Poezıa — júrekten tógilgen syr, jan dúnıeniń aınasy. Ol – adamzat balasynyń eń názik sezimderin, tereń oılaryn kórkem tilmen jetkizýdiń bıik úlgisi. Aqyn — sol sezim men oıdyń únin tap basyp, sózben sýret salatyn sheber. Árbir óleń jolynan halyqtyń muńy men qýanyshy, taǵdyry men armany kórinis tabady.

Solardyń biri — Aqyn Alaqanuly. Onyń poezıasy – shyndyq pen sezimniń, ulttyq rýh pen adamgershilik qadir-qasıettiń tutas bir kórkem álemi.

Taqyryp osylaı bastaıyk pa

 

Eki janrda da qalam terbep júrgen qalamger Aqyn Alaqanulynyń taǵy bir qyry onyń poezıalyq týyndylaryna kóz júgirtkendi jón kórdik.

Aqyn óleńderiniń taqyryptyq aýqymy keń. Qaı taqyrypqa qalam terbese de aqyn óleńderiniń poezıalyq qýaty mol, ómirsheń dúnıelerdi ómirge ákelgen. Aqyn óleńderinde aqynǵa tán salmaqty oı, ishki sezim ıirimderi, kóńil tolǵanystary, sezimtaldyq, ómirge degen qushtarlyq anyq seziledi. Óleń qudiretin tereń túsinýi, ómirdi talǵam tarazysyna sala otyryp, fılosofıalyq oı túıý, Aqyn Alaqanulynyń óleńderiniń ózegine aınalǵan. Óleńderi júrekke jyly tıedi, tili jattyq, týmysynan qarapaıym, jasandy da jyltyraq, qyltyń-syltyńnan aýlaq, bir qalyptylyǵymen oqyrmanyn baýrap alady. Onyń óleńderinen ultjandylyǵyn, elin, jerin súıetindigin, atamekenge degen sarǵaıǵan saǵynyshyn, qulazyǵan kóńili kózge uryp turady.

Aqynnyń óleń, tolǵaýlary jergilikti baspasóz betterinde, ujymdyq jınaqtarda jáne sonymen qatar óziniń «Saǵynysh» atty kitabynda jaryq kórdi. Keıingi shyqqan «Saǵynysh» atty shyǵarmalar jınaǵyna birqydyrý jasaı otyryp, kóńilge túıgenimiz aqyn poezıasynan Otanǵa, Elge, Atamekenge degen saǵynysh sazy anyq baıqalady.

«Tolǵaýshy aqyn áýeli kóńiliniń kúıin-muńyn, múddesin, zaryn, kúıinishin, súıinishin aıtyp, sher tarqatý úshin tolǵaıdy. Qysqasyn aıtqanda, qazandaı qaınaǵan ýaqytta shyǵatyn júrektiń lebi, kóńil qusynyń saıraýy, jannyń tartatyn kúıin tolǵaı alýda»

«Táýelsizdik tolǵaýy» atty tolǵaý óleńinde táýelsizdiktiń qalaı kelgenine kóz tastap, «aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen» kelgen táýelsizdik jaıyn sonaý Kúltegin babamyzdan bastap, tarıh qoınaýynan syr shertip, «Tekti atanyń tekti urpaǵy» Abylaı hannyń kúlli qazaqtyń basyn qosyp, qalmaqtarǵa qarsy toıtarysyn aıta kelip, «Elim-aı» - dep, eńirep, botadaı bozdasa da, qazaq rýhynyń bıik, jigeriniń jasymaǵanyn, qaısar ekendigin, qıly-qıly zaman kezindegi asharshylyq, qýǵyn-súrgin kelgen zulmat zamanda, otarshyldyq ezgidegi sanasynyń ýlanǵanyn, din men tildiń jutańdyǵyn, ámirshil-ákimshil júıeniń qazaq zıalylaryna tıgen zıanyn, Stalındik saıasattyń qurbandyǵy bolǵandyǵyn kúıine jyrlaıdy. Yzǵarly jeltoqsannyń qurbany bolyp, elim úshin jan pıda degen órshil qazaq ul-qyzdarynyń qasyq qanymen kelgen, qasterli táýelsizdikke qol jetkizgenin basa aıtady. Babalar ańsaǵan egemendikke, azattyqqa qol jetip, óshkenimiz qaıta jańǵyryp, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetkenin, kók aspanda kók baıraǵymyz jelbirep, ánuranymyz sharyqtaǵanyn maqtanysh sezimi masaıratyp, osy kúnge jetkizgen bir Allaǵa táýbe etedi.

O, týǵan jer sende ótkizdiń nebir kesel-zulmatty,

Seniń betiń qan-tógissiz, qasiretsiz turmapty.

Týǵan jerden pana tappaı shetke ketken sandalyp,

Talaı sherli aqyn-jyraý bir ózińdi jyrlapty.

O, týǵan jer, tebirene tolǵanamyn men búgin,

Táýelsizdik arqasynda endi ǵana shyqty únim.

Táýelsizdik arqasynda kóterilip eńsemiz,

Qaıta oraldy umyt bolǵan dinim, saltym bal tilim.

Atajurtqa aǵyldy kep aǵaıyndar alystan,

Quryp ketpeı urpaq úshin ómir boıy alysqan.

Bir kezderi torǵaı toz bop bosyp ketken shetelge,

Táýelsizdik arqasynda qaıta oralyp tabysqan.

Qýanyshtan mazdap jandy ár júrektiń jalyny,

Ózgerdi endi adamdardyń kózqarasy tanymy.

Táýelsizdik arqasynda Azıada biregeı,

Qazaq degen eldiń baryn búkil álem tanydy.

– dep et júregi egile jyrlaıdy.

«Aýylyń kóship keledi...» atty tolǵaýy elimiz egemendigin alyp, táýelsiz el atanǵanda alys-jaqyn shetelderdegi qandas baýyrlarymyzdyń atajurt altyn besigine aǵyla, kóshkeni jaıly tebirene jyrlaıdy:

...Artta qalyp Altaıdyń qońyr beli,

Qımasa da jurttaryn kóńilderi.

