Балтық жағалауы елдері 8 ақпаннан бастап Ресей мен Беларусьпен бірлескен ортақ энергетикалық жүйеден (БРЭЛЛ) өз желілерін толықтай ажыратып, оны Еуропалық одақтағыға қосуға ресми түрде кірісті. Латвия, Литва және Эстония президенттері бұл оқиғаны "тарихи сәт" деп мәлімдеді, өйткені бұл осы елдер үшін белгілі бір деңгейде энергетикалық тәуелсіздікке қол жеткізуді білдіреді, деп жазады Dalanews.kz.
Бұл шешімнің салдары қандай болуы мүмкін немесе тараптар қай жағынан ұтып, қай жағынан ұтылуы ықтимал
Алдымен БРЭЛЛ жүйесі деген не еді? Соны түсініп алалық. Бұл - Беларусь, Ресей, Эстония, Латвия, Литва елдерінің арасында 2001 жылы жасалған келісім негізінде қалыптасқан ортақ энергетикалық шеңбер. Ол елдер арасындағы жоғарывольтты желілерді бір-бірімен байланыстырып, электр қуатының артық не кем тұстарын теңестіріп келген. Мәселен, бір елде энергия жетіспей жатса, көршісімен автоматты түрде алмасатын дайын жүйе бар дегендей. Сонымен қатар тараптар бір-біріне экспорт және импорт ретінде де электр қуатын жеткізуде осы жүйені тиімлі пайдаланып келген. Дегенмен 2022 жылдың мамыр айынан бастап Балтық жағалауы елдері БРЭЛЛ жүйесінде болғанына қарамастан Ресей мен Беларусьтен электр қуатын көп көлемде сатып алуды қысқартқан.
Саяси қысым мен бопсалауға жол бермейміз!
Литва президенті Гитанас Науседа "энергетикалық тәуелсіздікке қол жеткіздік, енді саяси қысым мен бопсалауға жол бермейміз" деп мәлімдеді. Шынында да, Балтық жағалауы елдері Кеңес Одағы заманынан бері Ресей-Беларусь желісіне байланған еді. Ал Еуропалық одаққа қосылғаннан кейін, әсіресе 2017 жылдан бастап, Литва, Латвия және Эстония 2025 жылға дейін "БРЭЛЛ-ден толықтай шығамыз" деп шешкен. Сол ниетін олар қазір іске асыра алды.
"Бұл мақсатқа ЕО тарапынан 1,6 млрд еуроға жуық қаржы бөлінді. Қаржының басым бөлігі трансшекаралық инфрақұрылымды (мысалы, Польша арқылы келетін жаңа электр желілерін) салуға жұмсалмақ", деп жазды Deutshe Welle.
Саяси "ажырасудың" қымбатқа түскені ме?
Алайда мұндай "энергетикалық ажырасудың" өз салдары бар, деп жазған ресейлік "Эксперт" басылымы, тіпті оның есеп-қисабын да шығарып та үлгеріпті.
Сонымен, ең алдымен, үш елдің энергия балансына көз жүгіртелік. Латвия, Литва және Эстония былтыр сағатына 27,1 млрд кВт электр қуатын тұтынған, бірақ өздері соның 18,5 миллиардтын ғана өндірген. Демек, оларға шамамен 8,6 млрд кВт·сағат жетпейді, яғни тұтыныстың 31 пайызға жуығы сырттан келеді. Кезінде бұл тапшылықтың едәуір бөлігін Ресей мен Беларусь жауып отырған. Мысалы, Литвада 2009 жылы Игналин АЭС-і жабылғалы бері электр қуатын импорттау қажеттілігі мықтап артты, қазіргі тапшылығы - 4,5 млрд кВт·сағ шамасында. Эстонияда тапшылық — 3 млрд, ал Латвияда — 1 млрд кВт·сағ.
Бірақ Балтық жағалауы елдері соңғы жылдары Ресейден тікелей сатып алуды тоқтатып, Польша, Швеция, Финляндия сияқты ЕО елдерінен токты қымбатқа импорттай бастады. Нәтижесінде 2019 жылы бұл мемлекеттер Ресейден шамамен 15,8 млрд кВт·сағ энергия алса, 2024 жылы бұл көлем 11,1 млрд-қа түсті. Импорт азайды дегенмен, баға қымбаттады: 1 кВт·сағ үшін төленетін орташа тариф 0,044 доллардан 0,082 долларға өсті. Егер бұрынғыдай көлемде сатып ала берсе, жылдық шығын 1,295 млрд долларға жетер еді, яғни 2019 жылдағы 705 млн доллармен салыстырғанда 590 млн долларға артық. Бірақ тұтынысты үнемдеудің арқасында "қосымша шығын" шамамен 200 млн доллардың айналасында қалды. Мұның өзі де аз қаражат емес. Демек, Балтық жағалауы елдері қымбат импортқа тәуелділікті біраз сезінуде.
