Qarapaıym tilmen túsindirsek, áldebir bıik laýazymdy tulǵa qandaı da bir kásiporynǵa qamqorlyq jasaıdy, tipti onyń beıresmı basshysy bolýy da múmkin. Memlekettik qyzmetten ketkennen keıin, sonda jumysqa tura qoıady. Munyń basqa da túrleri bar.
Mysalǵa, sheneýnik iri kásiporyndy úlken aıyppul salynýynan qorǵap qalady, qomaqty tenderde jeńiske jetýine járdemdesedi, nemese onyń búdjet qarjysyn tıimsiz jumsaǵanyn jasyrady. Sol qyzmeti úshin syı retinde álgi kompanıadan ózine iri laýazym alady.
Ózi barǵansha, ol orynda formaldy túrde ne zaıyby, ne balasy esepte turyp, jalaqy alady.
Taǵy bir túrine sáıkes, kompanıany sheneýniktiń, ákimniń ózi qurady, biraq memqyzmetshige bıznespen aınalysýǵa tyıym salynǵandyqtan, onyń basshysy qyzmetin jubaıy atqarady. Bıliktegilerdiń baı áıelderi men erleri kóbine osylaı paıda bolady, – deıdi sarapshy.
Májilis depýtaty B.Smaǵuldyń túsindirýinshe, bul lobbızmge jatady. Mysaly, AQSH-ta barlyq lobbısterdiń 41%-y buryn memlekettik qurylymdarda istegen tulǵalar eken.
Bizde de bılikten kete sala, iri kompanıalarda myqty oryn alǵan sheneýnikter jetedi. Árıne, olardyń bárin aıyptaýǵa bolmas, kásibı maman qaı jerde de suranysqa ıe. Biraq múdde qaqtyǵysyn tıatyn kez jetti.
Biz AQSH zańnamasyn úlgi ete alamyz. "Aınalmaly esikter" máselesine alańdaǵan Amerıka Prezıdenti Djordj Býsh 2007 jyly "Adal kóshbasshylyq jáne ashyq úkimet týraly zańǵa" qol qoıdy. Oǵan sáıkes, Kongres pen Senat ókilderine qyzmetinen ketken soń 2 jylǵa deıin qandaı da bir kompanıanyń múddesin Parlamentte qorǵaýyna jáne lobbızmmen aınalysýyna tyıym salyndy.
Barak Obama bul erejeni odan ári qataıtty jáne óz ákimshiliginiń barlyq qyzmetkerine osyndaı shekteý engizdi. Iaǵnı, Qazaqstanda da lobıstik qyzmet úshin jaýapkershilikti kúsheıtetin zań kerek, – dedi Baqytbek Smaǵul.
Bul sheneýnikterdiń zańsyz bıznesine, áldebir kompanıalar múddesin jasyryn ilgeriletýine qosymsha tospa qurady. Adal básekelestikti arttyryp, bıznestiń órkendeýine jol ashady.
Shyǵysy tabysynan assa, sheneýnik qýdalanady
Óz kezeginde Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet osyny qarastyratyn zań jobasyn ázirlep qoıypty. Vedomstvo qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes, memlekettik qyzmetshilerge jáne olarǵa teńestirilgen adamdarǵa kásipkerlik qyzmetpen aınalysýǵa tikeleı tyıym salynǵanyn eskertti.
Bul rette Qylmystyq kodekstiń 364-babynda shendilerge jáne solarǵa teńestirilgenderge "kásipkerlik qyzmetti júzege asyratyn uıym qurǵany úshin, sondaı-aq osyndaı uıymǵa jeńildikter men artyqshylyqtar usyna otyryp, ony basqarýǵa ózi nemese ýákiletti tulǵa arqyly qatysqany úshin" qylmystyq jaza belgilengen.
Alaıda antıkorrýpsıalyq qyzmettiń jedel-tergeý tájirıbesi kórsetkendeı, elimizde memqyzmetshiler, ásirese, ortalyq memorgandar men jergilikti atqarýshy organdarda joǵary laýazymdardy atqaratyndar arasynda kásipkerlik qyzmetti uıymdastyrý tájirıbesi keń taralǵan.
Ádette, osy maqsatta olar senim bildirgen adamyna, kóbinese jaqyn týystary atyna ózi basshylyq etetin salada jeke kompanıa qurady.
Sodan keıin memorgan men baǵynysty uıymdarynda, sondaı-aq yqpaly bar ózge de qurylymdarda osy kompanıanyń múddelerin belsendi túrde qoldaýǵa, lobbı jasaýǵa kirisedi, – dep shemasyn aıtty Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi.
Vedomstvonyń dereginshe, lobbıst sheneýnik "baǵynyshty uıymdardyń basshylyǵyna álgi sybaılas kompanıaǵa kómek kórsetý qajettigi týraly buıryq beretin ne ótinishpen júginetin faktiler kezdesýde".
Al baqylaý jáne qadaǵalaý quzyry bar organdar basshylarynyń tek ózine baǵynysty uıymdarǵa ǵana emes, basqa memlekettik organdar men uıymdarǵa da yqpaly júredi. Laýazymdy tulǵalardyń, birinshi kezekte basshylar býynynyń osyndaı áreketteri memleketke jáne kásipkerlik nysandaryna zor shyǵyn keltiretinin eskere otyryp, zań jobasynda Qylmystyq kodekstiń 364-babynda kózdelgen qylmysty jasaýǵa kúdikti dep tanylǵan adamdarǵa qatysty arnaıy jedel-izdestirý sharalaryn ótkizý múmkindigin qarastyrý usynylyp otyr, – dedi agenttik.
Buǵan qosa, jaza da kúsheıtiledi dep josparlanýda
Agenttik Qylmystyq kodekste osy qylmystar úshin qarastyrylǵan jazanyń eń joǵarǵy túri 1 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý bolyp tabylatynyna nazar aýdartty.
Osylaısha, memlekettik qyzmetshilerdiń kásipkerlik qyzmetke zańsyz aralasýy "onsha aýyr emes qylmystar" sanatyna jatqyzylǵan. Bizdiń oıymyzsha, bul jaýapkershilik – laýazymdy tulǵalardyń, eń aldymen, basshy toptyń áreketterine jáne keltiretin zalalyna múldem saıma-saı emes.
Osyǵan baılanysty jańa zań jobasynda osy qylmysty "aýyrlyǵy ortasha qylmystarǵa" jatqyzý usynylady. 2020 jylǵy 4 tamyzda ótken Bas prokýratýra janyndaǵy Vedomstvoaralyq jumys toby otyrysynyń hattamasyna sáıkes, kásipkerlik qyzmetke zańsyz qatysqany úshin jaýapkershilikti kúsheıtý týraly usynys qoldaý tapty, – dedi Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi.
Eger zań jobasy qabyldansa, týystary, jora-joldasy ne basqa adam atyna kompanıa quryp, zańsyz bıznespen aınalysqan sheneýnikterge qatysty izdestirý jumystary bastalady. Qolǵa túskenderiniń dúnıe-múlki tárkilenip, qazirgideı 1 emes, 3 jylǵa túrmege otyrǵyzylýy múmkin.
Zań jobasynyń taǵy bir qyzyqty jańalyǵy bar: eger sheneýniktiń shyǵysy resmı tabysyna sáıkes kelmese, ıaǵnı asyp tússe, qyzmetinen qýylady jáne kvazımemlekettik sektorda 3 jylǵa deıin jumysqa ornalasa almaıdy. Iaǵnı, ulttyq kompanıalardaǵy "aınalmaly esikter" ýaqytsha bolsa da, jabylady.
Janat Ardaq