Apyl-ǵupyl asyǵys qoparyldy,

Táýelsizdik aldy dep Qazaq eli.

Asyǵady qaýyshar elim bar dep,

Ata-baba mekeni jerim bar dep.

Aldymyzdan ańqyldap shashý shashar,

Aq jaýlyqty analar kelin bar dep.

Aqsaqaldy atalar, aǵa bar dep,

Arqa súıer aıalar elim bar dep.

Aýylyń kóship keledi qıalardan,

Asyp ótip kúdirden qıa joldan.

Asyqtyryp arbaıdy jeteleıdi,

Atajurtyn ańsaǵan qıal-arman - dep elin, jerin, atajurtyn saǵynǵanyn shette, jyraqta júrse de atamekenine degen ystyq kóńili, sary maıdaı saqtaǵan júregindegi saǵynyshyn arqalap, sharshap shaldyqsa da, atajurttyń aýasymen demalyp, topyraǵyn basyp, aýnap-qýnap maýqyn bir bassam degen arman-tilektiń oryndalar sátin kútkendeı. Sol uly kóshtiń áli kúnge deıin sozylyp jatýy, búgin-erteń tolastamaıtynyn, qazaq degen el barda jalǵasyn tabatyndyǵynda jyr etedi.

Atajurtqa ózderimen birge sarqyt qylyp, qazaqtyń umyt bola bastaǵan salt-dástúrin, qaımaǵy buzylmaǵan, ananyń aq sútimen daryǵan ana tilin, ónerin ala keldi. Sózimizdiń dáleli retinde myna bir óleń joldaryn usynǵandy jón kórdik:

Mal qalsa da, jurtynda qalmaıdy eken,

Qasıetti qazaqtyń shańyraǵy.

Tal besigin tastamaı ala keldi,

Talaı jyldar jubatqan alań eldi.

Bógde elde bodan bop júrse-daǵy

Umyt bolmaı dástúr salt sana keldi,

Tunyq kúıde qazaqtyń tili keldi.

Qasıetti ıslam dini keldi.

Ańqyldaǵan aq jarqyn peıili bar,

Jarastyrǵan aǵaıyn, el men eldi.

Óner keldi ultyńdy áıgilegen,

Qara óleńi qazaqtyń áıgili óleń.

Buryn-sońdy jazylyp syzylmaǵan,

Tarıhy bar tamyryn jaıǵan tereń,

Shejire de, ǵalym da, dana keldi.

Aqylshy bop bastaǵan «jaraly» eldi,

Qanǵa sińgen qazaqtyń qasıetin.

Boıǵa saqtap qasterlep ala keldi, - deıdi.

Qazaq óte ónerli, shetinen ánshi, kúıshi, bıshi, aqyn halyq. Sol atamekenine oralǵan qandas baýyrlarymyz da ónerden qur alaqan emes ekendigin, sonyń ishinde aǵashtan túıin túıetin nebir sheberler, shoıyn temirdi balqytyp túrli zergerlik buıymdar jasaıtyn ustalar baryn aıtady. Bes saýsaq birdeı emestigi taǵy bar. Solardyń ishinde tentegi de, qıynnan qıystyrǵan pysyǵy da, jymyń qaqqan jylposy da bar, biraq jaqsy-jaman bolsyn bári bir qazaqtyń balasy ekenin tilge tıek etedi. Osy óleńinde aqyn:

Qýǵyn súrgin basynnan keshken udaı,

Keshegi ótken tarıhtyń aıǵaǵyndaı.

Atalar men aq basty ájeler bar,

Betke ustar qazaqtyń qaımaǵyndaı.

Nemese:

Kelgen baqty qaıtarmaı, qapy qalmaı,

Ósiripti óshirmeı, urpaq jalǵaı.

Sansyz bulaq saı-saıdan sylań qaǵyp,

Kók teńizge sarqyrap quıylǵandaı - dep áserli teńeý jasaıdy.

Taǵy bir óleńinde aqyn:

Aýylyń kóship keledi, aýylyń kóship,

Atameken aldynan samaly esip,

Adasqandar tabysar kún bar ma eken?

Ashylǵan soń aldyńnan aıqara esik.

Jaqyn tússe janyńa jatyrqama,

Tosańsıdy,

El jańa.

Jurty jańa.

Ózge emes jatsynar óz qandasyń,

Tek ózderiń olarǵa bolar pana.

Jyl qustary jetedi kólin ańsap,

At jaqsysy jetedi jerin ańsap.

Kelip jatyr alystan qandastaryń,

Qaıta aınalyp adasqan elin ańsap.

Atajurttan kóńilin sýytpaǵan,

Dinin, tilin, saqtaǵan umytpaǵan.

Ózge elde júrse de ógeı bolyp,

Jaman ádet janyna jýytpaǵan.

Burynǵydaı saılanyp qarý kezep,

Kóshirgen joq olardy kúshpen aıdap.

«Atameken... Elim...» - dep eljiregen,

Tula boıda keledi qany qaınap.

Atamekenge aǵylǵan qandastardyń jaı-kúıin aıta kelip, jańa ortaǵa beıimdelip, sińip ketýine qolyn ushyn sozý ár qazaqtyń paryzy ekenin aıtady.

«Armany ár qazaqtyń – Atameken» degen óleńinde:

Shette týdym,

Shermende óstim, taǵdyr solaı jazypty.

Ata-babam atajurttan talaı aýyp azypty,

Zar zamannyń zardaptaryn tartqan ótken tarıhta.

Meniń osy taǵdyryma, olar emes jazyqty.

Shette turdym,

Shettep júrdim ózge jurtqa jaltaqtap,

Eleńdeýmen er jetippin ar saqtamaı jan saqtap.

 

Óz Otanym, óz jerim dep maqtanyshpen aıta almaı,

Ómirimniń kóbi ótti, jan-júıkeme salmaq sap.

 

Men sekildi mıllıondar, shetelderge shashylǵan,

Azap shekken, aıyrylǵan, nebir esil asyldan.

Timiskilep tirlik quryp, tek qursaqtyń qamymen,

Amalsyzdan bóten elge baýyr basqan, bas urǵan.

