Ahańnyń osy bir joldaryndaǵy «...olardyń bógetshilik kúshi úlkendiginde emes, kóptiginde», – degen sózi tóńireginde túrli oıǵa qaldym.
Ne kóp?..
Ashyp aıtsam, árkim erkin oılap, oıyn ashyq jetkize almaıtyn qoǵamnan damý kútýdiń ózi paradoks! Tek erkin oı degendi aýzyńa kelgendi aıtyp, árkimderdi bir qaralaý nemese orynsyz oda jazý dep túsinbeýimiz kerek edi.
Ókinishke qaraı búgingi baspasózdiń jaıynan sony anyq kórýge bolady.
Negizi eshbir basylym esh ýaqytta qoljaýlyq bolmaýy tıis, gazet halyqtyq trıbýna bolýy kerek!
Keıde sol gazetter trıbýna bermeı qoıǵan dúnıeńdi áleýmettik jelige júkteı salǵan da jeńilirek. Biraq aǵa býynnyń kóbisi áli kúnge ony ádetke aınaldyrmaǵandyqtan negizgi oqyrman qaýymǵa jetpeı qala ma dep alańdaısyń. Bolmasa másele, qaıda jazǵanyńda da emes. Oıyńdy durys jetkize alǵanyńda jáne sol kóterilip otyrǵan mashaqatty ult bolyp talqylap úırený mádenıetin qalyptastyrýda bolyp tur.
Qaısybir áleýmettik jelide bolmasyn aýzyna kelgenin aıtyp, arnaıy tapsyryspen jabyla talaıtyn «qoǵamdyq oı» ıeleriniń qorqynyshynan jeke-dara ashyq oı bildirip jatatyndar da neken-saıaq.
Álde bir jaǵdaıda jurt nazaryn basqa jaqqa aýdarý úshin ortaǵa bir "taqyryp" taýyp tastalsa boldy, barlyǵy sony «talaýǵa» qumar. Aqıqatyn, anyqtap alaıyqshy degen jan saýsaqpen sanarlyq.
Álde, álgi, Ahań aıtqan «usaq ister men, usaq kedergiler keltiretin bógetshilik kúshi» degen osy ma eken?
Al áleýmettik jelilerdi áleýmettik ájethana dep esigin ashpaıtyn aǵalardy da estip júrmiz. Biraq búgingi kúndi áleýmettik jelisiz elestetýdiń ózi?.. Kim bilsin?
Mine, kórdińiz be, osy tusta baspasózdiń rólin túsingen bolasyń. Biraq joǵaryda aıtylǵan sebeptermen álemjelige "áleı bolsyn" aıtyp bara qalsań she?..
Bul jerde de ár jazǵanyńdy ańdyp, shı ústinen shirkeı atatyn «surmergendeı» myltyǵyn kezep daıyn otyratyn toptyń bary eshkimge jasyryn emes. Tasadaǵy tapsyrys bergishterdi jyǵa tanymasaq ta shyramytatyndaı shamaǵa kelgenbiz.
Keı jazbańdy oqı sala, áne, aıttym ǵoı, bul bıliktiń adamy, – dep alaqaılaýǵa da ázir.
Múmkin, birde qattyraq aıtarmyz, biraq jalǵan aıtqan, jala japqan jerimiz joq. Ol úshin bılik bitkenmen bitispes jaý eken degen de kózqaras qalyptaspaýy qajet.
Ókimettiń jylaǵanyn kórsem raqattanam, ha-ha-ha!, – dep Qudyreshe qarqyldaı kúlmeımiz, biraq kerek jerinde «úkimettiń jumysyn jyldamyraq jolǵa qoısa jón bolar edi», – degen oıymyzdy ashyq jetkizgenimiz úshin bizdi jaý sanaý artyq.
Kerisinshe, bildeı bir ulttyń ıdeologıasynan áleýmettik jeliniń ıdeologıasy joǵary bolmasa eken; Aqparat quraldary atalatyn basylymdardy álemjeli basyp ozbasa eken; Ol jaqtaǵy ras-ótirigi naqtylanbaǵan nebir las dúnıelerdiń jastarymyzdyń, tipti ultymyzdyń sanasyn ýlamasa eken deseń, munyń nesi soraqy? Munyń bárin ne úshin tizip otyrmyn?
