Qazaq tilin memlekettik dárejege shyǵarýǵa, memlekettik tildiń qoldanys aıasyn meılinshe keńeıtýge az kúsh salynbady. Desek te, tilimizdiń memlekettik dárejege kóterilýi bylaı tursyn, qazaq tilinde sózden sóılem quraýdyń soraqy túrlerin kún saıyn kezdestiretin boldyq.
Sol kórinistiń biri – kún saıyn aqparattyq quraldar men kóshe boıynda kózge de, qulaqqa túrpideı jaǵymsyz áser etetin jarnamala tili. Mundaıdy anaý-mynaý emes, elimizde azýyn aıǵa bilegen, alpaýyt kompanıalardyń óz ónimderin usyný ádisimen jarnamalaǵan jazbalarynan kóptep kezdestiresiz.
Smaǵulovtyń memlekettik tilge degen «qurmeti»
Osydan 3-4 jyl buryn, ıaǵnı 2014 jyly qazaqstandyq Mega oıyn-saýyq saýda oryndaryna memleketten arnaıy sýbsıdıa bólinetini týraly aqpar tarady.
2012-13 jyldary iri oıyn-saýyq saýda ornynyń qarjylyq múmkindigin arttyrý maqsatynda memleketten 3,1 mlrd.teńge sýbsıdıa bólingenin Mega-nyń basshysy Nurlan Smaǵulov ta rastady.
Keıinirek, 2016 jyly «Baıterek-Development» AQ-nan Qazaqstan Damý banki arqyly jınaqtaýshy zeınetaqy qorynan 15 jylǵa 18,5 paıyzben 15 mlrd teńge MEGA Silk Way saýda oıyn-saýyq ortalyǵynyń qurylysyna qarjy bólingen-di.
Alaıda memleketten qarjylaı kómek alyp otyrǵanyna qaramastan, osy kompanıanyń memlekettik tilge enjar qaraýy, qurmet kórsetpeýi qynjyltady. Memleketten mıllıardtap sýbsıdıa alǵany sóz bolǵan mega.kz saıtynyń qazaqshasy joq emes, bar.
Ókinishke qaraı, taǵy da sol, tikeleı aýdarmanyń qurbanyna aınalǵan memlekettik tildiń túrin kóresiz. Mysaly, mega-nyń paıda bolý tarıhyn «MEGA óziniń tarıhyn sonaý 2003 jyldan bastaý alady» dep bastapty. «MEGA tarıhy sonaý 2003 jyldan bastaý alady» dese, til zańdylyǵynyń talaptary saqtalar edi.
Osyndaı «artyq qylam dep tyrtyq qylý» ádisterin kóptep kezdestirýge bolady. Muny qalaı túsinýge bolady?
Órkendeýine qarjy bólip otyrǵan memlekettiń resmı tilinde saýatty aqparat taratýǵa arlaný ma, álde orys tiliniń mártebesin arttyrýǵa jantalasý ma?
Aty dardaı MEGA-nyń basshysy Nurlan Smaǵulovtyń ulty qazaq bola turyp, óz ana tilinde qyzmet kórsetýge kúsh salýdyń ornyna, nelikten orysshaǵa búıregi burady? Kerisinshe, ózgelerge basqa emes, Nurlan Smaǵulov úlgi bolýǵa tıis emes pe?
Sonymen qatar MEGA iri kompanıasynyń resmı saıtynyń qazaqsha nusqasyndaǵy kóptegen aqparattar orys tilinde, al keıbir rýbrıkalar memlekettik tilge múlde aýdarylmaǵan. MEGAzine degen atpen shyǵatyn bul kompanıaǵa tıesili jýrnaldyń tek orysshasy ǵana taralymda. Ókinishke qaraı, bul jýrnaldyń qazaqshasyn kórgen eshkim joq.
