Bul Referendým – halyq bıliginiń aıqyn úlgisi, árbir qazaqstandyqtyń óz azamattyq ustanymyn bildirý arqyly Jańa Qazaqstandy qurýǵa tikeleı úles qosýynyń jarqyn kórinisi. Memleket Basshysynyń Jańa Qazaqstandy, Ekinshi Respýblıka qurý ıdeıasynyń Referendým ótkizýden bastaý alýy óte qýanyshty jaǵdaı ári tarıhı oqıǵa. Óıtkeni bul 27 jyldan keıin ótkizilip otyrǵan ekinshi Referendým. Buǵan deıingi Konstıtýsıaǵa ózgerister Parlamentte talqylanyp, engizilip kelgen. Ótkizilgeli otyrǵan Referendýmnyń tarıhı mán-mańyzy ol tutastaı ulttyń taǵdyryna qatysty máselelerdi halyqtyń talqysyna shyǵarý, onyń memlekettik bılikke tikeleı qatysýyn qamtamasyz ete otyryp, demokratıa negizderin ornyqtyrý bolyp tabylady.
Búginde oblysta El Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń Referendým ótkizý jónindegi barshamyzdyń aldymyzǵa qoıyp otyrǵan mindetin júzege asyrý maqsatynda «Qazaqstan máslıhattary depýtattarynyń birlestigi» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń bastamasymen Qoǵamdyq shtab qurylyp, oǵan tóraǵalyq etý maǵan júkteldi. Atalǵan qoǵamdyq shtabqa úkimettik emes uıymdar, zıaly qaýym, buqaralyq aqparat quraldary jáne saıası partıalar («Amanat», «Aqjol», «Aýyl») ókilderi, qoǵam qaıratkerleri, jas mamandar, oblystyq máslıhattyń depýtattary, memlekettik organdardyń ókilderi, joǵary oqý oryndarynyń rektorlary, etno-mádenı birlestikterdiń jáne bilim salasynyń ókilderi, blogerler engizildi. Barlyǵy 58 adam.
Osy oraıda, oblystyq qoǵamdyq shtab tóraǵasy retinde Konstıtýsıaǵa engiziletin ózgerister týraly túsindirip ótýdi jón sanap otyrmyn.
Aıta keteıin, Túrkistan óńirinde 914 saılaý ýchaskesi, 1 mln 163 myń saılaýshy bar. Saılaýshylarǵa Konstıtýsıalyq reformalar týraly túsindirý Shtab jumysynyń negizgi baǵyty bolyp tabylady.
Qazirgi Ata Zańymyzda 98 bap bar. Referendýmda sonyń 33 babyna túzetýler engiziledi. Bul Konstıtýsıanyń 3/1 bóligi ózgeredi degen sóz. Konstıtýsıalyq reforma negizinen barlyq memlekettik modeldi keshendi túrde ózgertýge baǵyttalǵan. Bul jóninde Prezıdent qazaqstandyqtarǵa arnaǵan Joldaýynda: «Túzetýler «sýperprezıdenttik» basqarý úlgisinen yqpaldy Parlamenti jáne esep beretin Úkimeti bar Prezıdenttik respýblıkaǵa túbegeıli kóshýdi kózdeıdi», - degen bolatyn. Memleket basshysynyń aıtýynsha, Konstıtýsıalyq reforma bıliktiń ókildi tarmaǵyn aıtarlyqtaı kúsheıtedi. Úılesimdi jáne teńgerimdi júıeni nyǵaıtady. Parlamenttiń jáne barlyq deńgeıdegi máslıhattardyń yqpalyn arttyrady.
Sonymen qatar, halyqtyń el basqarý isine aralasýy keńeıtilip, azamattardyń quqyn qorǵaý tetikteri kúsheıtiletin bolady.
Nátıjesinde bılik tarmaqtary arasyndaǵy ózara qarym-qatynastardyń ońtaıly balansy qalyptastyrylyp, memleket pen qoǵamnyń arasynda tıimdi dıalog ornatylady.
Osy tusta, sýperprezıdenttik basqarýdan túbegeıli bas tartyp prezıdenttik respýblıka modeline ótý maqsatynda kelesi ózgeristerdi engizý, ıaǵnı Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti óz ókilettiligi kezeńinde saıası partıaǵa múshe bolmaý, Prezıdenttiń jaqyn týystarynyń saıası memlekettik qyzmet atqarýǵa, kvazımemlekettik sektor sýbektilerinde basshy bolýǵa quqyǵyn alyp tastaý, Tuńǵysh Prezıdenttiń prezıdenttik laýazymǵa sheksiz usynylý quqyǵyn alyp tastaý, Tuńǵysh Prezıdenttiń ókilettiligine qatysty barlyq normany alyp tastaý, Tuńǵysh Prezıdenttiń ózgerissiz qalǵan Táýelsiz Qazaqstannyń negizin qalaýshy degen mártebesin alyp tastaý (Konstıtýsıada «Elbasy» jáne «Tuńǵysh Prezıdent» termıni joq), Prezıdenttiń oblystar, respýblıkalyq mańyzy bar qalalar jáne astana ákimderi aktileriniń kúshin joıý ne qoldanylýyn tolyq nemese ishinara toqtata turý jónindegi ókilettikterin alyp tastaý jáne Prezıdenttiń Senattyń 15 depýtatyn emes, 10 depýtatyn taǵaıyndaý, al onyń 5-eýi Qazaqstan halqy Assambleıasynyń usynysy boıynsha taǵaıyndaý, Prezıdent oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń ákimderin óńir(qala) máslıhattarynyń barlyq depýtattarynyń kelisimin ala otyryp balamaly negizde (keminde eki kandıdatýra usyný arqyly) taǵaıyndaý, Prezıdenttiń aýdan, qala, aýyldyq okrýg ákimderin qyzmetten bosatý jónindegi ókilettigin alyp tastaý kózdelýde.