 

Shette bolsa da týǵan eliń saǵan ystyq seziler,

Oılap ketseń jan-júregiń saǵynyshtan eziler.

Ulty basqa bolsa-daǵy tabystyrǵan taǵdyryń,

Ol da saǵan baýyr basqan, bal jalasaqan baýyr el.

 

Biraq, biraq...

Atajurtym ornyń bólek basqadan,

Ata-babam seni maǵan mura etip tastaǵan.

Sonyń úshin tek sen ǵana tabynarym táńirdeı,

Ólgende topyraǵyńdy torqa qalyp jastanam.

 

Babalardyń jatyr sende tarıh toly súıegi,

Babalardyń qany tamǵan, topyraǵyń kıeli.

Qashan, qaıda týsa-daǵy, qazir qaıda júrse de.

Atameken tek sen ǵana – ár qazaqtyń súıeri - dep kisi eli, kisi jerinde júrip, atamekenge degen sarǵaıǵan saǵynyshy, qulazyǵan kóńili, shette júrip ómirimniń kóbi sol jaqta ótkenin ókinishpen aıtady.

Al, «Kóshpendiler» atty óleńi tútin ısi burqyraǵan, óristegi maly shýlaǵan, jaılaýdaǵy qazaq aýylynyń bet-beınesin, jaı-kúıin kóz aldyńa elestetedi:

Tezek jaqqan úılerden tútinniń ısi burqyrap,

Qyzǵylt jaryq ińirde shańyraqtan jyltyrap.

İrgeden esken ókpek jel bilte shamdy shalqytyp,

Qara qazan qaınaıdy býy shyǵyp burqyrap.

Qara boran yzǵarly úzikterdi sabalap,

Shańyraqty shalqytyp, tolastamaı mazalap.

Jelbegeılep jamylyp kıimderin búrisip,

Bala-shaǵa otyrar ot aınala jaǵalap.

Mazdaǵan tezek shoǵy sharpıdy betti jylymyq,

Maýjyraıdy balalar kózge uıqy tyǵylyp.

Qara tóbet ańdıdy bosaǵanyń syrtynda,

Shyqqan saıyn as ıisi silekeıi shubyryp.

Otaǵasy tym-tyrys, san qıly oıǵa batady,

Mazalaǵan myń túıtkil oı túbinde jatady.

Áıeli otty óshirmeı, qaǵystyryp shalany,

Qazandaǵy sorpany sapyryp dámin tatady.

Kóship qonǵan tórt mezgil aýystyryp órisin,

Kóshe júrip qorǵaǵan atajurtyn el úshin.

Kóshe júrip ósirgen tal-besikte urpaǵyn –

Talaı ǵalym, ǵulama, aqyn, ánshi, serisin - dep kóshpendi qazaq turmystyń aýyr taýqymetin arqalaı júrip, bilimdi, bilekti, alǵyr, (el qorǵaǵan batyry, qolyna qalamyn ustaǵan aqyny, dombyrasyn arqalaǵan sal-serisi, myń buralǵan bıshisi, kúmis kómeı ánshisi) urpaq tárbıelep ósirdi.

dese, «Saǵynysh» atty óleńinde:

Saǵyndym men, saǵynysh kóp júregimdi syzdatqan,

San saǵynysh tunyp jatyr oı sanamda zil batpan.

Saǵynyshtyń saldarynnan sanam sanǵa bólinip,

Janym keıde tońazıdy sekildi bir muz qatqan.

 

Saǵynamyn týǵan jerdi aınalyp bir qushsam dep,

Qıa almaımyn, qıaldaımyn qustaı bolyp ushsam dep.

Uly Altaı alyp asqar quzdaryńdy saǵynam,

Seniń zańǵar bıigine taǵy da bir shyqsam dep.

 

Quba jondar, bel belester, at oınatqan sary dala,

Sende ótkizgen jas shaǵymnyń qyzyqtary qanshama.

Sarqyraǵan taý sýynnan qunyǵa bir jutsam dep,

Taǵat tappaı ańsap ketem shóldegende tamsana.

 

Saǵyndym men, kólderińdi shomylyp bir alsam dep,

Jadyraǵan jaz jetkende jaǵańa bir barsam dep.

Jazben birge saǵynyp kep maýqyn basyp alatyn,

Qıalaıdaımyn men de bir sát jyl qusyndaı bolsam dep.

 

Quzdan qulap sarqyraǵan ózenderdi saǵynam,

Kóz aldyma elestetsem san túrli oıǵa salynam.

Qashan, qaıda júrseń-daǵy saǵynyshqa bóleıtin,

O, týǵan jer seniń osy qudiretińe tabynam.

 

Saǵynamyn jaılaýymdy sary qymyz sapyrǵan,

Kórgen saıyn kókiregińe ottaı ystyq basylǵan.

Aıly keshte qyz-bozbala jamyrasa jyıylyp,

Oıyn-saýyq qyzyǵymen talaı tańdy atyrǵan.

 

Saǵynamyn aýylymdy aýnap-qýnap jatatyn,

Jeńgeler men kelinderdiń qolynnan dám tatatyn.

Aǵalar men inilerdiń bárin-bárin saǵynam,

Keńesip syr aqtarylyp bir suhbattasatyn.

 

Dos arýlar qaldy-aý alys qarakózder jaýtańdap,

Olar da ár kez túsiredi júregińe kóp salmaq.

Taýsylmaıtyn saǵynysh kóp mazalaǵan janymdy,

Týǵan jerim, elim degen saǵynyshtar san tarmaq – dep saǵynyshqa toly júregin aqtaryp, týǵan elge, otanǵa, sol bir ótken qaıta oralmas jastyq shaqqa, taı-qulyndaı qatar tebisip ósken dostaryna, aǵaıyn-týysqa degen sarqylmas saǵynyshyn arqalap kelip:

Qaıran meniń týǵan elim seniń netken keń ishiń

Júrsemdaǵy senen jyraq ardaqtysyń men úshin

Osy sansyz saǵynyshtyń bárin, bárin, bárinde de,

Qurbandyqqa shaldym bir-aq Atameken sen úshin.

- dep atameken úshin nar táýekelge barady.

