Qazirgi tańda terorızm men ekstremızm taqyryby elimizdegi aqparat alańy men qoǵam nazarynan tys qalǵan sıaqty kórinedi. Biraq bul másele joıyldy deýge áli erte, qaýip-qater áli de bar, biraq qazir ol birshama azaıdy degen derek qanshalyqty ras? Ǵalamtor keńistiginde radıkaldy ıdeıalardyń taralýy búgingi kúni eleýli qaýipterdiń qataryna jata ma?
Qazaqstandyq saıasattanýshy Islam Kýraevtiń paıymynsha, terorızm men ekstremızm taqyryby búkil álemde qaı kezde de ózekti ekenin túsingen jón. Biz tek kópshiliktiń nazaryn aýdarýǵa baǵyttalǵan, BAQ-tyń paraǵyna ilingen áreketterdi ǵana kórip júrgen bolýymyz ábden múmkin.
– Biraq mundaı oqıǵalardyń ózi búkil álem qaýymdastyǵy úshin ózekti bola bastady. Al Sırıa men Irakta DAISH-tiń qatysýymen (Qazaqstanda jáne birqatar basqa memleketterde tyıym salynǵan) oryn alǵan oqıǵalar belsendi túrde kóbeıgen shaqta, bul negizgi aqparattyq kún tártibinen túspek emes. Álemdik BAQ kóbine dindarlar men lańkesterdiń arasynda teńdik belgisin qozǵap jatady. Alaıda, osy ýaqytqa deıin bul taqyryptaǵy negizgi ıdeologıa adamdardyń basynda qaldy. Lańkestik uıashyqtar nemese qaýip-qater - sol nemese basqa dindi ustanatyn adamdarmen baılanysty degen tendensıa bar. Qaýipter men syn-qaterlerge mundaı prızma arqyly qaraý óte qate bolar edi, – deıdi saıasattanýshy.
Quqyq qorǵaý organdary radıkaldarmen kúresý turǵysynan alǵanda, azdy-kópti jumys istep jatyr, biraq aqparattyq-túsindirý jumystarynda aıtarlyqtaı problemalary bar.
– Búkil Ortalyq Azıanyń qaýipsizdigi men tynyshtyǵyn sóz etkende, aýǵan faktoryn eskerý kerek. Eger biz ony súzgiden ótkizetin bolsaq, onda Qazaqstan eń qaýipsiz aımaqtar sanatyna jatady. Óıtkeni, biz Aýǵanstanmen baılanys núkteleri bar, qandaı da bir terorıstik jáne ekstremıstik aǵymdardyń yqpalyna kóbirek ushyraǵan memlekettermen shektespeımiz. Men Qyrǵyzstan men Túrkimenstandy, osy jaǵynan alǵanda, eń qaýipti elder dep atar edim. Lańkestermen kúresýge daıyn elder – Ózbekstan men Tájikstan. Qazaqstan, ádette, beıtarap sıpattaǵy ustanymda qalady, - deıdi Islam Kýraev.
Sondaı-aq, qazir eń úlken qaýip adamdardy jumysqa tartýmen aınalysatyn úgitshiler ekenin túsiný kerek. Biraq másele onlaın-ýaǵyzshylardyń ózinde emes, ınternet keńistiginde buǵan qarsy jumystyń joqtyǵynda. Ádette, radıkaldar dindi ıdeologıalyq tuǵyrnama retinde paıdalanady, bul salada memlekettik saıasat endi ǵana qıyndyqtardy seze bastady.
Mamandardyń sózine qaraǵanda, bizdiń elimizde dinı baǵyttaǵy túsindirý sharalary jetkiliksiz, kópshiligi ony basqa ólshem men keńistikten – Qazaqstan Respýblıkasynan tys jerlerden izdeýge májbúr. Al ol aımaqtarda olardy syrtqy kúshter tartyp alady. Bul - bizde qajetti bazanyń joqtyǵynan týatyn qaýip.
Memleketke jasalǵan kez kelgen shabýyl qazirdiń ózinde shyǵynǵa alyp barady. Biraq ony áskerı qaqtyǵystar aıasynda qarastyratyn bolsaq, onda, árıne, memleket utylmaıdy. Ol halyqaralyq jáne ishki qoldaýǵa ıe. Taǵy da túsinýimiz kerek dúnıe - bizde elde eshqandaı ıdeologıalyq baza joq, Ortalyq Azıanyń basqa elderindegideı bir taqyryptyq baǵytta toptastyrylǵan mamandar da az. Biz áli de qoǵamdyq kelisim turǵysynan eki pikirdemiz. Al terorızmge qarsy kúresti damytý máselesinde qoǵamdy baılanys núktelerine yntalandyrýdyń mańyzy zor. Bizde ázirge olaı emes. Baqytymyzǵa oraı, álde ókinishke qaraı, Keńes ókimeti burynǵy odaqtas respýblıkalardaǵy halyqtyń bytyrańqy bolýyn qamtamasyz etýge tyrysty.
