قازاقستاننىڭ باس قالاسى استانادا ءوتىپ جاتقان ەكسپو كورمەسىنىڭ باستالعانىنا ءبىر ايدان استى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ميلليوننان استام ادام كورمەنى تاماشالاپ ۇلگىرگەن. قازاقستانعا شەتەلدەن كەلۋشىلەر سانى دا كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. ءبىزدىڭ استانا – تەك وتاننىڭ جۇرەگى عانا ەمەس، العاباسار يدەيالار مەن الەمدىك ماڭىزى بار شارالاردى ۇيىمداستىرا الاتىن بىرەگەي ورتالىققا اينالىپ ۇلگەردى. اسىرەسە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ وزگە قالالارىمەن سالىستىرعاندا استانانىڭ ءباسى ءبىر ەلى بيىك ەكەنىن كورمەنى كورگەن جۇرتشىلىق ايتۋدا. وسى ايتۋلى شاراعا الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەن قوناقتار كورمەمەن بىرگە استانانىڭ تاڭعاجايىپ ارحيتەكتۋرالىق نىساندارىن كورىپ، وزدەرىنىڭ ريزالىقتارىن جاسىرماي ايتىپ ءجۇر.
سولاردىڭ ءبىرى – جۇڭگو ورتالىعى پەكيندە تۇراتىن قانداسىمىز، الەمگە تانىمال جازۋشى، «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ قىتايداعى قۇرمەتتى ءتوراعاسى، جۇڭگو ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قازىرگى جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان ەڭ بيىك لاۋازىم يەسى (دەپۋتات)، جۇڭگو جازۋشىلار وداعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، «جۇڭگو جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى اكبار ءماجيت ۇلى «ەكسپو – 2017» كورمەسى باستالعان كەزدە ەلورداعا جۇڭگو دەلەگاسياسىن باستاپ كەلگەن ەدى. قارىمدى قالامگەر مۇنداي الەمدىك شارانى وتكىزۋگە ۇمىتكەر قالالاردىڭ ىشىنەن وزىپ شىعىپ، وسى مارتەبەگە يە بولعان استانانىڭ بۇگىنگى دامۋىنا ءوز تاڭدانىسىن ءبىلدىردى.
ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇعان دەيىن دە استاناعا بىرنەشە رەت كەلگەن. ءار كەلگەن سايىن ەلوردانىڭ جاڭاشا قۇلپىرىپ، جاڭا عيماراتتار بوي كوتەرەتىنىن، حالىق سانى ارتىپ، شىن مانىندەگى استاناعا لايىق مادەني-رۋحاني ءھام ساياسي بەدەلگە يە بولعانىن بايقايتىنىن، مۇنداي تەز دامۋ الەمدەگى كەز كەلگەن قالادا بولا بەرمەيتىن قۇبىلىس ەكەنىن باياندادى.
– ۇلتتىڭ جاسامپازدىعى – قالا مادەنيەتىمەن ولشەنەدى، – دەيدى قالامگەر. – ءوزىنىڭ قالاسىن سالىپ قانا قويماي، ونى ءوز زامانىمەن ۇيلەستىرە ءبىلۋ، ءسويتىپ وزگەلەرگە ۇلتتىق جاسامپازدىعىن ايگىلەۋ كوپتەگەن ەلدىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. مەن استانانى جاڭا يدەيالاردىڭ ورتالىعى دەپ بىلەمىن. حالىقارالىق جاڭالىقتاردى كورگەن كەزدە استانادا وتكەن شارالاردىڭ مولدىعىن بايقايمىن. استانا – قازاقستاننىڭ سيمۆولىنا اينالدى. نەبارى شيرەك عاسىرعا دا تولمايتىن ۋاقىتتا باستاماشىل قالالار ساپىنا قوسىلدى. بۇل قۋانارلىق جايت.