...Bókterinde taýlardyń tóskeıge maly bettegen,

Jol-jónekeı jolaýshy tústenbeı sirá ótpegen.

Bara qalsań bir úıge dastarhanyn jaıatyn,

Oty sónip oshaqtan, tútin ısi ketpegen,

Bul meniń ósken – aýylym!

 

Alystan ańsap kelgende aýnap bir meıiriń qanatyn,

Otannyń bir bólshegi jer besigiń-jánnattyń.

Otyz úıden ulyna, qyryq úıden qyzyna,

Ábes qylyq baıqalsa birigip tyıym salatyn.

Bul meniń ósken – aýylym!

-dep qaımaǵy buzylmaǵan qarabaıyr qazaq aýylyn, úlkenge qurmet, kishige izet kórsetetin, «aǵaıyn tatý bolsa at kóp, abysyn tatý bolsa as kóp» deıtin atam qazaq, ulyn otyz úıden, qyzyn qyryq úıden tyıatyn, qazaq aýylynyń ajaryn asha túskendeı.

Men senderdi máńgilik súıip ótem,

Ózderińmen júrgende bıik ekem.

Sender joqta jalǵyzbyn, jabyrqaýmyn,

Jalǵyz bolý árıne qıyn eken.

 

Sender barda erkinmin, eriktimin,

Jaıdarly, jaısańmyn, kóriktimin.

Ózderińe erkelep arqalanyp,

Ótipti talaı-talaı qyzyq kúnim - dep ormansyz bulbul bolmaıtyny sekildi, dossyz adamnyń da bolmaıtyny belgili. Kóńili darıadaı dostarmen ótken qyzyq shaqty saǵyna eske alady.

 

Sender jaıly jalyqpaı jyrlap ótem,

Oı joq edi-aý arada alabóten.

Júregimniń túbinde máńgi saqtap,

O dúnıege ketkende ala ketem.

 

Qoldan kelmes umytý, umytpaımyn,

Ketpeńdershi habarsyz izim-qaıym.

Taı-qulyndaı tebisken qaıran jastyq,

Armandaımyn alystap ketken saıyn.

 

Men senderdi máńgilik súıip ótem,

Sender úshin jalyndap kúıip ótem.

Shyn dos bolý – bul netken asyl sezim,

Ol da bergen allanyń syıy me eken.

 

Asyl sezim álbette qıyn eken,

Bulqan-talqan soǵatyn quıyn eken.

Kóńilimdi men-daǵy quıyndatyp,

Dostarymdy máńgilik súıip ótem.

- dep kishkentaıdan birge ósken, qurby-qurdas, bir tilim nandy bólip jegen joldas-jora, júregi men tilegi bir dostaryna degen saǵynyshyn, alaburtqan kóńili men nazyn jetkizedi.

Barsha aqyndarǵa áser etetin tabıǵat qubylysy, jyl mezgilderi Aqyn Alaqanulynyń da júregin shymyrlatpaı qoımaǵan:

Keletinin sezgendeı arý kóktem,

Qarmen birge yǵysyp yzǵar ketken.

Jas júrekke mahabbat nuryn seýip,

Jan sergiter samaly betten ópken.

-dese, bir óleńinde:

Quıshy, quıshy, taǵy da quı, jerdiń ótip mıynan,

Qur qalmasyn baıtaq dalam seniń osy syıyńnan.

Quıyp berseń kilemdeı bop túrlenedi dalamyz,

Sondyqtanda seniń ǵajap qudiretińe syıynam.

-dep tebirenedi.

Al, «Kúnder ótip barady» degen óleńinde kúrmeýge kelmeıtin qysqa jip sekildi, osynaý ómirdiń syrǵyp bara jatqanyna keııdi. Bes kúndik jalǵanǵa bárimizdiń de qonaq ekenimizdi aıta kelip, baıansyz baqyttyń shyrmaýynda shyrmalmaı, bir-birimizdi qurmettep syılap ótsek degen júrekjardy tilegi óriledi.

Tań atsa kún batady, kúıbeńmen bir kún ótedi,

Jabyrqatsa keı kúniń, keı kúniń rıza etedi.

Kóktemgi qardaı sógilip, ólsheýli seniń ǵumyryń,

Birte-birte taýsylyp kúndermen erip ketedi.

-dep kelte ómirdiń qysqalyǵyn aıtyp nalady.

Tolǵaǵy jetken tildiń jaıynda «Tól tilge túsken tilá» - dep baǵalap áli kúnge deıin óz elinde ógeıdiń kúıin keship, aıta aıta jaýyr bolǵan til máselesine et júregi aýyryp, óz ana tilimizge ózimiz janashyr bolmasaq, ózgege kereksiz ekendigin aıta kelip:

Ana tilim áli de shyǵa almaı júr tasadan,

Ana tilsiz eshqashan kórkeımegen esh adam.

Barlyq ulttar álemde óz tilderin qasterlep,

Rýhanı baılyǵyn óz tilimen jasaǵan.

 

Taǵdyryna tiliniń jany ashymas ózgeniń,

Tiliń óshse ultyńnyń quryǵany-sóngeni.

Táýelsizdik tiregi berekeniń uıytqysy,

Ana tilin baıytar, aqyl-oıdy zerdeni.

 

Elemegen óz tilin ata-anasyn elemes,

Ata-anany elemeý-adamdyqqa tán emes.

Ana tilin mensinbeý – qorlaǵany óz ultyn,

Ultyn qorlaý namyssyz, satqyndyqtan kem emes.

dep «óz ana tilin súımegen adam, bireýdiń tilin súıip jarytpaıdy», degen pikirdi qozǵaıdy.

«Abaıdy bilý, Abaıdy taný – búkil qazaq ádebıetiniń damý joldaryn bilý, XIX ǵasyrdaǵy áleýmettik oı-sananyń barysyn ańǵarý bolyp tabylady» -deıdi, akademık, kórnekti Abaıtanýshy Qajym Jumalıev

Qolyna qalam ustaǵan barsha jan qazaqtyń bas aqyny, myń jylda bir týatyn Abaıdaı uly aqynǵa soqpaı ótý múmkin emes. Sol ádepten ozbaı Aqyn Alaqanulyda Abaı syndy qazaqtyń kemeńger, dana tulǵasyna ózindik ún qatady. Abaı rýhymen syrlasyp:

Júreginiń túbine naq boılaı alsań Abaıdyń,

Seziledi shynymen-aq talaı qaıǵy talaı muń.

