندارىنا شەكارالاس، اسەرى ورتاق دەۋگە بولادى. اتالمىش اۋدان تۇرعىندارىنا ورتاق شيپاجاي سالۋ ماسەلەسى ءسوز كۇيىندە قالدى.
ومىرگە كەلگەن سابيلەر اعزاسى فيزيولوگيالىق اۋىتقۋلارعا ۇشىراپ، مۇگەدەك بولىپ تۋىلۋدا. نەگە جاقىن تۋىستارىمىز ءتۇرلى دەرتكە ۇشىراپ، ەم قونباي قايتىس بولىپ جاتىر؟ سەبەبى، كوپ جاعدايدا قاتەرلى ىسىك سىندى اۋرۋدى ەرتەرەك انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. ادام بويىنداعى رادياسيا مولشەرىن انىقتايتىن قۇرىلعى اۋدان ەمحانالارىندا مۇلدەم جوق. ول ءۇشىن سەمەي قالاسىنا بارۋىڭىز كەرەك. اۋرۋ ەكەنىڭدى انىقتاۋ ءۇشىن دە اۋرە-سارساڭعا تۇسەسىڭ. جالاقىسى جوق ادامدار جولاقىنى قايدان تاپسىن؟!
جۋىردا اۋدان اكىمى ب. ىسقاقوۆا اۋدان حالقى الدىندا ەسەپ بەردى. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا توقتالىپ: «جاڭا تۋعان نارەستەلەر ءولىمى 10،2 پايىزعا، قايتىس بولعان ادامدار سانى 109 پايىزعا، ءولىم كورسەتكىشى 5،3 پايىزعا ۇلعايدى. جالپى، اۋدان بويىنشا تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن ادامدار سانى 2،4 پايىزعا، قاتەرلى ىسىكپەن اۋىراتىن ادامدار سانى 5،9 پايىزعا ءوستى. قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنان قايتىس بولعان ادامدار سانى 26،7 پايىزعا، جۇرەك اۋرۋلارىنان قايتىس بولاتىن ادامدار سانى 28 پايىزعا ۇلعايدى» دەپ مالىمدەدى. بۇل تەك رەسمي اقپارات.
كوك جاشىكتەن بەريا كەلىپ اتوم بومباسىن سىناۋعا بۇيرىق بەرگەن قالاشىق كۋرچاتوۆقا اتوم ەلەكتر ستانسياسى سالىنادى دەگەندى ەستىپ، ەڭسەمىز ءتۇستى. تەلەديداردان سويلەگەن ق ر ەنەرگەتيكا ۆيسە-مينيسترى باقىتجان جاقسالييەۆ «ادام دەنساۋلىعىن قورعاي وتىرىپ، تابيعاتقا زيانسىز اتوم ەنەرگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋعا باعىتتالعان» قۇرىلىس جۇمىستارى 2025 جىلعا دەيىن تولىق اياقتالاتىنىن ايتتى جانە «اەس قۇرىلىسىن جوسپارلاعاندا مىندەتتى تۇردە ونىڭ قالدىعىن قايدا جىبەرەمىز دەگەن سۇراق تۇرادى. اەس-تى كەم دەگەندە 60 جىل پايدالانۋعا بولادى. كەيىن كوزىن جويۋ كەرەك. ال ءبىز قالدىقتاردى سەمەيدەگى سىناق پوليگوندارىنا كومۋىمىز مۇمكىن» دەدى.
40 جىل بويى يادرولىق قارۋلار سىنالعان قازاق جەرى، ەندى قالدىقتار توگىلەتىن الاڭعا اينالاتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە ماي اۋدانىنا قاراستى 706 مىڭ گەكتار جەردى شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى سۇراپ وتىرعانى ايتىلىپ، «رادياسيالىق لاستانعان جەرلەردى قايتەمىز» دەگەن ساۋال كوپشىلىك تالقىسىنا ءتۇسىپ، تۇرعىندار ءبىراۋىزدان «ءومىر بويى وسىندا تۇرىپ كەلەمىز. ەندى وسى جەردە ۇرپاعىمىز مالىن ءوسىرىپ، يگىلىگىنە پايدالانسىن» دەگەن ويلارىن جەتكىزدى.
[caption id="attachment_9907" align="alignleft" width="412"]
سەمەي قاسىرەتى[/caption]
بۇل قوعامدىق تىڭداۋلاردىڭ ارجاعىندا «جەردى پايدالانباساڭدار، باسقا وڭىرگە بەرەمىز» دەگەن وي جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ كورشى وبلىستاعى «مال وسىرگىمىز كەلەدى، مال باسىن كوبەيتەيىك دەسەك، جەر جوق» دەگەن بىرنەشە مالشىنىڭ سوزىنە اسىمدىق بەرگەنى بايقالادى. ماي اۋدانىندا پوليگون اۋماعىنان بولەك اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىندا يگەرىلمەي جاتقان مىڭداعان گەكتار جەر بارىن اۋداندىق جەر قاتىناستارى ءبولىمى راستاي الادى. سوندىقتان جەردى اۋىلشارۋاشىلىعىنا قايتارۋدىڭ استارىندا باسقا ماقساتتار بارى ايقىن.