– بىزدە حالىقارالىق جيىندار، فەستيۆالدار، ارنايى سيمپوزيۋمدار ءجيى وتەدى. كەيبىر تۇرعىندار بۇل بوسقا اقشا شىعىنداۋ، ەكونوميكاعا ءتيىمسىز شارالار دەپ سىناپ جاتادى. سىزدىڭشە، مۇنداي شارالاردى وتكىزۋدىڭ پايدالى جانە زياندى تۇستارى قانداي؟
– ماعان پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بايقامپازدىعى، قاجىرلىلىعى ۇنايدى. ول كىسىنىڭ وسى ايماقتا ليدەرلىك قۋاتقا يە قالا سالۋدى ءارى سونداي ەلگە اينالۋدى كوزدەيتىنى بايقالادى. سوندىقتان دا ءارتۇرلى حالىقارالىق شارالاردى وتكىزىپ، ءوز ەلىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان دا، ساياسي بەلسەندىلىك جاعىنان دا وزگەلەردەن الەۋەتتى ەكەنىن كورسەتكىسى كەلەدى. كەز كەلگەن شارانىڭ جوسپارى، باعىتى، ماقساتى بولادى. مەنىڭشە، قازاقستاندى تۇراقتى دامىتۋدىڭ جولى تەك ەكونوميكالىق پايىمدارمەن شەكتەلمەي، وسىزاماندىق ۇدەرىستەرگە ارالاسا بىلۋىندە دەر ەدىم. ايماقتاعى تىنىشتىق – قازاقستان ءۇشىن اۋاداي قاجەت. ال حالىقارالىق ماسەلەلەرگە بەيجاي قاراماۋ – كورەگەندىلىكتىڭ بەلگىسى. مۇنداعى باستى وي – تەك ءوزى ءۇشىن ەمەس، جالپىادامزاتتىق مۇددە تۇرعىسىنان پايىمداي ءبىلۋ. قازىرگى ازداعان قيىندىقتى ويلايمىن دەپ، بولاشاقتىق ءىرى جەڭىستەردەن قول ۇزۋگە بولمايدى. قازاقستاننىڭ جولى – كەيىنگى جول دەپ بىلەمىن.
– دەمەك، ەكسپو كورمەسىن وتكىزۋدىڭ ارعى ءمانى – بۇگىن ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ ەمەس، ەرتەڭگى تابىستار ءۇشىن قول سوزۋ دەۋگە بولا ما؟
– دۇرىس ايتاسىز. قازاقستان جاڭا استانا سالادى دەگەنگە شەتەل تۇگىل، وسىنداعى ازاماتتاردا سەنبەستىك تانىتقانىنان حابارىم بار. ءقازىر استانا الەمدىك يدەيالاردىڭ ورتالىعىنا اينالدى دەسە، الدەبىر كىسىلەر مۇرىن ءشۇيىرۋى مۇمكىن. ءبىراق، شىن مانىندە سونداي دەڭگەگە جەتتى. بۇعان وسى كورمە دالەل. كورمەنىڭ ۋاقىتى ءۇش ايعا سوزىلاتىنىن ەسكەرسەك، بۇگىنگى اقپاراتتىق ءدۇمپۋدىڭ ءۇنى الىستارعا جەتەدى. استانا ارقىلى قازاقستان ءوزىنىڭ ارمانىن ورىنداي الاتىن، قول سوزعان ماقساتىنا جەتە الاتىن ەل ەكەنىن دالەلدەدى.