Kózben emes kókirekpen seze bilseń oılaryn,

Shyn ǵıbrat alǵandaısyń ashylyp bir saraıyń.

 

Abaı dese búkil álem ol qazaq dep biledi,

Meniń elim uly Abaıyn maqtan tutyp júredi.

Máńgi-baqı óshpeıtindeı artyna sóz qaldyrǵan,

Qazir de tur dúrs-dúrs soǵyp uly aqynnyń júregi.

 

Abaı! Abaı!...qandaı shirkin, qasıetti uly esim,

Osy esimmen masattanyp, marqaıyp bir júresiń.

Barlyq álem Abaıyńdy qadir tutyp jatqanda,

Qazaǵyńnyń ǵalamatyn sonda ǵana bilesiń.

 

Abaı aıtqan bar shyndyqtyń ishinde joq sóz bóten,

Kúńirenip ol aıtpaǵan oılap kórsem az eken.

Sondaı uly uldaryńdy áıgilegen álemge,

Men ózińe bas ıemin aınalaıyn qazekem –dep tolǵanady.

Aqyn Alaqanuly atamekenge kelip, qonys tepkennen keıin kóńili ornyǵyp, saǵynyshy basylyp, shyǵarmashylyq jolyn ózindik jańasha órleýmen, sony betburys jasap ónimdi eńbektengeni baıqalady.

Ólgende meni jerleńder, Saryarqanyń tósine,

Urpaqtarym árdaıym alyp júrer esine

Atameken topyraǵy buıyrǵanǵa táýbe etip,

«Uıyqtarmyn» bir typ-tynysh eki aıaqty kósile.

 

Babalarym jatqan jer – meniń de ol besigim,

Qarsy alar qashanda aıqara ashyp esigin.

«Qymsynbaı sirá jatarmyn, mamyqtaı jaıly sezilip,

Qanymda meniń bolǵan soń, qazaq degen esimim - dep aǵynan jaryla aqtaryla jyrlaıdy. Júregindegi atamekenge degen sarǵaıǵan saǵynyshtyń sary zapyranynan aıyǵyp, janynyń jaı tapqany kórinip tur. Sózimizdiń dáleli retinde myna bir shýmaǵyn keltireıik.

Atameken saǵan degen bir sezim bar alaýlaǵan

Talaı jyldar mazamdy alǵan, júregimdi jaýlaǵan.

Sol bir sezim óleń bolyp kókiregimniń túbinen,

Budan buryn dál osylaı nóser bolyp jaýmaǵan.

 

Jyrym meniń, syrym meniń quıa tússhi seldetip,

Kenezemdi keptirip eń, jaýmaı meni shóldetip.

Atajurtqa jetkenimde ómeshegim úzilip,

Sirkirep bir quıylatyn kezeń keldi kóldetip.

-dep arqasy qozyp, shabyttanady.

Atameken sen meniń armanym eń,

Babalardan mura bop qalǵanym eń.

Týsamdaǵy shet elde izdep kelip,

Ózińe júregimmen jalǵanyp em.

 

Ózińnen taptym izdep joqtyń bárin,

Kóńilimdi qýanyshqa toltyramyn.

Seziler ólsem-daǵy aq mamyqtaı,

Ózińniń torqa bolyp topyraǵyń - dep atamekenniń árbir tasyna deıin ystyq ekenin aıta kelip, bir ýys topyraǵy buıyrsa degen nıetin jetkizedi.

Aqyn Alaqanuly shyǵarmashylyǵynyń órisi keń, aıtar oıy ózekti, salıqaly dúnıeleri qunyn joǵaltpaıdy. Óleń, tolǵaýlarynyń mazmuny baı, jalań sóz, qurǵaq aıtýdan, ásire qyzyldan aýlaq. Búgingideı jahandaný zamanynda urpaq tárbıeleý óte jaýapty is. Osy oraıda aqynnyń poezıasy jastardyń sanasyna sáýle túsirip, rýhanı qazynasynyń molaıa túsýine áserin tıgizedi.

Aqyn Alaqanuly poezıasynyń negizgi ıdeıasy jas urpaqty Elin, Jerin qorǵaýǵa, Otanyn súıýge, ata-babamyzdan jetken asyl qazynamyz – salt-dástúrimizdi, dinimizben, tilimizdi umytpaı kelesi myń jyldyq urpaqqa jetkizýdi amanattaıdy.

Aqynnyń «Táýelsizdik tolǵaýy» óleńinde bolashaq urpaqqa qazaqtyń basynnan ótken azapty, qaıǵyly kezeńderdi kóz aldyńnan ótkizip, kók túrik dáýirinen táýelsizdikke deıingi san ǵasyrdy qabystyra otyryp:

 

Maqtanaıyq, pir tutaıyq, kók baıraqty kórgende,

Eńse kóter, endi eshqashan jabyrqama sendel me?

Azattyqty armandaýmen qansha urpaq ótpedi,

Táýbe eteıik, quryp ketpeı osy kúndi kórgenge.

- dep táý eter - táýelsizdigimizdin baıandy bolýyn, shańyraǵymyzdyń bıik, keregimizdiń keń, tútinimizdiń túzý ushqanyna shúkirshilik etedi.

El bolashaǵynyń kepili jastar desek, sol jastardy:

Eltańba men Ánuranyń kók baıraǵyń qýatyń,

Osy úsheýi áıgilegen barsha álemge el atyn.

Osy úsheýi ár qazaqtyń asqaraly armany,

Kóz aldyńda kelgen saıyń rýh berip turatyn.

- dep eldigimizdiń belgisi, táýelsizdigimizdiń tól tumary, Eltańba, Ánuran, Kók týymyzdy qurmetteýge úndeıdi.

«Aýylyń kóship keledi...»tolǵaýy elimiz táýelsizdik alǵan jyldary atajurtyna asyǵa boı túzegen qazaq kóshi týraly qalam terbeıdi.

Qarataýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.