Sondaı-aq, bıliktiń birqatar ókilettiligin qaıta bólý boıynsha Prezıdent oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń ákimderin óńir (qala) máslıhattarynyń barlyq depýtattarynyń kelisimin ala otyryp balamaly negizde (keminde eki kandıdatýra usyný arqyly) jáne Konstıtýsıalyq Sot tóraǵasyn, Joǵary Sot Keńesi Tóraǵasyn Prezıdent Parlament Senatynyń kelisimi boıynsha taǵaıyndaıdy.
«Memlekettik hatshy» ınstıtýty «Memlekettik keńesshi» ınstıtýty bolyp qaıta qurylady, ol ishki saıasat máselesi boıynsha usynystar men usynymdar beredi.
Al, Parlamenttiń róli men mártebesine toqtalsaq, Májilis buryn zań jobalaryn qaraıtyn jáne maquldaıtyn bolsa, endi zańdardy qabyldaıtyn bolady. Onyń quramy endi 107 depýtattan emes, 98 depýtattan jasaqtalady. Qazaqstan Halqy Assambleıasynyń Májilistegi kvotasy joıylady.
Senat buryn zań qabyldasa, endi zańdardy maquldaıdy nemese maquldamaıdy.
Májilis depýtattary aralas saılaý júıesi negizinde jasaqtalady: onyń birinshisi, birtutas jalpy ulttyq saılaý okrýginiń aýmaǵy boıynsha proporsıonaldy ókildik júıesimen, ekinshisi bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgteri boıynsha saılanady.
Respýblıkalyq búdjettiń atqarylýyn baqylaý jónindegi esep komıteti Joǵary aýdıtorlyq palata bolyp qaıta qurylady. Joǵary aýdıtorlyq palatanyń tóraǵasy Májiliste jylyna eki ret esep beredi.
Saılaýshylardyń bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan Májilis depýtattarynyń mandatyn keri qaıtaryp alý múmkindigi paıda bolady.
Prezıdent Senattyń 15 depýtatyn emes, 10 depýtatyn taǵaıyndaıdy. Al onyń 5-eýi Qazaqstan halqy Assambleıasynyń usynysy boıynsha taǵaıyndalady.
Konstıtýsıalyq zańdar Parlament Palatalarynyń birlesken otyrysynda, keminde eki oqylymda qabyldanady.
Halyqtyń ómirimen densaýlyǵyna, konstıtýsıalyq qurylysqa, qoǵamdyq tártipti qorǵaýǵa, eldiń ekonomıkalyq qaýipsizdigine qater tóndiretin jaǵdaılarǵa jedel den qoıý maqsatynda Respýblıka Úkimetiniń zań shyǵarý bastamasy tártibimen engizilgen zań jobalary Palatalardyń birlesken otyrysynda Parlamenttiń dereý qaraýyna jatady. Atalǵan zań jobalary qaralyp jatqanda respýblıka Úkimeti zań kúshi bar ýaqytsha normatıvtik quqyqtyq aktiler qabyldaýǵa quqyly.
Halyqtyń el basqarý isine aralasýyn keńeıtý maqsatynda Jer jáne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili. Halyq atynan menshik quqyǵyn memleket júzege asyrady.
Adam quqyqtary jónindegi ýákil týraly zańǵa konstıtýsıalyq mártebe jáne oǵan Konstıtýsıalyq kepildikter beriledi. Adam quqyqtary jónindegi ýákil Konstıtýsıalyq sotqa júginýge quqyly.
Qylmystyq nemese ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaýǵa kináli dep tanylǵan sot aktisiniń negizinde ǵana májbúrli eńbekke jol beriledi.
Sondaı-aq, ólim jazasyna tyıym salynady.
Jalpy, bul ózgerister halyqtyń kóp jylǵy talap-tilekterinen týyndap otyrǵany anyq. Óz kezeginde, bul reformalar halqymyzǵa memleketti basqarý isinde keń múmkindikterge ıe bolýǵa jol ashyp otyr. Sondyqtan elimiz úshin taǵdyrsheshti sheshimder qabyldanyp jatqan shaqta Memleket Basshysy barshamyzdyń aldymyzǵa qoıyp otyrǵan mindetterdi abyroımen atqaryp, Jańa Qazaqstanymyzdyń, Ekinshi Respýblıkamyzdyń negizin qalaýǵa, Ata Zańymyzǵa ózgerister engizý arqyly memlekettiligimizdiń modelin keshendi transformasıalaýǵa aıanbaı atsalysaıyq! Jańa Qazaqstandy birge órkendeteıik!
Qaırat BALABIEV, Referendýmǵa qoldaý kórsetý maqsatynda qurylǵan Túrkistan oblystyq Qoǵamdyq shtab tóraǵasy, Túrkistan oblystyq máslıhat hatshysy
