Qarjy pıramıdalarynyń problemasy Qazaqstan turǵyndary úshin jańalyq emes. Kóptegen TMD elderi sıaqty bizdiń elimizdiń azamattary da alaıaqtyq shemalarymen sonaý 1990 jyldary tanysqan bolatyn. Alǵashqy qazaq pıramıdasy «Smaǵulov jáne K» dep ataldy. Bastapqyda Nurlan Smaǵulov esimdi azamat (Astana Group quryltaıshysy Nurlan Erkebulanuly Smaǵulovpen shatastyrmaý kerek) zańdy bıznespen aınalysqan, biraq qarjylyq qıyndyqtar ony alaıaqtyqqa ıtermeleıdi. Nátıjesinde reseılik MMM shemasy boıynsha áreket etken kásipker 35 myń salymshyny aldap ketti. Qazaqstandaǵy pıramıdalyq belsendiliktiń jańa sharyqtaý shegi 2010-2013 jyldary boldy, sol kezde el azamattary Sergeı Mavrodıdiń MMM-2011 depozıtterin qosqanda shamamen 767 mıllıon teńge (5 mıllıon dollar) joǵaltty.
Ýaqyt óte kele alaıaqtar jurtty aldaý ádisterin ózgertti, olar áleýmettik jeliler men messendjerlerdi kóbirek paıdalana bastady. 2019 jyldyń kúzinen bastap Qazaqstannyń áleýmettik jelilerinde Garant 24 Lombard, Profitable Loan jáne t.b. qarjy keńseleri týraly jarqyraǵan jarnamalar paıda boldy. Kompanıalar qazaqstandyqtardan kólikter men páterlerdi naryqtyq baǵadan 20 paıyzǵa joǵary baǵamen bólip tólegen. Alaıda, mámile zańdy túrde tirkelgennen keıin «satyp alýshylar» iz-túzsiz joǵalyp ketken.
Sonymen qatar, Garant 24 Lombard jyldyq 30-40 paıyz depozıtterdi qabyldady. 2020 jyldyń aqpan aıynda What'sApp messendjerinde «Qazan» nemese «Qara kasır» dep atalatyn ınternet-oıyn keńinen tarady. Uıymdastyrýshylar arnaıy esepshotqa aqsha aýdarýdy jáne ózderimen birge taǵy eki qatysýshyny alyp kelýdi usynyp, júz myń teńgeden astam aqsha alýǵa múmkindik berdi.
Kóptegen qarjylyq pıramıdalardyń aıryqsha ereksheligi olardyń transulttyq sıpaty bolyp tabylady. Máselen, 2018 jyly Almaty qalalyq İshki ister departamentiniń suraýy boıynsha Pavel Krymov Máskeýdiń Sheremetevo áýejaıynda ustaldy. Ol negizin qalaǵan Questra World jáne Atlantic Global Asset Management sıaqty pıramıdalyq shemalar Belarýs, Ýkraına, Reseı jáne Qazaqstanda keńinen jumys istedi. Dál osyndaı jaǵdaı zergerlik saýda atyn jamylǵan B2B Jewelry kompanıasynda da oryn aldy, pıramıda 2019 jyly Ýkraına aýmaǵynda paıda bolǵan eken. Biraq tez arada Reseı men Qazaqstanda fılıaldaryn ashyp úlgergen.
Qazaqstan Respýblıkasy pandemıa kezinde pıramıdalar belsendiliginiń jańa shyńyna jetti. 2021 jyly olardyń eń irileri ACD Technology jáne L-Capital boldy, ekeýi de Almaty qalasynda qurylǵan.
Sonymen qatar, qazaqstandyqtar Reseıde, AQSH-ta, Avstrıada, Germanıada, Vengrıada, Qyrǵyzstanda jáne basqa da elderde jumys istegen Fınıkodaǵy aksıalar men krıptovalúta depozıtterinen shamamen 6 mıllıard teńge joǵaltty.
Barǵan saıyn alaıaqtar sońǵy jyldary tanymal bolǵan ınvestısıalarmen, aıyrbastaý operasıalarymen jáne taý-ken óndirýmen baılanysty júıeni tańdaı bastady. Almaty qalalyq polısıa departamentiniń asa mańyzdy ister jónindegi aǵa tergeýshisi Erkebulan Qoıshybaevtyń aıtýynsha: «Qazir krıptovalútaǵa ınvestısıa salýdy jarnamalaý úrdisi bar. Alaıaqtar ınvestısıalyq saıt jasap, zańdy túrde krıptovalútalardy, sheteldik kompanıalardyń aksıalaryn saýdalaıdy dep habarlaıdy... Olar 10 jyl boıy krıptovalútaǵa ınvestısıa salyp, úlken paıda taýyp júrgen joǵary sanatty mamandardy jumysqa ornalastyratynyn jazady... Jáne olar óz kompanıasyna ınvestısıa salýǵa shaqyrady».