– Árıne, 2020 jylǵy kovıd terorızm men ekstremızmge qarsy is-qımyl sharalaryn kún tártibinen ysyryp tastady, – deıdi óz kezeginde qyrǵyz saıasattanýshysy, Ortalyq Azıa boıynsha maman jáne «Oı Ordo» saraptamalyq bastamalar ortalyǵynyń dırektory Igor Shestakov.
– Bul saladaǵy mamandardyń ıronıalyq pikirler aıtýy kezdeısoqtyq emes, olardyń aıtýynsha, kovıd paıda bolǵan kezde terorızm joıyldy. Árıne, aımaqtyq qaýipsizdikke tóngen qaýip-qaterler men syn-qaterler kemigen joq. Bul týraly naqty aıtý qıyn, biraq BAQ-taǵy ártúrli aqparatqa jáne zertteý toptarynyń boljamdaryna sáıkes, Ortalyq Azıa aýmaǵyndaǵy belsendi sodyrlardyń sany 30 myńnan asýy múmkin. Bul derekter shartty túrde alynǵan, óıtkeni bizdiń aımaqtaǵy jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýǵa daıyn adamdardyń naqty sanyn eshkim bilmeıdi. Sonymen qatar, toptardyń Aýǵanstanda, Sırıada jáne Irakta bazalary bar, júktelgen mindetterine baılanysty olar únemi qonys aýdaryp otyrady. Taǵy da aıta keteıik, bizdiń aımaqtyń kúshtik qurylymdarynyń baǵalaýynsha, Ortalyq Azıanyń 5000-ǵa jýyq týmasy Sırıada DAISH jáne basqa da terorıstik uıymdardyń quramynda soǵysyp júrýi múmkin. Onyń ústine, Sırıa men Aýǵanstan – lańkester men ekstremısterdi turaqty túrde daıyndalatyn polıgondar.
Sarapshylardyń sózine qaraǵanda, lańkesterdiń mindetteri men maqsattary eshqaıda ketken joq. Radıkaldar Ortalyq Azıada, eń aldymen bizdiń aımaqtyń barlyq elderindegi zaıyrly basqarý rejımderin joıatyn ózinshe halıfat qurýdy qalaıdy.
Internet keńistigine keletin bolsaq, DAISH-te tek sodyrlar ǵana emes, sonymen qatar IT-tehnologıany meńgergen aıtarlyqtaı ozyq mamandar da bar. Óıtkeni, DAISH-tiń qyzmeti atyshýly lańkestik áreketterdi jasaýmen ǵana emes, dálirek aıtsaq, álemdik mańyzy bar uıymnyń ımıjin qalyptastyrý jumystarymen de belsendi tanyldy. Olar áleýmettik jelilerdi keńinen paıdalandy. Al sol Sırıaǵa Ortalyq Azıa elderinen adam jaldaý sol Feısbýk, Twitter jáne Instagramsıaqty jastar belsendi qoldanatyn platformalar arqyly júzege asyryldy. Sonymen qatar, jumysqa qabyldaý kásibı deńgeıde qolǵa alyndy.
– Ókinishke qaraı, buǵan qarsy turýǵa memlekettik organdardyń shamasy bola bermeıdi. Iá, olardyń mekenjaılardy qadaǵalaý qıyn emes, biraq ıdeologıalyq jumys báribir qarsy áreket etýi kerek. Eń ıdealdy nusqa: profılaktıkalyq jumys sarapshylar qaýymdastyǵyn, BAQ ókilderin paıdalana otyryp, ıdeologıalyq deńgeıde júrgizilýi tıis. Biraq ol úshin memlekettiń naqty baǵdarlamasy, tıisti quraldary bolýy shart, – dep túsindirdi Igor Shestakov.