El jurttan aıyrylǵan qıyn eken,

Qara kózge móltektep jas keledi...

- dep bastalatyn «Elim-aı!» ániniń shyǵý tórkini tarıhtan belgili, ıaǵnı, sonaý... «Elim-aı!-lap, eńirep kóshken qıly zaman kezinde, dıirmenniń tasyndaı dóńgelengen dúnıege, tarydaı shashylǵan qazaq, el eńsesin tiktep, etek-jeńin jınaǵan kezde atamekenine údere kóshken qazaq aýylynyń kerýen kóshi jaıly:

Burynǵydaı kezenip qarý saılap,

Kóshirgen joq olardy kúshpen aıdap.

«Atameken... Elim...» -dep eljiregen,

Tula boıda keledi qany tasyp.

- dep aǵynnan jarylady. Osy tolǵaýdaǵy aqynnyń negizgi aıtar oıy kúlli qazaqty bir shańyraqtyń astyna uıystyryp, beıbit elde tatý-tátti ómir keshse degen ıgi tilegi osynaý bir shýmaqqa syıyp ketkendeı:

 

Atajurtqa qandastar jıylsa eken,

Kóshý degen osymen tıylsa eken.

Qany tamǵan babalar topyraǵy,

Urpaǵyna torqa bop buıyrsa eken.

Aqyn júregi názik, sezimtal keledi, ómirdiń tylsym qubylystaryn, jyl mezgili aqyn júregin shymyr etkizip, tula boıyn bılegen shabyttyń óleń bolyp tógileri zańdy qubylys. Osy tusta A.Alaqanulynyń «Taǵy da jadyratyp keldi kóktem» deıtin óleńinde:

Taǵy da jadyratyp keldi kóktem,

Kún syılap shýaqty nuryn tókken.

Jer beti túlep júni tirilgendeı,

Esh belgi joq qytymyr qystan ótken.

- dep jer betin júnge teńep, metafora jasaıdy.

 

Arý kóktem bireýge arman kóktem,

Allanyń bergen syıy bizge kókten.

Táýbe deıik, aman-saý jetkenge de,

Jandar da bar kóktemdi kórmeı ketken.

 

Kóktem kelse toı-dýman ere keler,

Peıili keń, kóńil shat, merekeli el.

Jylda osylaı aman-saý qaýyshtyryp,

El-jurtyma, yntymaq, bereke ber –

dep el jurtynyń amandyǵyn tileıdi.

Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵana ómirdiń synaptaı syrǵanap bara jatqanyna, ýaqyt atty urshyq-dúnıeniń kóz aldyńda ıirilip, jastyq shaqtyń ótip bara jatqanyna aqyn ishteı kúıinip:

Bir kúnim ótti taǵy da ómirimniń bólshegi,

Árbir ótken kúnderim ózinshe syr shertedi.

Sanasań ótken kúnderdi sanań sanǵa bólip,

Oılasań shirkin, bul ómir netken kelte edi.

- dep sum jalǵannyń qysqalyǵyna qynjylady.

Tań atsa kún batady, kúıbeńmen bir kún ótedi.

Jabyrqatsa keı kúniń, keı kúniń rıza etedi.

Kóktemgi qardaı sógilip, ólsheýli seniń ǵumyryń,

Birte-birte taýsylyp kúndermen erip ketedi -

dep aqyny ýaqyttyń bir orynda turmaıtynyn kóktemgi qardaı kóbesi sógilip, aqyryn ǵana erip ketetinin «qarǵa» teńeý arqyly oıyn dóp basyp jetkizedi.

«Ózińe úńil ózgeden» atty óleńinde adamdar arasynda ala da, qula da bolatynyn, tirlikke beıimi bar epti de, qolynnan túkte kelmeıtin osaldyń baryn da aıta kelip:

Jaqsy adam dep bireýdi shań jýytpaı maqtaımyz,

İnishek dep, aǵa dep,jaǵattaımyz, jaqtaımyz.

Qaıyrymdy, meıirimdi, bilimdi de isker dep,

Qalaı? qaıtip júrse de, bir min taqpaımyz.

Biraq – taǵy keıbireýiniń ishinde,

Qara jylan jatqanyn kórmeımiz de tappaımyz -  dep betine kólgirisip, artynan sóz qylatyn jaǵympaz, surqıalardyń ishindegi «qara jylanyn» áshkerleıdi.

Sum soǵystyń kimdi de bolmasyn janyn túrshiktirip, záresin alatynyny aıdan anyq. Aqyn Alaqanuly nemeresiniń soǵys týraly kıno kórip, boıyn úreı bılep, óń túsi qashyp, sumdyq kórinisten shoshyǵan balanyń kóńil-kúıin «Sábıler soǵys kórmesin» atty óleńinde tebirene jyrlaıdy. Soǵystyń bala psıhologıasyna qanshalyqty áser etetinin aıta kelip, sábılerdi mundaı jaǵymsyz dúnıelerden alshaq ustaýǵa úndeıdi:

...Qulynym-aý jańa ǵana oınaq qaǵyp júr ediń,

Qas qaǵymda nege munsha taýyń qulap júdediń.

Shyn soǵysty eshqashanda kórmese eken sábıler,

Úzbese eken adamdardyń meıiriminen kúderin.

-deıdi.

Aqyn poezıasynyń taqyryby aýqymdy, qoǵamdaǵy ózekti máselerge qozǵaý sala otyryp, alǵash mektep tabaldyryǵan attaǵanda ómirge, bilimge, ónerge degen ashylar esiktiń qońyraýyn aqyn júregimen sezinip, oı eleginen ótkizip óleńmen órnekteıdi.

Alǵashqy qońyraý syldyry –

Ǵylymnyń jarshysy oıatar.

Únimen terbetip janyńdy,

Ózgeshe sıqyryly til qatar.

Ananyń áldıi ispetti,

Júreke jaǵymdy áýenmen.

Balalar jıylyp mektepke,

Qustardaı tizilip qaz-qatar.

Alǵashqy qońyraý syldyry –

Janyńa shýaq sebedi.

-dep sýretteıdi.

Kelin keldi, aǵaıyn kelin keldi,

Dúrliktirip, qýantyp dúıim eldi.

