ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسى بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋعا جۇمسالۋدا
ۇكىمەت بۇل قوردى وڭدى-سولدى شاشپاعاندا، بۇگىندە وندا كەم دەگەندە 125 ميلليارد دوللار قارجى قوردالانىپ جاتاتىن ەدى. ويتكەنى 2015-2021 جىلدارى بيلىك ۇق-دان ەڭ كەمى 24،7 تريلليون تەڭگە شىعىنداعان (ورتا ەسەپپەن 1 دوللار = 350 تەڭگە باعامىمەن العاندا، شامامەن 70،6 ملرد دوللار شىعادى). ونىڭ 80%-ىن كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرت رەتىندە الىپتى.
ەسەپ كوميتەتىنىڭ بولجامىنشا، ەگەر جۇمساۋدىڭ قازىرگى پراكتيكاسى ساقتالسا، وندا قور 2030 جىلعا قارا نولگە تەڭەلەدى. ۇكىمەت ونى ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋگە ەمەس، جاي عانا بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋدىڭ كوزى رەتىندە قولدانادى.
بۇل رەتتە ۆەدومستۆو الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇدەرىستەردى، دەكاربونيزاسيالاۋ پروسەستەرىن جانە ۇق-نى تولتىرۋ مەن شىعىنداۋدىڭ اعىمداعى قارقىنىن نەگىزگە الىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارى ساقتالسا، ۇلتتىق قوردان تۇك قالماي، تۇگەسىلەدى ەكەن.
بۇعان دەيىنگى ەڭ ءىرى شىعىن 2021 جىلعا كەلدى (2،7 ترلن تەڭگە نىسانالى ترانسفەرت تۇرىندە بولىنگەن)، ال بۇل سوڭعى 7 جىلداعى ورتاشا شامادان 1،7 ەسەگە كوپ. ول قاراجات بىلتىر 126 بيۋدجەتتىك باعدارلاما مەن كىشى باعدارلامالار اراسىندا، 71 باعىت بويىنشا ۇلەستىرىلدى. ياعني اعىمداعى شىعىستاردى وتەۋگە باعىتتاعان.
ۇلتتىق قوردان قارجىلاندىرىلاتىن جوبالار قولدان قىمباتتاتىلعان
باس اۋديتور ناتاليا گودۋنوۆانىڭ ايتۋىنشا، قوردان قارجىلاندىرىلعان جوبالاردىڭ قۇنىن قولدان، جاساندى تۇردە قىمباتتاتۋعا جول بەرىلگەن.
ۇق قاراجاتى ءتىپتى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا كرەديت تۇرىندە تاراتىلعان، بۇل بيۋدجەت كودەكسىنە قايشى. كوميتەتتىڭ دەرەگىنشە، 2021 جىلى زاڭدى تۇلعالار نىسانالى ترانسفەرت ەسەبىنەن 105،7 ميلليارد تەڭگە ارزان نەسيە الدى.
باسقاشا اتقاندا، بۇكىل نىسانالى ترانسفەرتتىڭ 5،7%-ى زاەم تۇرىندە ۇلەستىرىلىپ كەتكەن.
ونىڭ ۇستىنە قوردان بولىنگەن كرەديتتەردى كەيىن قورعا قايتارۋ قاراستىرىلماپتى، بۇل ونىڭ جيناقتاۋشى فۋنكسيالارىنا نۇقسان كەلتىرەدى. سەبەبى زاەم قاراجاتتار نە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە، نە بايتەرەك جانە باسقا كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا تۇسەدى. بولماسا، كرەديتتەلگەن جوبالار ساتسىزدىككە ۇشىراپ، بانكروت بولىپ، ۇق قاراجاتى ۋلى اكتيۆكە اينالىپ كەتەدى.
ن.گودۋنوۆانىڭ دەرەگىنشە، 2022 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا، 2015-2021 جىلدارى قوردان بەرىلگەن كرەديتتەر ءۇشىن 54،8 ملرد تەڭگە عانا قايتارىلعان. ولار بيۋدجەتكە ءتۇستى.
قوردىڭ تاۋسىلۋىنا سوقتىراتىن تاعى ءبىر فاكتور. ودان الىنىپ، يگەرىلمەگەن قاراجات ۇق-عا كەرى قايتارىلمايدى. ەسەپ كوميتەتى 2015-2021 جىلدارى كەم دەگەندە 72،3 ملرد تەڭگە كەرى ورالماعانىن اشكەرەلەدى. سونىڭ 83%-ى 2021 جىلعا تيەسىلى.