Енді электр энергиясының қайдан келіп жатқанын талдайық. 2024 жылы Швеция Балтық жағалауы елдеріне 5,2 млрд кВт·сағ тасымалдап, басты жеткізушіге айналған. Мұны Швецияның су және жел энергиясына бай болуы, яғни арзан электр өндірісі потенциалымен түсіндіруге болады. Финляндия, керісінше, кабельдік желілердің істен шығуына байланысты (EstLink-2) 42 пайызға аз жіберген, барлығы 4,2 млрд кВт·сағ шамасында. Ал Польша тасымалын 63 пайызға арттырған, көлем - 1,7 млрд кВт·сағ жеткен. Қалай болғанда да балтық жағалауы елдері үшін бүгінгі таңда Ресей-Беларусь желісі іс жүзінде ажыратылған.
Күн шықпай, жел соқпай қалса не істейді?
Бұл жерде тағы бір маңызды қауіп — үш елдің өз энергетикалық құрылымы жаңартылатын көздерге қатты сүйенеді. Мысалы, Литвадағы электр өндірісінің 76, Латвияда 75, Эстонияда 44 пайызы негізінен жел, күн немесе ГЭС арқылы келеді. Мұндай "табиғатқа тәуелді" жүйеде күн шықпай, жел тұрмай қалса, өндіріс күрт төмендеп, баға өседі немесе мүлдем жарықсыз отыру қаупі бар. Бұрын Ресей мен Беларусьтен автоматты түрде энергия алынып, мұндай қиындық белгілі бір дәрежеде оңай шешіліп келген. Енді апаттық жағдай болған кезде, көрші елдерден бірден қуат ала қою мүмкін емес. Мәселен, 5 ақпанда Эстониядағы Аувереская станциясы (270 МВт) мен Нарвадағы бір блок (200 МВт) қатар істен шыққанда, елде 470 МВт тапшылық байқалды. Бұрын осындайда Беларусь пен Ресей көмектескен болса, енді ондай мүмкіндік шектелген.
Беларусь қатты зардап шегеді
Екінші жағынан, Ресей мен Беларусь те азды-көпті шығын көріп отыр. Алайда Ресейдің жалпы экспортында Балтық жағалауы елдеріне жіберілетін электр көлемі едәуір аз болатын, табыстың 25 пайызы шамасында деп есептелген. Тіпті Еуропа бағытындағы экспорт толығымен қысқарған соң да, бұл Ресейдің жалпы бюджетіне айтарлықтай ауыр салмақ салмады: энергия экспортынан түсетін кіріс ел экспортының 0,2 пайызын ғана құрайды екен. Ал Беларусь көбірек зардап шекті деуге болады. Олар Литва шекарасынан небәрі 40 шақырым жерден Островец АЭС-ін (қуаты 2400-2500 МВт) тұрғызған еді. Басты мақсат — Балтық жағалауы елдеріне энергия сату. Алайда Литва бұдан бірден бас тартып, желілерін бұғаттап тастады. 2019 жылы 2,4 млрд кВт·сағ жеткізілсе, 2020 жылдан бері көрсеткіш күрт құлдырап, 700 млн кВт·сағ-қа түскен. Осылайша Беларусьтің жыл сайын жоғалтатын табысы 38-132 млн доллар шамасына жеткен. Бұл жағдайда Минск ішкі тұтынысты ұлғайтып, қаладағы жылыту жүйесіне электр қазандықтарын орнатып, көлік пен тұрғын үй секторын көбірек электрге көшіруге тырысуда. Осылайша АЭС өндірген қуатты өзі игеруге тырысып, газға деген сұранысты да азайтпақ.
Қорыта айтқанда, Балтық елдері үшін басты жетістік — Ресей мен Беларуське тәуелділіктен құтылып, саяси тұрғыда "энергетикалық дербестікті" нығайту болды. Еуропалық одақ бұл қадамды қолдап, ауқымды инвестиция құйды. Дегенмен бірқатар тәуелкелдер туындады: электр тарифтерінің қымбаттығы, резервтік қуат көзінің болмауы және жел мен күн энергиясына тым көп иек арту. Ал Беларусь пен Ресей үшін бұл экспорттан түсетін кірістің бір бөлігінен айрылу болса да, аса ірі шығын емес. Оның үстіне, Беларусь ішкі нарықты кеңейтіп, АЭС қуатын толықтай пайдаланудың амалына көшіп жатыр. Ендеше БРЭЛЛ жүйесінің құлауы тек энергетика тұрғысынан емес, геосаяси салмағы бар, саяси шешім деуге негіз бар. Ал алдағы уақытта Балтық жағалауы елдерінің энергодербестігі толық қамтамасыз етіле ме, оны алдағы уақыт көрсетеді.