Sonymen...
Iá, «Daýdyń basy Daırabaıdyń kók sıyry», – demekshi, talaı daýlardyń basyna aınalǵan kezekti naýqan taǵy bir saılaýdyń ýaqyty jaqyn qaldy. Jelilerde jeldeı esken álemtapyryq dúnıelerdi oqyp otyryp keıde tipti, deneń túrshigedi.
Birinshiden, bul jolǵy kandıdattardyń Toqaevtan basqasy elge jaqyn tanys emes. Al opozısıa ataýlynyń dodaǵa bir azamat taýyp qosa almaǵany, tipti ókinishti. Ony moıyndaıyq.
Onyń ústine, saılaý jaqyndaǵanda ǵana shýyldap, qalǵan ýaqytta «qalyń uıqyǵa ketetinderdi» laıyqty opozısıa deı alamyz ba? "Aıaq astynan jarıalanǵan saılaý!", - dep kezektegideı dúrlikpes úshin qoǵam ómirinen syrt qalmaı únemi elmen birge bolsa kim qoı depti?!
Ekinshiden, «Kórmes, túıeni de kórmes», – deı bermeı, bir sát: «Zaman qalaı, adam qalaı ózgerdi?..» dep búgingi oń ózgeristi de aıtyp úıreneıik degim kelgen. Shúkir, otyz jyl boıy ózgermesteı bolǵan Nazarbaev dáýiriniń kóshkenin de kóz kórdi.
Tek, «Jetimekke jel qarsy», – dep, qazir álemde ýshyǵyp turǵan geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty barlyq jerdi qymbatshylyq qysyp turǵany da, shıelenisken ulttyq ahýaldyń órship turǵany da jasyryn emes. Biraq onyń zardabyn jalǵyz qazaq emes, barlyq álem tartyp otyr desek, taǵy jalǵan aıtqan bolmaspyz. Mine, osynyń ózin kózir kartadaı paıdalanǵysy keletinder az emes jáne negizinen olardyń kimder ekeni de belgili.
Búgin uzaq ýaqyt sol «komandanyń» serigi bolǵan adamnyń el bıligine kelýine kúmánmen qaraýshylar barshylyq. Negizgi kúmán osy ǵana dep oılaımyn.
Deı turǵanmen ómirdiń ózgergenin árıne, jaqsy jaǵyna, kúndelikti kózimiz kórip otyryp úndemeı qalýdyń ózi qalaı bolar eken?
Keshegi kúni: «Óı, ony Nazarbaev ózi saılady», – degenimiz ótirik emes qoı? (ishinde ózim de barmyn). Ótirik emes. Óıtkeni sondaıǵa saıatyn.
Erteń sol Nazarbaevty túgel áshkerelep jatsa taǵy: "Ózi adam qylyp edi, endi ózin...", dep ózeýreıtinimiz ózge túgil ózimizge málim. Qonaevtyń kezinde Nazarbaev týraly, Nazarbaevtyń tusynda Qajygeldın týraly týra osylaı aıtqanyn qazekem umyta qoımaǵan bolar? Muny eshkim joqqa shyǵara almas.
Endeshe, nege ekinshi ret múmkindik berip kórmeske? Nege sol «Ózi saılaǵan adam, ózin...» degizbes úshin, legıtımdi saılaýda taza jeńiske jetýine qarsylasamyz?
Múmkin, bul kisige de «Meni halyqtyń ózi saılady», – degen senim kerek bolar? Taza adamǵa jańaǵy aıtylǵan sózderdiń bárin joqqa shyǵarý úshin de, osylaı aıaq asty saılaý ótkizý saıasaty qajet bolǵan shyǵar? Álde, basqa da shuǵyl sebepter? Shynymen ózin synap, eliniń úmit artqanyn kórgisi kelse she? Bar keregi sol bolsa onyń nesi aıyp?