مۇنى كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى...
ەسەپ كوميتەتىنىڭ بايلامىنشا، ۇلتتىق قوردى باسقارۋدىڭ قولدانىستاعى تاجىريبەسىنىڭ باستى كەمشىلىگى سول، قورعا جۇكتەلگەن بارلىق مىندەتتەر مەن ماقساتتاردىڭ ءتيىمدى جۇزەگە اسۋىنا جاۋاپ بەرەتىن ءبىر مەملەكەتتىك ورگان جوق.
بۇدان باسقا دا ءىرى پروبلەمالارى جەتىپ-ارتىلادى. قوردان قارجىلاندىرىلعان بۇكىل بيزنەس-پروسەستەر بويىنشا ءبىرىڭعاي اقپارات جوق، ونى قالىپتاستىرۋ ءىسىن ۇيلەستىرۋ دە جولعا قويىلماعان.
جالپى العاندا، ن.گودۋنوۆانىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ۇلتتىق قوردىڭ ەسەپتىك اقپاراتى ايقىن، ءمولدىر ەمەس.
قازاقستاننىڭ مۇنايسەرۆيستىك كومپانيالارى وداعىنىڭ باس ديرەكتورى، مۇناي-گاز سالاسىنىڭ ساراپشىسى نۇرلان جۇماعۇلوۆ ۇلتتىق قوردىڭ لايىقتى تولىقپاۋىنىڭ تاعى ءبىر تۇيتكىلىن اشىپ كورسەتتى.
– كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى، ۇكىمەت تشو-نى رويالتي ورنىنا ەكسپورتتىق كەدەندىك باجدى تولەۋگە مىندەتتەيدى. بۇل رەتتە تشو ەكب بويىنشا تولەم ءۇشىن شەتەلگە شىعارىلعان مۇناي تۇسىمىنەن بەلگىلى ءبىر پايىز تۇرىندە تولەم اۋدارادى. بۇعان نە سەبەپ؟ رويالتي – ۇلتتىق قورعا تۇسەدى، ال ەكب مەمبيۋدجەتكە جولدانادى. سالدارىنان، قازاقستاننىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا ارنالعان تولەم جاساندى تۇردە ازايتىلادى، سونىڭ ەسەبىنەن بيۋدجەت قوسىمشا تولىعادى، – دەيدى ساراپشى.
ۇلتتىق قوردى قۇرعاندا سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىسى ەكونوميكانىڭ جانە بيۋدجەتتىڭ قارا التىننىڭ قۇبىلعان قۇنىنا تاۋەلدىلىگىن جويۋ مىندەتىن قويدى. ەسەپ كوميتەتىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، بۇل مىندەت، ياعني مۇناي تابىستارىن ستەريليزاسيالاۋ جۇزەگە اسپاي قالدى. ونىڭ ورنىنا قوردان ترانسفەرت الۋ كولەمى تەك ۇلعايىپ بارادى.
پاندەميا كەزىندە زاماناۋي اۋرۋحانالار سالىنبادى
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2017 جىلعى جولداۋىندا 2022 جىلى ۇلتتىق قوردان الىناتىن ترانسفەرت كولەمىن 2 ترلن تەڭگەگە دەيىن ازايتۋدى جۇكتەدى. اراعا پاندەميا كيلىگىپ، بۇل ماقسات ارىگە ىسىرىلعان.
سودان بىلتىرعى جەلتوقساندا پارلامەنت 2022 جىلى ۇق-دان كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرتتى – 2،4 ترلن تەڭگە، ال 2024 جىلى – 2 ترلن تەڭگە كولەمىندە ازايتىپ بەكىتتى. ءبىراق بيلىك ۋادەسىندە تۇرا المادى. بيىلعى مامىردا ۇكىمەت پەن پارلامەنت ءۇش جىلدىق بيۋدجەتتى قايتا قارادى.
وسىلايشا، 2022 جىلعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتە ۇلتتىق قوردان الىناتىن كەپiلدەندىرiلگەن ترانسفەرت مولشەرi 4 تريلليون 30 ملرد تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتىلدى. بۇعان قوسا، قوردان 550 ميلليارد تەڭگە نىسانالى ترانسفەرت تۇرىندە شىعىن شىعارىلادى.
ەكونوميست-عالىم مارات ەرعوزيننىڭ پايىمداۋىنشا، قوردان 6 جىلدا شاشىلعان 24،7 تريلليون تەڭگە قاراپايىم حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ كوتەرىلۋىنە اكەلمەدى.