«706 مىڭ گەكتار جەردىڭ بارلىعى رادياسيالىق لاستانۋعا ۇشىراماعان، ونىڭ ەكى جارىلىس وشاعىنان باسقاسىن اۋىلشارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىردە ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ماماندارى. جالپى، وسى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنىڭ اقپاراتىنا سەنۋگە بولا ما؟
سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ 39 پايىزى ماي اۋدانىنىڭ يەلىگىندە. وسى جەرلەردى شىعىس قازاقستانعا بەرسە، ماي اۋدانى رادياسيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان ايماقتار ساناتىنان الىنىپ تاستالۋى عاجاپ ەمەس. زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرعان ينستيتۋت تا ماي اۋدانىنا سالىق تولەمەيتىن بولادى.
جەردى اۋىلشارۋاشىلىعىنا پايدالانۋ مەن رادياسيالىق قالدىقتاردى كومۋ ءىسى بىر-بىرىنە قارسى ارەكەتتەر. بيلىكتەگىلەردىڭ بۇل ءىسىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، قازاقتىڭ قاي جەرىنە بولسىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋدىڭ قاجەتى جوق، وعان تەك تابيعات جاناشىرلارى عانا ەمەس، تابيعات زاردابىن كورىپ وتىرعان كوپشىلىك قارسى. كەڭەس بيلىگى اباي مەن شاكارىمنىڭ تۋعان جەرىن 40 جىل بويى سىناق الاڭىنا اينالدىردى، ەندىگى كەزەكتە قازاق بيلىگى «قوقىس الاڭىنا» اينالدىرادى دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى.
«جۇمىس ورنى اشىلادى، ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاپشىلىعى بولمايدى» دەپ تۇرمىسى اۋىر ەلدى الداۋدىڭ قاجەتى جوق. اەس-كە قاراپايىم اۋىل تۇرعىندارىن جۇمىسقا الادى دەۋ اقىلعا سىيىمايدى.
اەس ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنا سالىنباقشى، پاۆلوداردىڭ ەكىباستۇز قالاسىنىڭ بويىمەن اعادى، سونداي-اق، قاراعاندى وبلىسىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان تىرشىلىكتىڭ كۇرە تامىرى. ەرتىس وزەنى كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ىرگەسىمەن وتەدى، سوندىقتان اەس ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن وزەنگە دە ءقاۋىپ توندىرەتىنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. عالىمدار اۋىر مەتاللداردىڭ ىدىراۋى ءۇشىن مىڭداعان، ءتىپتى ميلليونداعان جىلدار كەرەكتىگىن ايتادى، رادياسيا اۋا، توپىراق، سۋ ارقىلى ادام اعزاسىنا جەتەتىنى ءمالىم.
چەرنوبىل مەن فۋكۋسيمانىڭ اپاتقا ۇشىراۋى قازاقستاندا قايتالانباسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. جاپوندار الەمدە عىلىمي تەحنيكاسى دامىعان ەل بولسا دا، اتوم ستانسياسىنىڭ اپاتىن بولجاي المادى.
[caption id="attachment_9908" align="alignright" width="420"]
بۇل زارداپتى ۇمىتۋعا بولمايدى![/caption]
اەس ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنا سالىنباقشى، پاۆلوداردىڭ ەكىباستۇز قالاسىنىڭ بويىمەن اعادى، سونداي-اق، قاراعاندى وبلىسىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان تىرشىلىكتىڭ كۇرە تامىرى. ەرتىس وزەنى كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ىرگەسىمەن وتەدى، سوندىقتان اەس ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن وزەنگە دە ءقاۋىپ توندىرەتىنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. عالىمدار اۋىر مەتاللداردىڭ ىدىراۋى ءۇشىن مىڭداعان، ءتىپتى ميلليونداعان جىلدار كەرەكتىگىن ايتادى، رادياسيا اۋا، توپىراق، سۋ ارقىلى ادام اعزاسىنا جەتەتىنى ءمالىم.
قازاق جەرىنىڭ اتوم ەلەكتر سانسياسىن سالاتىن، يادرولىق قالدىقتار توگەتىن «ۋلى الاڭعا» اينالۋىنا جول بەرمەۋگە ءتيىسپىز. «مال باققان، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان» ەلدىڭ شىرقىن بۇزۋ كىمگە قاجەت؟!
ۇلى دالادا كوسىلە شاباتىن قۇلاگەردىڭ سۋ ىشەر جەر تاپپاي، اتوم كولىنىڭ جاعاسىندا ولگەنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ءبىز ءۇشىن ەل مەن جەردىڭ تىنىشتىعى، الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋى بارىنەن ماڭىزدى. ۇكىمەتتىڭ ءار شەشىمىنە قاتىستى ءوز پىكىرىمىزدى ءبىلدىرۋ ءبارىمىزدىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىمىز. بۇل توپتىڭ پىكىرى ەمەس، كوپتىڭ جان ايقايى!
(پاۆلودار وبلىسى ماي اۋدانىنىڭ 20-عا جۋىق تۇرعىنى قول قويعان)