Demek, aldyn alý turǵysynan jaǵdaı kóp nárseni sheshpeıdi. Kúshtik qurylymdaryn úılestirý máselesine keletin bolsaq, ekijaqty kelisimder, UQSHU, SHYU, TMD aıasyndaǵy ózara is-qımyldar bar. Alaıda, ázirge, sarapshylar atap ótkendeı, másele is júzinde bolyp jatqan úılestirýdiń joqtyǵynda emes, aımaq elderiniń osy syn-qaterlerge tıimdi qarsy turý úshin materıaldyq-tehnıkalyq quraldarynyń joqtyǵynda. Kóbinese sodyrlar tehnıkalyq jaǵynan quqyq qorǵaý organdaryna qaraǵanda áldeqaıda jaqsy jaraqtalǵan. Árıne, bul jaǵdaıdy ózgertý kerek.
– Bizdiń birde-bir memleket terorızmnen qarsy sharalarmen qorǵalmaǵan. Muny biz búkil álemnen kórip otyrmyz. Shabýyldar memlekettik basqarý jaǵynan aıtarlyqtaı kúshti memleketterde – Germanıada, Fransıada, AQSH-ta boldy. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, Aýǵanstanmen tikeleı shekaralas memleketter – Tájikstan, Ózbekstan, Túrkimenstan qaýip-qater men synaqtardyń «aldyńǵy qatarynda» tur. Biraq, meniń oıymsha, jalpy alǵanda, aımaqta mundaı qaýipsizdik joq, – deıdi sarapshy.
Jalpy, radıkaldy dinı baǵyttaǵy destrýktıvti kúshterge monıtorıń júrgizilýde. Al jol berýge bolmaıtyn dúnıe – Aýǵanstan men Lıvıadaǵy oqıǵalardyń qaıtalanýy. Sondyqtan Ortalyq Azıa elderi zaıyrly rejımderdi saqtap qalý úshin bar kúsh-jigerin salýy kerek jáne qazirgi kezdegi qaýip-qaterlerge laıyqty qarsy turýǵa kúsh salǵany abzal.
«Nur-Múbarak» Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetiniń profesory, Geosaıası zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Asylbek İzbaırovtyń aıtýynsha, destrýktıvti kúshterge tótep berýdiń birden-bir joly - jastardyń rýhanı tárbıesin oılaǵan jón. Bul - óte mańyzdy másele, ony nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Áıtpese, ulttyq salt-dástúrlerimizden aıyrylyp qalýymyz múmkin.
– Sodan soń dástúrli ıslamdy dáripteýdi halqymyzdyń dúnıetanymyna saı jasap, ǵylymı-teorıalyq negizderin damytý kerek. Kórshilerimiz bul prosesti belsendi túrde bastady. Mysaly, Ózbekstan syrtqy geomádenı yqpaldan qorǵaný úshin óziniń kóptegen ulttyq, ıslamdyq bilim berý ortalyqtary men mekemelerin qurdy. Mysaly, Samarqandta Imam Buharı atyndaǵy halyqaralyq ǵylymı-zertteý ortalyǵy men mýhadısterdi daıyndaıtyn oqý orny, Marǵılanda mýfakıhterdi (fıkh mamandaryn) daıyndaıtyn oqý ortalyǵy bar, – dedi sarapshy.
Rasynda, búgingi tańda geomádenı biregeılik pen rýhanı egemendikti qalyptastyrý úshin, aıtalyq, qandaı da bir saıası ambısıalar men talaptardan ada Ortalyq Azıa teologıa mektebiniń dástúrleri men ilimderinsiz is júzinde alǵa basý múmkin emes. Onyń qoǵamdy úılestirý, senimin tereńdetý jáne zaıyrly memleket, qazirgi qoǵam, ulttyq mádenıetter men dinı sana arasyndaǵy yntymaqtastyqty damytýda tereń áleýeti bar.
– Álemdegi qazirgi geosaıası oqıǵalar men qaqtyǵystar tabıǵı túrde jańa qundylyq - ıdeologıalyq baǵdarlardy qalyptastyratyn geomádenı jáne saıası ınstıtýttar qurylymynyń buzylýyna ákeledi. Osyǵan baılanysty bolashaq mádenı-saıası tártiptiń jańa tujyrymdamalary, paradıgmalary men erejeleri jasalady dep kútilýde. Joǵaryda aıtqanymdaı, qazir kóptegen elder ózderiniń geomádenı biregeıligi men rýhanı egemendigine alańdaıdy. Osyǵan baılanysty, Ortalyq Azıa teologıa mektebiniń dástúrleri men ilimderi, ásirese, «múddeleri boıynsha» ártúrli segmentterge bólingen Qazaqstannyń dinı órisiniń mozaıkalyq sıpatyn jeńýde mańyzdy ról atqarady, – dedi Asylbek İzbaırov.