Álemdik brendterge qazaqtyń aqshasy kerek, al tili qajet emes
Qoǵamdyq oryndarda jedel as mázirin usyný boıynsha álemdik kóshbasshy qataryndaǵy McDonald`s, KFC, Burger King, Hardee`s syndy franchaızıń úlgisindegi kompanıalar da memleketıik tilde qyzmet kórsetýdi qup kórmese kerek.
Bul kompanıalardyń keıbireýleriniń resmı saıttaryndaǵy aqparattar tek orys tilinde berilgen.
Sóz etip otyrǵan bul kompanıalar da osal emes, álemdik brendtiń bestigin quraıdy. Qarjylyq jaǵdaıy da myqty, ár salasyndaǵy qyzmetkerleri de synaqtan súrinbeı ótkender. Soǵan qaramastan kotlet, qytyrlaq kartoppen mıllıondardy kúrep taýyp otyrsa da, bul kompanıalardyń qazaqshasy kóńil kónshitpeıdi. Álde memlekettik tilde jarnama jasaıtyn, jarnamany saýatty jasaıtyn mamandarǵa aqsha durys bólinbeı me?
Máselen, fast-fýd ónimderin satýshy Mcdonalds’kz http://mcdonalds.kz kompanıasy «Fýtbol jańalyǵyn tatyp kór» dep aksıa jarıalapty.
Jurtqa fýtbol jańalyǵyn qalaı tatyryp kórsetpek? Bul saýatsyzdyq pa, álde memlekettik tildi mensinbeýshilik pe? Qazaq til biliminde belgili bir dámdi tatyp kórýge bolatyny jazylǵan. Al fýtbol jańalyǵyn tatyp kórýdi mc.donalds.kz jańalyq etip shyǵarǵan-aý shamasy.
Mcdonalds’kz -tiń resmı saıty da syn kótermeıdi. Orys tilindegi beti kez kelgen aqparatty saýatty ári túsinikti etip bergen. Al bul kompanıanyń memlekettik tildegi paraqshasy qaryn ashtyrady.
Joǵaryda biz mysal etken «fýtbol jańalyǵyn tatyp kórý» de, «sýperbatyrlyqty» dáripteý de qazaqsha bette órip júr. Qazaq til biliminde «sýperbatyr» degen ataý da, sóz de joq. Olaı bolsa alpaýyt kompanıanyń veb-redaktorlary «jańalyǵyn tatyp kórý» men «sýperbatyrlyqty» qaıdan aldy?
Árıne, tikeleı aýdarma ádisimen qazaq til biliminde joq sózderdi «aýadan jasap otyr». «Sýperbatyr» emes, «naǵyz batyr» dep eki sózdi bólip jazsa, tildik zańdylyq ta buzylmas edi, estigen qulaqqa da túrpideı tımes edi.
Osy saıttyń qazaqsha nusqasynda taǵamnyń quramy men qunarlyǵyna qatysty aqpar orys tilinde berilipti. Qazaqsha jazýǵa erinse kerek…
Fast-fýd ónimin saýdalaý keńinen taralǵany sondaı, eki attasańyz túrli býrgerler men pıssalar satatyn dúńgirshikke tap bolasyz.
«Balalyq shaqtyń dámi sanalatyn taýyq sıraqtaryn» talmaı, jalyqpaı jarnamalaıtyn KFC kompanıasy taýyq qanattarynyń perishteniki bolmaıtynyn esten shyǵarmaıdy. Osy rette rıtorıkalyq suraq eriksiz týyndaıdy, osy kompanıalar álemniń basqa elderinde, mysaly, Reseıde, Túrkıada, Ózbekstanda da memlekettik tilde saýatsyz jarnama jasaı ma, resmı saıttarynyń memlekettik tildegi nusqasyn qatemen, qalaı bolsa, solaı jasaı ma?
