Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды, сондай-ақ мемлекеттік рәміздерді пайдалану нормаларын реттейді. Алайда, біздің қоғамда осы қастерлі символдарымызға немқұрайды қарап, оның құндылығына, рухани бағасына, елдік салмағына салғырттық танытып жүрген замандастарымыз аз емес. Сондықтан да заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасының құрметті заңгері (М. Нәрікбаев атындағы Қазақ мемлекеттік заң университеті) Марат Қоғамовпен Қазақстанның Туын, Елтаңбасын және Әнұранын қолданудың қыр-сыры туралы әңгімені оқырман назарына ұсынамыз.
– Марат Чекішұлы, бізге мемлекеттік рәміздер кез келген мемлекеттің ажырамас атрибуты екенін мектептен үйретеді. Бұл заң тұрғысынан нені білдіреді?
– Әрине, негізгі мемлекеттік рәміздер – рәміздік категориялар ретінде Ту, Елтаңба және мемлекеттің музыкалық белгісі ретінде Әнұран – Қазақстанның мемлекеттік егемендігін білдіру мен көрсетудің тек өзекті нысандары болды және болып қала береді. Яғни, өз аумағында толық билікті иелену, ішкі және сыртқы саясатты өз бетінше анықтау және жүзеге асыру белгілері деуіміз керек. Сол себептен де Қазақстан халқының бірлігін білдіретін Ту, Елтаңба, Әнұран ұғымдары тізбесінің қатаң конституциялық тәртібімен Кеңес одағы тұсында - 1978 жылғы Қазақ КСР-нің ыдыраған Конституциясында, 1991 жылғы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында дәйекті түрде қарастырылды..
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» Декларациясына сәйкес, Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігінің нышандары – Елтаңба, Ту, Әнұран – қасиетті, оған қарсы кез келген әрекет заңмен жазаланады.
Сонымен қатар, Конституцияның 9-бабында бекітілген және оның нормаларын орындау мақсатында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері туралы» 2007 жылғы 4 маусымдағы Конституциялық заң үш негізгі мемлекеттік рәміздерді өңдеудің идеологиясын әзірлейді, олардың әрқайсысында авторлар Ұлы көшпенділер өркениетінің өміріне уақыт пен ұрпақ байланысын жеткізе отырып, терең адамгершілік, мәдени-тарихи, саяси, құқықтық мағынаны объективті түрде салды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы мен Елтаңбасын және олардың бейнелерін, сондай-ақ Мемлекеттік Гимннің мәтінін орналастыруды қоса алғанда, пайдаланудың негізгі қағидалары Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 2 қазандағы тиісті қаулысында толығырақ сипатталған. Мәселен, Ту –ортасында күн, сәулелері бар, оның астында қалықтаған қыран бейнеленген төртбұрышты көк түсті. Елтаңбаның шеңбер пішіні бар, ол көгілдір түс аясындағы шаңырақ бейнесіне негізделген, ондағы уықтар, яғни тірек, күн сәулесі түрінде жан-жаққа сәуле шашады. Бұл тізім аталған Конституциялық заңда көзделген жағдайларда орындалатын музыкалық-поэтикалық туынды ретінде Әнұранмен толықтырылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Резиденциясы мемлекеттік рәміздердің эталондарын сақтау орны болып белгіленді.
– Былтыр Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік рәміздерді қолдану ережелерін қайта қарауды тапсырды. Қандай өзгерістер қабылданды?
– 2022 жылғы қарашада Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру туралы Конституциялық заң қабылданды, онда бізді қызықтыратын басқа ережелермен қатар жаңа құқық субъектілерінің шеңбері де қамтылды. Сондай-ақ Конституциялық Сот, Жоғарғы Сот Кеңесі, Жоғарғы Сот Кеңесінің Төрағасы, олар бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін қолдану ережелері де міндетті түрде қолданылады. Сонымен қатар, 2023 жылғы сәуірде әкімшілік реформа туралы кезекті Конституциялық заңда Үкіметтің, Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері саласындағы уәкілетті органдардың құзыреті айтарлықтай қайта қаралды. Атап айтқанда, Үкімет жаңа редакцияда Қазақстан Республикасының Туын, Елтаңбасын және олардың бейнелерін, сондай-ақ Мемлекеттік Әнұранының мәтінін, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерін мерекелерде қолдану қағидаларын бекітуді сақтап қалды.