2022 jyldyń aqpan aıynda Qazaqstannyń İshki ister mınıstrligi 30 myńnan astam qazaqstandyq pıramıdalardyń jańa qurbany bolyp, 54 mıllıard teńgeden astam shyǵynǵa ushyraǵanyn habarlady. Maýsym aıynda reformalar jónindegi Joǵarǵy keńes Qazaqstan Respýblıkasynda 27 mıllıard teńgege aldanǵan taǵy 17 myń qurbannyń anyqtalǵanyn málimdedi. Bul sandar burynnan tergelgen isterdiń nátıjeleri boıynsha ǵana belgili ekenin túsiný mańyzdy. Kóptegen pıramıdalar áli kúnge deıin «kóleńkede» qalyp otyr jáne olardyń qurbandarynyń sany týraly da kóp derek eshteńe belgisiz kúıinde.
Sonymen qatar, pıramıdanyń negizin salýshylar jaýapqa tartylsa da, olar keltirgen zalaldy qalpyna keltirý kóp jaǵdaıda múmkin emes. Sonymen, B2B Jewelry jaǵdaıynda da tek 197 qazaqstandyq aqshasyn qaıtarǵan. Jarıalanǵan qarjylyq monıtorıń derekterine sáıkes, bul pıramıda shemasyna keminde 10 000 adam ınvestısıa salǵan.
«Qazaqstan bıligi pıramıdalarmen qalaı kúresip jatyr?» degen saýal da qazirgi kezde óte ózekti. Alǵashynda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy qarjylyq pıramıdalar alaıaqtyq baby boıynsha qylmystyq jaýapkershilikke tartylǵan. Zańdaǵy olqylyq 2014 jyly Nursultan Nazarbaev pıramıdalyq shemalardy uıymdastyrýdy qylmystyq jaýapkershilikke tartatyn zańǵa qol qoıǵan kezde toltyryldy. Ózgerister kóp jaǵynan «MMM-2011» jáne basqa da osyǵan uqsas uıymdardyń paıda bolýyna «túrtki boldy». Bul rette qazaqstandyq vedomstvolar bul jaǵdaıǵa dáıeksiz áreket jasady. Osylaısha, Qazaqstan Respýblıkasynyń qarjy polısıasy 2012 jyly pıramıdalarǵa jańa eriktilerdi shaqyrǵan salymshylardy qylmystyq jaýapkershilikke tartýdy usyndy.
Jańa qylmystyq zań qabyldanǵannan keıin kúshtik qurylymdardyń alaıaqtyq shemalardy ashýdaǵy belsendiligi artty. 2017 jyly Qazaqstan Respýblıkasynda pıramıdalar uıymdastyrý baby boıynsha 74 qylmystyq is qozǵalsa, 2018 jyly – 103, 2020 jyly 180 qylmystyq is tirkeldi. Sonymen qatar, prokýrorlardyń aıtýynsha, 2020 jyly (pandemıanyń sharyqtaý sheginde) ashylǵan qylmystar onyń aldyndaǵy jylmen salystyrǵanda 7 esege óskeni belgili boldy.
2022 jyldyń mamyr aıynda İshki ister mınıstrligi pıramıdalar qyzmetiniń faktileri boıynsha 163 jańa qujattyń tirkelgenin jarıa etti.
Sonymen qatar, 2020 jylǵa deıin Qazaqstanda pıramıdalyq shemalarǵa profılaktıkalyq baqylaý is júzinde bolǵan joq. Jańa uıymdardy qurý kezinde alaıaqtar eshqandaı kedergilerge tap bolmaǵan edi. Jaǵdaıdaǵy betburys tek pandemıa aıasynda bastaldy. 2020 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi janyndaǵy Qarjylyq monıtorıń komıteti (QMK) jaýapty qyzmetterdi kúdikti operasıalar týraly habarlaýǵa mindettedi.
Bul rette Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginde vedomstvoaralyq jumys toby quryldy, onyń quramyna Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Bankiniń, Bas prokýratýranyń jáne İshki ister mınıstrliginiń ókilderi de kirdi. Sondaı-aq Aqparat jáne áleýmettik damý mınıstrligi de múddeli boldy. Sonymen qatar, 2021 jyldyń qańtarynda Qarjy monıtorıńi agenttigi bolyp qaıta quryldy.
Vedomstvoaralyq úılestirýdiń arqasynda pıramıda belgileri bar kompanıalardyń tizimi qoljetimdi boldy. 2021 jyldyń qazan aıynda agenttik «lısenzıalanbaǵan qyzmet belgileri bar uıymdardyń» tizilimin jarıalady. Onyń quramyna 121 uıym, onyń ishinde 56 pıramıda kirdi. Bul tizim tez arada tolyqtyrylatyny habarlandy, biraq qazirgi ýaqytta tizilimniń jańartylǵan nusqasy (Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik organdarynyń biryńǵaı portalynyń saıtynda) qoljetimdi emes. Sonymen qatar, jaýapty bólimsheler ınternettegi pıramıdalyq jarnamalardy belsendi túrde buǵattaýda. 2022 jyldyń tamyzyna deıin qarjylyq baqylaý organdary jalǵan qyzmetterdi jarnamalaýǵa arnalǵan 3000-ǵa jýyq resýrstardy anyqtady.