– بىزدە ەكسپو-عا كەتكەن شىعىن ءوزىن ءوزى اقتاماي ما دەگەن كۇدىك باسىم. مىسالى، جۇڭگو شانحاي قالاسىندا وتكەن ەكسپو-دان قىرۋار كىرىس تاۋىپتى دەپ ەستىدىك. بىزدە قالاي بولۋى مۇمكىن؟
– ءدال ءقازىر كەشىپ-پىشىپ بىردەڭە ايتۋ قيىن. قازاقستان جان-سانىن قىتايمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قىتايداعى ەكسپو-نى تاماشالاعانداردىڭ باسىم بولىگى – سول ەلدىڭ تۇرعىندارى. بۇل زاڭدى قۇبىلىس. جۇڭگو – الىپ ىشكى رىنوكتىڭ ەلى. ول ەل ءۇشىن كەز كەلگەن حالىقارالىق شارا ءوزىن ءوزى اقتاۋعا مۇمكىندىگى بار. ال قازاقستانعا بولاشاقتا شەتەلدەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى وسى كورمە ارقىلى ەسەلەپ ارتۋى مۇمكىن. دەمەك، ءبىر ەكسپو-مەن عانا ولشەۋگە بولمايدى. بولاشاق تۋريستەردى تارتۋدىڭ ايرىقشا مۇمكىندىگى.
سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ءوز ازاماتتارى دا كورمەنى تاماشالۋعا پەيىلدى بولار دەگەن ۇمىتتەمىن. مۇنداي ءىرى شارا قازاقستان ءۇشىن ءبىر رەت بەرىلەتىن مۇمكىندىك. مەنىڭشە، شىققان شىعىن ءوزىن ءوزى اقتاۋعا ءتيىس. ۇيىمداستىرۋشىلار مۇنى الدىن الا جوسپارلاعان دەپ ويلايمىن.
– وسى كورمەنىڭ قىتايداعى قۇرمەتتى ءتوراعاسى رەتىندە، قىتايدان كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى كوپ بولادى دەگەن اقپاراتقا سەنەسىز بە؟
– «ەكسپو – 2017» كورمەسىنىڭ ارناماسى قىتايدا وتە جاقسى بولدى. ەكى ەل اراسىنداعى سىيلايستىق-ارىپتەستىك احۋالدىڭ دا پايداسى كوپ تيگەنىن بايقاۋعا بولادى. مەنىڭشە، شەتەلدەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ باسىم بولىگىن قىتايلىقتار قۇراۋى مۇمكىن. سەبەبى، جۇڭگو قازاقستانمەن كورشى، تاتۋ ەل. الەمگە ەڭ كوپ تۋريستىك ساپار جاسايتىن ەلدىڭ ءبىرى – قىتايلىقتار. ولار ءۇشىن قازاقستان – سىرى مول مەملەكەت. بۇل قىتايلىقتاردى قىزىقتىرادى.
– جۇڭگو استاناسى پەكيندە تۇرىپ جاتقانىڭىزعا ۇزاق جىلدار بولىپتى. جالپى، استانادا ءومىر سۇرەتىن حالىقتىڭ بويىندا قانداي ەرەكشەلىكتەر بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ەڭ اۋەلى، مادەنيەتتىلىك. قالا – ءوزىنىڭ تۇرعىنىمەن قالا. ءبىر قالانىڭ اتىن الەمگە شىعارۋ ءۇشىن سول قالا تۇرعىنىنىڭ بىرەۋىنىڭ ىس-ارەكەتى سەبەپشى بولادى كەيدە. مەن ءوز ەلىمنىڭ مادەنيەتتى، ءتارتىپتى ەل ەكەنىن كورسەتۋىم كەرەك دەگەن وي تۇرعىندار ساناسىنا جاستايىنان سىڭسە يگى. ەلىمنىڭ استاناسىندا تۇرىپ جاتىرمىن دەگەن ماقتانىشپەن قاتار، وراسان جاۋاپكەرشىلىك بولۋى ءتيىس. «استانالىقتار» دەگەن تىركەس جاي ءسوز ەمەس، ايرىقشا مادەنيەت ۇعىمىن دا بىلدىرەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. وسىنداي ءىرى شارالار كەزىندە قالا تۇرعىندارى ءوزىنىڭ مەيىرىمدى، سىيلاسىمدى ەكەندىكتەرىن كورسەتۋلەرى كەرەك. قازاق ەجەلدەن قوناقجاي حالىق قوي. مۇنداي قاسيەت ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدا بار. استانالىق تۇرعىندار وزدەرىنىڭ شىن مانىندە استانالىق ەكەندىكتەرىن دالەلدەي الارىنا سەنەمىن.