«Qajettilik qaǵıdasymen» qazaqqa tanymal bolǵan Ákejan Qajygeldınniń: «Adamǵa úsh som berdiń be, endi tolyq bostandyq ber. Áıtpese, seniń bergen úsh somyńnan ne paıda?», – degen qaǵıdasyn qaıda qoıamyz?
Bıylǵy saılaý da sol támsildi qoldanýǵa suranyp turǵandaı.
Árıne, Toqaev meniń jarnamamdy qajet etpes te. Tek azamattyq oıyn aıtýǵa árkim de quqyly degendi barlyǵyńyzǵa jetkizgen túrim.
Shyndyǵynda jaı ýaqytta meniń de bılikpen toqaılaspaıtyn tustarym jeterlik. Qaı nárseniń de óz ýaqyty bar. Qazir bir túsingenim tek Toqaev emes, bıliktiń bir adamyn kórsek jamandaı berý biz úshin ádetke aınalyp ketken sıaqty.
Túsinemin, oǵan kináli 30 jyl oıyna kelgenin istegen rejım! Biz áli kúnge sol oıdan arylar emespiz. Áıtpese, kúni keshe qańtarda Aq ordada aıaǵyna deıin qalyp arpalysqan azamattan kiná izdegenimiz jón be? Elin tastap qashyp ketse ne bolar edi?
Búgin balamyzdyń balaǵyn kesip, qyzdarymyzǵa qara jamyldyryp, párenje kıgizip otyrar ma edik, shırk, shırk, – dep, kim bilsin?
Negizi, qazaqtyń Qudaıy bar. Shyn aıtam.
Mine, bitti degen talaı jerde osy ultty qorǵap qalýdan jańylǵan emes. Bul joly da solaı bolǵan sekildi. Iá, bárimiz jattap, jabysyp alǵan «Strelát na porajenıe!», – degen sózdiń astaryna shyn úńilip kórdik pe?
Kim óz halqyna «oq jaýdyr!», – dep buıryq beredi? Árıne, joq! Endeshe, bul buıryqtyń qalaı jáne ne úshin berilgenin nege tarazylamaımyz?
Ásheıinde: tóńkeris kerek bolsa bizge aıtyńdar, eki KamAZ tas bolsa boldy, tas-talqan ǵyp qýyp shyǵamyz, – dep eki birdeı prezıdentin elden bezdirgen aıyr qalpaqty aǵaıyndardyń utqany qaısy, bizdiń utylǵanymyz qaısy? Saralap kórelikshi.
Qadyr Myrza-Álishe aıtqanda:
Ult bolyp, uıyp kele jatqan kezde,
San márte sút kúıinde tógilipti...
Iá, keshe, táı-táı basyp táýelsizdikke umtylǵan 36 jyldyq aralyqta qazaqtyń qany tórt márte tógilipti!
Eń alǵash 1986 jylǵy Jeltoqsan qany...
Ol qandy «bireýler» Qonaevtyń moınyna ilýge tyrysqan...
Onan soń, 2006 jylǵy Shańyraqtaǵy Baqaı qanyn, Imanǵalı men Aronnyń moınyna artyp, 2011 jylǵy Jańózenniń de qanyn taǵy «bireýlerge» júktemek bolǵandar, Qańtardyń qanyn Qasym-Jomartqa ile salamyn degen esebinen jańylmady!
Qalaı oılaısyzdar, tanys qoltańba sıaqty emes pe? Osy tórt birdeı qantógistiń aıyrmashylyǵy nede?
Bılikpen bitimge kelmegenderdiń bári qan arqalaǵan sıaqty kórinbeı me? Oılanaıyqshy?! Qan arqalaý eshkimge de ońaı emes!
Keshirilmeıtin kúná. Sondyqtan baıybyna barǵan jón.
Syn saǵattarda Aq ordasyn tastaı qashpaǵan basshysy sekildi qalyń nópirdiń ortasynan tabylǵan Qanat Bozymbaev, Nurlan Noǵaev, Eraly Toǵjanovtaı azamattar bile-bilseńiz erlikke para-par ónege kórsetti.
«Mynalardy qurbandyqqa shalamyz!», – degen toptyń ortasynda qaımyqpaı tura bilý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Ony moıyndaýymyz kerek!