Осылайша, техникалық реттеу және метрология саласындағы уәкілетті органға Мемлекеттік Ту мен Елтаңбаның ұлттық стандарттарын әзірлеу мен бекіту, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 18 желтоқсандағы № 109 қаулысымен бекітілген ұлттық стандарттарға сәйкес келетін олардың эталондарын өндіру жөніндегі жұмысты ұйымдастыру жүктеледі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін пайдалану жөніндегі уәкілетті органға Мемлекеттік рәміздерді пайдалану жөніндегі ұлттық стандарттарға сәйкес келмейтін Қазақстан Республикасының Туы мен Елтаңбасын ауыстыру және жою, мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілер мәселелері бойынша сараптамалық кеңес құру, сондай-ақ ол туралы ережені әзірлеу және бекіту жүктеледі. Ал жергілікті атқарушы органның функцияларына тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында мемлекеттік рәміздерді пайдалануды (орнатуды, орналастыруды) бақылау бойынша тікелей жауапкершілік қосылды.
– Қарапайым азамат Мемлекеттік Туды қайдан сатып ала алады және мемлекеттік керек-жарақтарды шығаруға кім құқылы?
– Конституциялық заң мен Үкімет қаулысында бұл сұраққа тікелей жауап жоқ. Мемлекеттік Туды сатып алуға тыйым салынбаған. Дегенмен, Мемлекеттік Ту оның көлеміне қарамастан, ұлттық стандартқа сәйкес болуы керек екені сөзсіз. Бұл – жоғарыда аталған құқықтық актілер нормаларының өзгермейтін талабы.
Мемлекеттік Ту мен Елтаңбаны өндіру Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен берілген тиісті лицензия болған жағдайда жүзеге асырылады. Осылайша, Мемлекеттiк Туды дайындауға рұқсат етiлген адам оны тiкелей немесе тиiстi өндiрiстiк қатынастары бар сауда орындары арқылы сатуға құқылы.
– Қазақстандықтар сыйлық ретінде шетелге Мемлекеттік Ту бейнеленген шоколад алып кетіп жатады. Бірақ кондитерлік өнімнің қаптамасында мемлекеттік атрибуттардың суретін қолдану қаншалықты заңды, сіздің ойыңызша, бұл этикаға қаншалықты сай келеді?
– Негізінде Конституциялық заңда Мемлекеттік Туды әртүрлі материалдық объектілерде бейнелеуге тікелей тыйым салу қарастырылмаған. Ал біздің зауыттарда өндірілетін қазақстандық шоколад – біздің еліміздің үлкен, тәуелсіз және дербес мемлекет ретінде оны жейтін әрбір адамның есіне салады. Сондықтан, бұл моральдық тұрғыдан, ұлттық мақтанышымызды тудыратын өнім және мемлекетіміздің Туы объективті түрде басылған.
– Сонда қандай жағдайларда Мемлекеттік Туды пайдалануға рұқсат етілмейді?
– Біріншіден, Мемлекеттік Ту көлеміне қарамастан, ұлттық стандартқа сәйкес келмесе. Осыған байланысты ол уәкілетті орган айқындаған тәртіппен ауыстырылуға және жойылуға жатады. Екіншіден, Мемлекеттік Туды жеке және заңды тұлғалар қорлау объектісі ретінде пайдалана алмайды. Үшінші, жеке және заңды тұлғалардың меншiгiндегi ғимараттарға, үй-жайларға немесе олардың жекелеген бөлiктерiне Мемлекеттiк Туды орналастыру кезiнде ол мемлекеттiк стандартқа сәйкес эстетикалық жағынан ресiмделiп, қосалқы үй-жайлардан, өткелдер мен қауіпті орындардан алшақ орналастырылуға тиiс.
Сонымен қатар, ғимараттардың кіреберіс тобына заңды тұлғалар Мемлекеттік Туды қою кезінде белгілі бір параметрлерді сақтауы қажет. Бұл жерде архитектуралық ерекшеліктер мен қабаттардың саны ескерілуі тиіс, яғни ғимарат неғұрлым биік болса, Ту соғұрлым үлкен болуы керек. Мемлекеттік Тудың бейнесін қоғамдық бірлестіктер мен басқа да ұйымдардың туларының геральдикалық негізі ретінде пайдалануға болмайды. Мемлекеттік рәміздердің бейнелерін стендтерге немесе плакаттарға орналастыру кезінде олардың бір деңгейлі орналасуы, сондай-ақ Конституцияда белгіленген тізбелік тәртібі сақталуы тиіс.