2022 jyldyń 12 shildesinde Qasym-Jomart Toqaev pıramıdalyq jarnamany qylmystyq jaýapkershilikke tartatyn zańǵa qol qoıdy. 2014 jylǵy zań boıynsha oǵan tek ákimshilik jaýapkershilik júktelgen-di. Shildeden keıin jarnama pıramıdalary úshin shabýyldaýshylar 2 jyldan 4 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin, árıne qylmystyń aýyrlyǵyna baılanysty.
Negizi, pıramıdalardy aýyzdyqtaý múmkin be? Sońǵy eki jylda Qazaqstanda pıramıdalyq shemalarmen kúresý júıesi aıtarlyqtaı ózgerdi. Qarjylyq monıtorıń agenttiginiń ókili Álibek Ábdilovtyń aıtýynsha, jaýapty departamentterdiń jumysy «sapaly túrde qaıta quryldy». Al, tergeý organdarynyń pıramıdalarǵa qarsy belsendi kúresi, quqyq qorǵaý jáne qarjy bólimderin úılestirý jáne zańdardy qataıtý áli de kútkendeı nátıje bergen joq. Qylmystyq ister sanynyń jyl saıynǵy ósýi «bılik» jumysynyń kórsetkishi ǵana emes, sonymen qatar pıramıdalardyń óz taýashalaryn qalpyna keltirip, saqtaı alǵanynyń janama belgisi bolyp tabylady.
Agenttik tiziliminiń paıda bolýy (biraq, jańa qylmystyq isterdiń paıda bolýyna qaramastan, memlekettik vedomstvolardyń saıttarynda bul tizimniń jańartylǵan nusqalary joq) jáne basqa da túsindirý jumystary qazaqstandyqtardy kúmándi ınvestısıalardan qorǵamaıdy. Birqatar sarapshylar buǵan Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń qarjylyq saýattylyǵynyń joqtyǵy «kináli» dep sanaıdy.
«Qazaqstannyń depozıtterge kepildik berý qoryndaǵy memleket tarapynan kepildendirilgen kiristi alyp qarasańyz, ol ortasha jyldyq 12-13 paıyzdy quraıdy. Qarjy pıramıdalary, kerisinshe, kepildik berilgenin alǵa tarta otyryp, qysqa merzimdi joǵary tabys usynady. Al bul jaǵdaılardy bilmestikten satyp alatyndar da, sanaly túrde táýekelge baratyndar da bar. Olar kiris alýǵa ýaqyt tabýdy josparlap otyr, sodan keıin pıramıdadan shyǵýdy josparlaıdy. Biraq is júzinde ol jumys istemeıdi. Óıtkeni, ádette qarjylyq pıramıdalardyń jeke aktıvteri bolmaıdy», - dedi Qarjylyq monıtorıń agenttiginiń ókili Dmıtrıı Akmaev.
Onyń aıtýynsha, aqshany sot arqyly qaıtarý is júzinde múmkin emes, óıtkeni pıramıdalyq shemalardyń basym bóligi qazaqstandyq ıýrısdıksıadan tys jerde (mysaly, Kıprde) tirkelgen.
Bul «áleýmettik zulymdyqty» «jeńýge» múmkindik bermeıtin taǵy bir salmaqty sebep bar. Pıramıdalardyń taralýy, ádette, áleýmettik qıyndyqtardyń belgisi bolyp tabylady. Osy sebepten TMD-da 1990 jyldary MMM tıpti keńseler sonshalyqty keń tarady. Búgingi kúni pıramıdalar Qazaqstan halqyna aýyr qaryzdyq júkteme jaǵdaıynda jumys isteýde. 2021 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respýblıkasynda 545 myńǵa jýyq adamnyń (ıaǵnı halyqtyń 4,2 paıyzyna jýyǵy) 3 aıdan astam nesıe bereshegi bar ekenin aıtqan bolatyn. Mundaı jaǵdaıda «ońaı aqsha» tabýǵa degen umtylys tabıǵı dúnıe ekenin eskerý qajet.
Sonymen qatar, eldiń ortasha tabysy áli kúnge tómen kúıinde qalyp otyr. Ulttyq statısıka búrosynyń málimetinshe, qarapaıym qazaqstandyqtar tabysynyń jartysynan kóbin ómir súrý deńgeıiniń shamasyna (azyq-túlik, komýnaldyq qyzmetter, baılanys jáne kólik jáne t.b.) jumsaıdy. Sonymen qatar, tabystyń 30 paıyzy derlik nesıelerdi óteýge ketedi, al úı sharýashylyǵynyń shyǵyndary tek ósýde. Bul pıramıdalardyń jetistigi tek «ashkózdiktiń» nemese «qarjylyq saýatsyzdyqtyń» saldary emes ekenin bildiredi. Bul óz sheshimin kútip otyrǵan qazaqstandyq qoǵamnyń júıeli áleýmettik-ekonomıkalyq máseleleriniń kórinisi. Mundaı jaǵdaılarda alaıaqtar árqashan ózderi úshin tutynýshylardy taba beredi.