«Óz ulyn, óz erlerin eskermese...», – degendi de esten shyǵara bermeıik. Bilmeımin, ana «sıstemany» aınalyp óte almaǵan tustary bar da shyǵar. Olaı kinálaıtyn bolsaq sol ýaqytta, sol qoǵamda ómir súrgenimiz úshin-aq bárimiz de kináli bolyp shyǵarmyz, bálkim?!
Endeshe, mundaı azamattarǵa senim artýdan nege qorqamyz?!
Al ana mýzeıdi keýdesimen japqandaı qorǵap qalǵan zamandasymyz Bıbigúl Dándiqaraqyzymen nege maqtanbasqa?! Qazaqtyń sondaı arýlaryn nege mápelemeske? Odan da basqa eskerýsiz qalǵan erlerimizdi nege umytamyz?! Áli talaıy anyqtala da jatar. Esh nárse de máńgilik qupıa kúıinde qalýy múmkin emes. Olaı bolsa, bolashaqta bularmen maqtanatyn da bolarmyz?
Iá, bárine ýaqyt tóreshi!
Taqyrypqa qoıylǵan «Ýaqyttyń ózine ýaqyt kerek!» degen sózdiń astarynda osy bir bákene oı jatyr. Ýaqyt berelik. Senim artalyq. Sirá bolmaı jatsa halyqtan asqan qaharly kúshtiń joǵyn bul azamattar kózimen kórgen. Sol ǵana. Al tap qazir, esin endi jıa bastaǵan halyqty kóshege shaqyrý bul durys emes! Kezekti qantógisti ańsaıtyndardyń arbaýyna túspeý kerek! Odan halyqtyń utary shamaly.
Halyqtyń atynan sóıleıtin sen kimsiń?!, – demes úshin, meniń oıyma qosylatyn eldiń atynan ǵana aıtaıyn degenim: biz Sizge senim artamyz Qasym-Jomart Kemeluly jáne bul sheshimimizdi ózińizge artylǵan amanat dep te bilińiz!
Endi bir másele, osy saılaýdan soń shyn «Jańa Qazaqstan» quramyz degen oı bolsa biraz qurylymdar men mınıstrlerdiń qyzmetin qaıta qarap, Elim-Jerim dep júrgen azamattardy syrtqa teppeı, kerisinshe senim artyp, aqsap jatqan salalarǵa jumyldyryp kórgen de durys bolar.
«Jumyla kótergen júk jeńil», deıdi. «Kelisip pishken ton kelte bolmas», – degen de bar.
Al jornalshy, bloger qaýymǵa álgi: synyq ústeldiń astyndaǵy tesik shelek, – dep ylǵı kem-ketigimizdi tere bermeı jaqsyny jaqsy dep, osy úkimettiń quramynda halqynyń kóńilinen shyǵyp júrgen azyn-aýlaq depýtattar men mınıstrlerdi de orynsyz synap-minegendi doǵarǵan jón sekildi. Bul olarǵa múldem tıispeý degen de sóz emes. Oryndy syn kerek. Demokratıa degenimiz «Tıse terekke, tımese butaqqa», – dep bas-kózsiz tópeleı berý emes. Osyny durys túsinetin ýaqyt jetken sıaqty.
R.S. «Dalanyń óz zańy, óz tártibi bar. Onymen sanaspasqa eshkimniń qaqysy joq. Qala, qalama – báribir moıyndaısyń, tártibine kónesiń. Dala perzenti ekensiń, mańdaıyńa jazylǵany sol. Odan basqa jol joq, bolsa, ol – ólim. Qasym sultan muny sol kishkentaı kezinen-aq sezingen edi».
«HVI ǵ. birinshi shıreginde qazaq atyn jer júzine jetkizgen Qasym han esimi qazaq halqynyń tarıhı sahnasynda máńgi oryn alyp, jarty myń jyldan asa saqtalyp kele jatyr. «Qasym hannyń qasqa joly» osynyń kýási!», – degen joldardan Esimhannyń eski jolyn buzyp, qasqa jol túzegen Qasym handy qazaqtyń ne úshin qadirlegenin uǵasyń!
Nurymjan MAÝYT
jýrnalıs, ensıklopedıst