Сондай-ақ, Мемлекеттік Ту мен Елтаңбаның ұлттық стандарттарын бұзу жеке және лауазымды тұлғаларға, шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе коммерциялық емес ұйымдарға әртүрлі мөлшердегі айыппұл салу түріндегі әкімшілік жауапкершілікке әкеп соғатынын еске саламын. Қылмыстық заңда мемлекеттік рәміздерді қорлаудың әр алуан түрлерін қатаң жазалайды, қылмыстың қоғамдық қауіптілігі мен кінәлі тұлғасына қарай айыппұлдан бас бостандығынан айыруға дейін жаза белгілейді.
Конституциялық заң нормаларында Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне құрметпен қарауды және оларға деген көзқарасты қалыптастыру маңызды орын алатынын ерекше атап өткім келеді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының азаматтары, сондай-ақ ел аумағында орналасқан тұлғалар мемлекеттік рәміздерімізді құрметтеуге міндетті. Сонымен қатар, азаматтық пен отансүйгіштікке, өз Отанына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуді, Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне құрметпен қарауды, сондай-ақ олардың мәні мен маңызын түсінуді дамыту мақсатында мектептердің, жоғары оқу орындарының және колледждердің негізгі жалпы білім беретін бағдарламаларында осы тақырыпқа арналған сабақтар өткізіледі. Олар орналасқан ғимараттарда Мемлекеттік Ту арнайы белгіленген көрнекті жерге орнатылады, Мемлекеттік Елтаңба немесе олардың бейнелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Әнұранының мемлекеттік тілдегі мәтіні орналастырылады.
– Мемлекеттік Әнұранға келсек, оны орындау кезінде азаматтың заңсыз әрекеті заңмен жазаланады ма? Ал басқа мемлекеттің Әнұраны орындалса, өзіңді қалай ұстау керек?
– Бірінші сұраққа жауап: иә. Бұл жағдайда жауапкершілік азаматтың заңсыз мінез-құлқының сипатына байланысты болады.
Екінші сұраққа келесідей жауап беруге болады: сіз шет елде оның Әнұраны орындалатын белгілі бір ресми іс-шараға қатысасыз делік. Басқаша айтқанда, қабылдаушы мемлекеттің хаттамалық тәжірибесі, жергілікті әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер талап ететіндей әрекет ету керек.
– Мемлекеттік Әнұранды ойын-сауық орындарында, мысалы, караоке клубтарында орындауға болатын іс-шаралардың тізімі заңмен реттеле ме?
– Нақты және жалпы салтанатты іс-шараларды көрсете отырып, Мемлекеттік Әнұранды қолдану мен орындау тәртібі Конституциялық заңның 8 және 9-баптарында және жоғарыда аталған Үкіметтің Қағидаларында белгіленген. Осылайша, бұл тізім толық және кең түсіндіруге жатпайды. Бұған ойын-сауық мекемелерінде Гимнді орындау кірмейтіні әбден қисынды. Алайда, құқықтық актілерде оны осы жерлерде пайдалануға тікелей тыйым салынбаған.
Мысалы, жеке және заңды тұлғалар мемлекеттік Туды ғимараттарға, оның ішінде балкондарға және арнайы іс-шаралар өткізілетін орындарға іліп жатады, бұл олардың патриоттық сезімін, қазақстандық бірегейлікті, еліміздің және оның жетістіктерін мақтан етуіне қатысты. Осы орайда, мұндай мекемелерде неге Әнұранды шырқамасқа, орындамасқа?
Салтанатты іс-шараға қатысушылардың Мемлекеттік Әнұранды орындау тәртібін принципті түрде ерекше назар аудару қажет. Атап айтқанда, Конституциялық заң нормаларына сәйкес, Гимнді көпшілік алдында орындау кезінде жиналғандар қосыла айтады немесе тыңдайды, ал Қазақстан Республикасының азаматтары оң қолын жүрек тұсына қоятынын еске салған жөн. Мемлекеттік Туды салтанатты түрде көтеру және орнату кезінде, Әнұран ойналғанда, салтанатты рәсімге қатысқандар Туға бет бұрып тұруы керек. Гимнді қысқартып орындауға рұқсат етіледі, бірақ бұл бекітілген мәтінге және музыкалық басылымға қатаң сәйкес мемлекеттік тілде орындалуы тиіс.
Жалпы алғанда, мемлекеттік рәміздерді қолдану тәжірибесі дамыды, бірақ оны зерделеу мен жалпылау, сондай-ақ оларды қолдану тәртібін неғұрлым нақты заңнамалық реттеу қажет.
– Әңгімеңізге рахмет!