– بۇقارانىڭ قاتتى كەدەيلەنۋى اقىر سوڭىندا قاڭتار وقيعالارىنا سوقتىردى. ۇلتتىق قور قاراجاتتارىنىڭ قارا حالىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا ىقپال ەتپەۋى – قور شىعىستارىنىڭ جەتكىلىكتى تۇردە الەۋمەتتىك باعدارلانباعانىن پاش ەتەدى. ونى ايتاسىز، بۇل ءتىپتى وتاندىق بيزنەستىڭ وركەندەۋىنە دە سەرپىن بەرمەدى.
نەگىزىنەن، قوردان قارجىلاندىرىلعان داعدارىسقا قارسى جوبالاردىڭ نەبارى 14%-ى عانا ۇزاق مەرزىمدى اكتيۆ قۇرۋعا باعىتتالدى، قالعانى – باسىم كوپشىلىگى قىسقا مەرزىمدى عانا ناتيجە اكەلەدى.
مىسال رەتىندە پاندەميامەن كۇرەسكە جۇمسالعان ميللياردتاردى كەلتىرۋگە بولادى. وعان كەتكەن قارجىعا نە زاماناۋي اۋرۋحانالار سالىنبادى، نە جاڭا يندۋستريالار پايدا بولمادى. تەك شەتەلدەن يمپورتتالعان دايىن ماتەريالدان ماسكا تىگەتىن، نە دايىن ۆاكسينانى قۇتىلايتىن كاسىپورىن قۇرىلدى. ول وندىرىستەر ەندى دوعارىلۋدا. ۇكىمەت قاتەلىگىنەن ساباق المايدى، بۇل باعىتتا جۇمىس جۇرگىزبەيدى. ولاي بولسا، بولاشاقتا ۇلتتىق قور تۇبىنە جەتىپ قالۋى دا مۇمكىن، – دەيدى ەكونوميست.
سونىمەن بىرگە كۆازيمەمسەكتور ۇق-عا جەكەشەلەندىرۋدەن تۇسەتىن قاراجاتتى تولىققاندى اۋدارمايدى، ديۆيدەند تولەمەيدى.
قوردى قورلاندارا الاماز با؟
بۇگىندە ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسىنا قاتىستى نە بولىپ جاتقانىن، ونىڭ الەمدەگى قانداي اكتيۆتەرگە سالىنعانىن كورسەتەتىن اقپاراتتىق جۇيە دە، پورتال دا جوق. ساراپشى نورۆەگياداعى سياقتى قازاقستاندا دا ۇلتتىق قوردى باسقارۋمەن اينالىساتىن جەكە باسقارۋشى كومپانيا قۇرۋدى ۇسىنادى.
ايتقانداي، ەسەپ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى ن.گودۋنوۆا پارلامەنتتەگى سوزىنە تۇسىنىكتەمە بەرىپ، توقتامىن ءبىرشاما وزگەرتتى. ول قورعا قاتىستى جاعدايدى تۇراقتى دەپ باعالادى.
ەگەر 2021 جىلعى 4 ايدا ۇق-عا 386 ملرد تەڭگە ءتۇسىم تۇسسە، ال بيىلعى 4 ايدا بۇل سوما 2،1 ترلن تەڭگەگە جەتىپتى.
مۇناي باعاسىنىڭ شارىقتاۋى ارقاسىندا 2022 جىلعى تەك 5 ايدا قورعا 2،9 ترلن تەڭگە ءتۇسىم قۇيىلدى. بۇل بۇكىل 2021 جىلعى بارلىق تۇسىمنەن 300 ملرد تەڭگەگە كوپ!
دەمەك ەگەر ۇكىمەت اۋديتورلار مەن ساراپشىلار ايتقان بارلىق سىن-ەسكەرتپەلەردەن قورىتىندى شىعارىپ، جاعدايدى تۇزەسە، ءتۇسىمدى از شىعىنداپ، كوپ تولىقتىرسا، قور 100 ميللياردتىق مەجەگە جىلدام قارقىنمەن جاقىنداي ءتۇسۋى مۇمكىن. وندا 2030 جىلى الەم مۇنايدى تۇتىنۋدى كۇرت كەمىتكەندە، قازاقستان ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى قوردى قورلاندارىپ ۇلگەرە الادى.
جانات ارداق، جۋرناليست، inbusiness.kz پورتالى