– سىزگە ەكسپو قالاشىعى نەسىمەن ۇنادى؟
– ارحيتەكتۋراسى بۇرىنعى ەكسپولاردان بولەك. مۇنداعى ءار پاۆيلوندى ارالاپ شىققىڭ كەلەدى. رەتتىلىك، جيناقىلىق بار. اۋقىمى دا ۇلكەن ەكەن. 25 گەكتاردى قۇرايدى. ءبارىن ارالاپ شىقتىم دەپ ايتا المايمىن. نەگىزگى نىسانداردى كورىپ شىقتىم. الداعى ۋاقىتتا استانانىڭ ماقتانىشىنا اينالاتىن قالاشىق بولارى ءسوزسىز. بولاشاقتا استاناعا كەلگەندەر وسى نىساندارى كورمەي كەتپەيدى. جاڭادان بوي كوتەرگەن استانانىڭ ساۋلەتىن اسىرىپ تۇراتىن مەكەن وسى ەكسپو قالاشىعى بولادى.
– استانادا ءوتىپ جاتقان ەكسپو-نىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بار دەپ ويلايسىز؟
– ەڭ الدىمەن تاقىرىبى وزگەشە. «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» - الەم ءۇشىن ەڭ وزەكتى تاقىرىپ. قازاقستان وسىنداي تاقىرىپتى تاڭداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ الەم الدىنداعى بەدەلىن ارتتىردى. الەم جاڭا ەنەرگياعا اۋىسۋعا مۇددەلى. ءبىز جەر-انامىزدى ساقتاۋدى ويلاساق، وندا جاسىل ەنەرگيانى دامىتۋىمىز كەرەك.
– استاناعا ۇسىنعان جۇڭگو كورمەسىنىڭ ەرەكشەلىگى قانداي؟
– جۇڭگو – جەدەل دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت. مۇنداي ەلدەردە يدەيالىق مازمۇن نەگىزگى ورىندا بولادى. رۋحاني-مادەني، تەحنولوگيالىق، ەلەكترونيكالىق جاقتان نەشەتۇرلى كوزقاراستاردى توعىستىرعان زاماناۋي جاڭالىقتاردى ۇسىنادى. مازمۇندار جاڭالانىپ، ءۇش اي بويى ۇسىنىلماق. قىتايدىڭ بۇگىنگى دامۋ بارىسىن ايگىلەيتىن ءارتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيدى. الداعى ۋاقىتتا كورمەنى تاماشاۋشىلار جۇڭگو كورمەسىنەن مول اسەر الادى دەپ ويلايمىن.
– قازاق استاناسىندا ءوتىپ جاتقان كورمەگە قىتايداعى قانداستارىمىز كەلە مە؟
– كەلەدى. مەن سولاردىڭ ءبىر وكىلىمىن. وسى كورمە اياسىندا قىتايداعى قازاق ونەرپازدارى، بيزنەسمەندەر، ونەرتاپقىشتار اتسالىسادى دەگەن جوسپار بار. ولاردىڭ الدى كورمەنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىستى. ارى قاراي دا جاز بويى تولاستامايدى دەگەن ۇمىتتەمىن. ويتكەنى، استانادا ءوتىپ اتقان ەكسپو كورمەسى – بارشا قازاقتىڭ ماقتانىشى. شەتەلدەگى قازاقتار قازاقستاننىڭ كىشكەنتاي جەتىستىگىنە قۋانادى، ادەتتە. قاشاندا جاقسى جاڭالىق ەستىگىمىز كەلەدى.
اڭگىمەلەسكەن، ت. وسكەنباي