Bir balasy ekeý bop ata-anasy,

Kópten beri ańsaǵan qyzyq kórdi.

 

Kelin keldi kúlimdep, shattandyryp,

Aıtarlyqtaı el-jurtqa maqtan qylyp,

Alys-jýyq týysty asyqtyryp,

Kelin túsken aýylǵa attandyryp.

 

Yrys keldi, bul úıge kelin keldi,

Kórińizder kánekı kelindi endi.

Aq shashýlar shashylsyn aq kelinge,

Serpiltip alyp-ushqan kóńilderdi.

 

Bir áýletke baq qondy kelin keldi,

Jas jubaılar jańasha ómirge endi.

Elimizge qosylyp bir jas otaý,

Bolashaqqa zor úmit senim keldi.

 

Shattyq keldi,

Shýaq bop kelin keldi,

Teńin taýyp qosylyp tegin keldi.

Qazaq atam qashannan aıalaǵan,

Aqbosaǵa attaǵan kelinderdi.

- dep ejelden qanymyzǵa sińgen qazaqtyń ata-dástúri kelin túsirý saltyn, dáripteıtin bul óleńde aq bosaǵany attaǵan aq kelinmen birge yrys, qut-bereke keletinin, kósegesin kógertip, keregesin keńeıtetinin «Kelin keldi» óleńinde tilge tıek etedi.

«Qanǵa sińgen qasıet» óleńinde aqyn qazaqtyń yqylym zamannan batyr, aqyn, ánshi, sal-seriligin urpaqtan urpaqqa beriletindigin aıtady. Jesirin jylatpaǵan, jetimin jebep júretin, úlkenge – qurmet , kishige – izet kórsetken, keń peıildi qazaq minezin, qolda baryn aıamaıtyn ıisi qazaqtyń osynaý qasıetin:

Yntymaq pen birlikti qashan da sen jaqtaısyń,

Tatýlyǵyn týystyń bekem berik saqtaısyń.

«Kóre almaıtyn» kúńshil dep aıtsyn dushpandar,

Dál qazaqtaı baýyrmal eldi sirá tapaısyń.

 

Keshken seniń basyńnan az emes ǵoı azabyń,

Zulymdyqty sonda da oılamaısyń tazasyń.

Ózgerse de ómiriń, ózgermesin meıli zamanyń,

Qanǵa sińgen qasıet ózgermesin qazaǵym.

- deıdi.

Aqyn Alaqanuly da Uly Abaıdaı tolǵanyp, «Mende óleń jazbaımyn ermek qylyp» degen óleńinde aqynnyń aıtaıyn degen negizgi oıy, aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń:

Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,

Óleń degen týlaıdy qaıshylyqta.

Aqyn bolsań jarqynym alysqa attan,

Kúndelikti tirlikke boı sýytpa - deıtin osy bir shýmaqqa saıady.

Egemen el bolý jolynda qanshama qıyn qystaý kezeńdi bastan ótkerdi deseńizshi. Qazaqtyń nebir marǵasqa zıalylary qýǵyn-súrgin kórip, jazyqsyz atý jazasyna kesildi. Taǵdyr talaıyn kórgen qazaqtyń qaısar ul-qyzdarynyń erligi, qandy qyrǵyn «Jeltoqsan oqıǵasy» týraly qalam terbeıdi. Surqıa saıasattyń qazaq jastaryna qyrǵıdaı tıip, qystyń qaqaǵan aıazynda sýyq sýmen atqylap, qabaǵan ıterine talatyp, qyzdaryn burymynan súırep, abyroıyn aırandaı tókkeni týraly «Qaıǵyly qandy Jeltoqsan» óleńinde ashyna aıtady.

«Qushtarmyn ómir ózińe» óleńinde aqyn qamshynyń sabyndaı, kúrmeýge kelmeıtin jip sekildi qysqa, bes kúndik jalǵan ómirde jastyq dáýrenniń ótip bara jatqanyna qynjylady.

Shirkin ómir ózińe qushtar edim,

Shynymen sen osyndaı qysqa ma ediń.

Elýge jetip keppin zymyratyp,

Kárilik sende taıaý tusta ma ediń.

 

Balalyq, jastyq dáýren keshegi ótken,

Qaıta aınalmas ǵaıypqa bir-aq ketken.

Qartaıam dep jasynda oılamaı-aq,

Adamnyń bári osylaısha er jetken.

- dese, endi birde:

Ótken kúnnen esh belgi qalmaıdy eken,

Úmit alǵa jetelep aldaıdy eken.

Sol úmitke qol sozyp júrgenińde,

Jas shaǵyńdy bildirmeı jalmaıdy eken.

 

Bilmeımin áli alda ne kóremin,

Árıne, qartaıarmyn, ózgerermin.

Mendaǵy ókinbeımin bir kún ólsem,

Urpaǵym oqyp júrer bolsa óleńim - deıdi.

A.Alaqanulynyń «Týǵan ólkem – Aqaral» óleńinde kindik qany tamǵan qasıetti týǵan jeri Aqaraldyń ár tasyna deıin saǵynatynyn, kindiginiń qazyǵy aýylda jatqanyn, «Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy aqsaqaldyń sálem beretin» qaımaǵy buzylmaǵan qazaq aýylynyń jaı-kúıi jaıynda aǵynnan jarylady.

Aqaral ystyq meken jasymnan ósken mekendep,

Atameken bolmasa ony tastap keter me ek.

Uıadan túlep ushqan jer bıikterge talpynyp,

Asqaraly aldaǵy armandarǵa jetem dep,

O, týǵan jer qaryzyń qalaı ótelmek.

- dep týǵan elimiz ben jerimizge árkimniń qaryzdar ekenin basa aıtady.

Aqyn Alaqanuly poezıasynyń negizgi ózegi, Atamekenge degen saǵynyshqa qurylǵan desek, artyq aıtqanymyz bolmas. Sebebi, Atajurtynan jyraqta júrgen aqynnyń babalary ǵasyrlar boıy ańsaǵan, tól Táýelsizdikke degen sarqylmas saǵynyshtan órilgen.