KFC http://www.kfc-kazakhstan.kz/menu/1019: saıtynda « Taýyqtyń sıraǵy — balalyq shaqtan unatatyn taýyqtyń eń dámdi bóligi. Endi sizde KFC-ge kirýdiń taǵy bir dámdi syltaýy: Polkovnık Sanderstiń «11 shóp jáne dámdeýishter» qupıaly resepti boıynsha biregeı dámdi taýyq aıaqtary. Eń dámdi taýyq eti KFC-da!» degen jarnama kózge birden túsedi.
«Taýyq aıaqtaryn» «sıraqtarmen» ásireleý kimge kerek boldy?
Qoldanystaǵy «taýyq aıaqtary» sózin qoldanýǵa KFC qyzmetkerleri qorsyndy ma eken? Qazaq tiliniń sóz qoldanysy boıynsha jan-janýardyń júrýge arnalǵan múshesin sıraq dep, al adamnyń júrý múshesin aıaq dep ataıdy. Olaı bolsa KFC jarnama qyzmetkerleri adamnyń aıaǵyn taýyqtyń sıraǵymen nege qoıyrtpaqtaıdy?
Saýatsyzdyq pa, mazaq etý me? Eń soraqysy, bul jarnamalar kóshelerde badyraıtyp jazylyp, telearnalarda tynbaı qaıtalanyp aıtylady.
Osyndaı jarnamashyl kompanıanyń biri retinde Burger King meıramhanalar jelisiniń ónimderin aıtýǵa bolady. Tez ári toıymdy tamaq ónimderin usynatyn bul kompanıanyń da resmı saıtyna sholý jasap kórdik.
Ókinishke qaraı, bul kompanıa saıttarynyń oryssha betin ǵana saıratyp qoıypty. Al resmı saıtynyń memlekettik tildegi nusqasy múlde joq. Burgerking.kz saıty tek orystildilerge arnalǵan ba, álde qazaqtildiler býrger jemes dedi me eken, qazaq tilinde aqparat taratýdy jón sanamaǵan.
Hardee’s resmı saıtynyń memlekettik tildegi paraqshasy múlde joq. Álemdik saýda naryǵynda mıllıondaǵan adamǵa qyzmet kórsetetin ári saýda aınalymy da osal emes osyndaı iri kompanıalardyń qazaq tilin shetke ysyrýyn qalaı túsinbek kerek? Qazaqstanda saýdasyn dóńgeletken bul kompanıalar sonda bul memlekettiń tilin mensinbeı me, álde ónimderin qazaq tilinde jarnamalaýǵa qarjysy jetpeı qaldy ma?
Tildi qorlaý naýqanyna zańmen tyıym salatyn ýaqyt jetti
Saýda aınalymy mıllıondardy ıgergen iri kompanıalardyń óz resmı saıttarynda memlekettik tildi qoldanbaýy, al qoldanǵan jaǵdaıda memlekettik tildi saýatsyz jazyp qorlaýyn qalaı túsinbek kerek?
Tikeleı aýdarma men saýatsyz sózderdiń saldarynan memlekettik tilimiz, ana tilimiz qorlanýda. Tildi qorlaý naýqanyna zańmen tyıym salatyn ýaqyt áldeqashan jetken. Qazaq jerinde kásibin ıgerip, paıda taýyp otyrǵan osyndaı kompanıalardyń memlekettik tilde aqparat taratýǵa enjarlyq tanytýyna ne sebep?
Memlekettik tildiń qoldaný aıasyn qadaǵalaýshy quzyrly organdar qaıda qarap otyr? Memlekettik tildi mensinbeıtin kompanıalardy jaýapqa tartatyn ýaqyt jetti emes pe? Elimizdegi kez kelgen kásip ıesi halyqtyń arqasynda qyrýar qarjyny ıelenip otyr. Olaı bolsa sol halyqtyń memlekettik tilin de moıyndaýǵa, qoldanýǵa tıis. Óıtkeni qarapaıym halyqtyń arqasynda mıllıondap paıda taýyp otyrǵanyn umytpaýy kerek jáne sol halyqtyń ózin de, tilin de qurmetteýi qajet.
Asyl RAHMETOVA