Qaıran meniń týǵan elim seniń netken keń ishiń,

Júrsemdaǵy senen jyraq ardaqtysyń men úshin.

Osy sansyz saǵynyshtyń bárin, bárin, bárin de,

Qurbandyqqa shaldym biraq Atameken sen úshin! - deıdi.

Aqyn óleńderinde úılesim tapqan ún men dybys qaıtalaý arqyly tamasha yrǵaq jasaıdy.

Aýylyń kóship keledi qıalardan,

Asyp ótip kúdirden qıa joldan.

Asyqtyryp arbaıdy jeteleıdi,

Atajurtyn ańsaǵan qıal-arman - dep daýysty dybystar arqyly assonas jasaıdy.

Kelgen baqty qaıtarmaı, qapy qalmaı,

Ósiripti, óshirmeı urpaq jalǵaı.

Sansyz bulaq saı-saıdan sylań qaǵyp,

Kók teńizge sarqyrap quıylǵandaı - dep «Aýylyń kóship keledi» atty óleńinde tamasha teńeý jasaı bilgen. Taǵy bir óleńinde aqyn:

Tań atsa kún batady, kúıbeńmen bir kún ótedi,

Jabyrqatsa keı kúniń keı kúniń rıza etedi.

Kóktemgi qardaı sógilip, ólsheýli seniń ǵumyryń,

Birte-birte taýsylyp kúndermen erip ketedi - dep ájemniń ıirgen urshyǵyndaı shyr aınalǵan ýaqytty qarǵa teńep, kóktem kelse kóbesi sógilip, birte-birte erıtini sıaqty bilinbeı óte shyǵatynyn sýretteıdi.

Aqynnyń jary bolý ońaı dúnıe emes. Muqalǵalı aıtqandaı «aqyn degen birde sábı, birde qart» bolǵanda ony sábıdeı baǵa bilý, qarıadaı kúte bilý ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońǵan jary Kúpánǵa degen aqynnyń júrek-jardy «Otaýdan Ordaǵa» óleńinde:

Keregimdi jaıǵan kezde bosaǵam bop qalandyń,

Kótergende shańyraqty ýyq bolyp qadaldyń.

Týryrlyq pen úzikterdi japqanymda sen baryp,

Aq otaýdy shyr aınalyp beldeý bolyp oraldyń.

 

Osylaısha ekeý bolyp qosyldyń sen qatarǵa,

Serttestik biz ómir boıy birigip dám tatarǵa.

Qol ustasyp ekeýmizge birdeı ortaq armanmen,

Shyqtyq alǵash ómir atty alys-alys saparǵa.

 

Ómirimniń máni, sáni ekensiń-aý sen ǵana,

Sen janymda júrgenińde kóńil shalqar keń dala.

Keshe ǵana ekeýmizdiń shańyraq kótergen,

Otaýymyz búgin mine aınalypty Ordaǵa - dep syr aqtarady.

Aqyn atajurtyna kelip, kóńili ornyǵyp osy kúnge jetkizgen Táńirine myń da bir shúkirshilik aıtady:

O, jasaǵan,

Boldy ma álde oılaǵanym kúpirlik,

Kúnnen-kúnge nege mynaý jetispeıdi qý tirlik.

Saıran salyp, sultan bolyp júrip edik shet elde,

Endi, mine, ultan bolyp júrgenime de shúkirlik.

Nemese:

Qaryn orta bolǵanymen shúkirshilik, kóńil toq,

Toq kóńilde zor úmit bar, úmit barda qaıǵy joq.

Mahabbat bar qyzýymen ash qaryndy jubatar,

Júregimde mazdap turǵan sónbeıtuǵyn ol bir ot.

Aqynnyń qulyn-taıdaı tebisip qatar ósken bala dostaryna degen saǵynyshyn, alyp ushqan kóńilin, sol bir bala shaqqa degen umytylmas sátterdi kóz aldyńnnan ótkizip, bir tilim nandy beske bólip jegen jan dostaryna degen «Beseý edik» óleńinde tebirene jyrlaıdy:

Sonaý, sonaý...

Bal dáýren – bozbala shaq,

Asyr salyp júrgen kez taıdaı týlap,

Beseý edik dostasqan pák kóńilmen,

Qalaı ǵana sol kúnder umytylmaq.

Dese:

Beseý edik, bes saýsaq salasyndaı,

Egiz týǵan bir úıdiń balasyndaı.

Beseýimiz birigip bas qosqanda,

Sol otyrys turýshy ed jarasyp-aı - dep ádemi teńeý jasap, beseýi birge ótkizgen sol bir otyrystardy saǵynynady.

Qaýyshyp ek bes bólek jaqtan kelip,

Taǵdyr bizdi qoıypty-aý máńgi telip.

Bireýmizde bir bútin kıim bolsa,

Kezek-kezek beseýmiz kıýshi edik.

 

Bir boldy armanymyz, tilegimiz,

Qadirin shyn dostyqtyń biletinbiz.

Bes otaýdy kóterip bes bólek bop,

Ketsek te birge boldy júregimiz.

Aqyn Alaqanuly poezıasy ózindik sony soqpaǵyn sala bilgen, oqyrmanyna oı salarlyq dúnıeleri, keıingi urpaqqa rýhanı azyq bolar dep oılaımyz.

A.Alaqanuly – lırık aqyn. Aqyn ózi ómir súrgen ortada, týǵan jerinen aqyndyq qýat alyp, óz janynyń názik qylyn terbetedi. Kezinde, Á.Tájibaev: «Lırıkanyń negizi – halyq óleńderinde ásirese saly-seri atanǵan: Aqan, Birjan, Jaıaý Musa, Ybyraı, Ásetterde jatyr»  – degen qundy pikir aıtqan bolatyn. Olaı bolsa, osy dástúrden sýsyndaǵan Aqyn Alaqanuly, sol dástúrdi jalǵastyrýshy.

Nazerke TURǴANBEK, Áıgerim AHMETOVA

Abaı atyndaǵy QazUPÝ ýnıversıteti, Akademık S.Qırabaev atyndaǵy qazaq ádebıeti jáne oqytý ádistemesi kafedrasynyń 4 kýrs stýdentteri