Teris kózqarasqa Keńestik ıdeologıanyń ózi kináli
Suhbatynda Peter Svoık Pýtınniń «Nazarbaevqa deıin qazaq jerinde memleket pen shekara bolmaǵan» degen áıgili sózin taǵy bir qaıtalap ótipti.
Ózin bilgir saıasattanýshy sanaıtyn Peter Svoık bulaısha bura tartýyn túsine almadyq. Ol ómir boıy qazaq jerinde turyp, Qazaqstannyń memlekettiligin Nazarbaev dáýirimen sheketeýi aqylǵa syımasy anyq.
Kózi ashyq, Qazaqtyń tarıhyn oqıdy-aý degen Peter Svoıktiń ózi bulaı dep otyrsa, qarapaıym basqa ulttyń ókilderi ne demeıdi?
– Kez kelgen adam áke-sheshesiz bolmaıtyny sekildi qazaqtardyń ótken tarıhynan bas tartpaıtyny anyq. Kez kelgen halyqtyń ótken tarıhı joly ult bolyp qalyptasýyna yqpal etetin faktor. Sol sıaqty Keńestik júıe kezindegi ótken tarıhtan tolyqtaı bas tartý durys emes. Ony tarıh betinen julyp tastaı alamaısyń. Qazir keıbireýler Qazaqstan ulyttyq, naryqtyq-ekonomıkaǵa bet burǵanyn alǵa tartyp, bárin jańadan, aq paraqtan bastaǵandy jón sanap júr. Bul durys emes. Keńes zamanynda shashylyq pen repressıadan basqa eshteńe bolmaǵan sıaqty, – dep Svoık myrza qynjylysyn bildiripti.
Iá, qazaq qoǵamynda Keńestik zamanyndaǵy qundylyqtarǵa qarsy kóńil kúıdiń bar ekeni jasyrmaımyz. Biraq mundaı kózqaras aıaq astynan aspannan túsken joq qoı. Bul kózqarasty sol kezdegi Keńestik ıdeologıanyń ózi týyndatqanyn umytpaýymyz kerek.
Keńes zamanynda qazaqtyń basynan talaı náýbet ótti. Muny eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Ult múddesin úshin kúresken qanshama zıalylarymyz repressıaǵa ushyrap, atyldy. Odan keıin qoldan jasalǵan ashtyq. Qyrǵyn soǵys. Qazaq tilin umytýǵa aınalǵanda Táýelsizdigimizge ıe bolyp, Qudaı saqtap qaldy.
Peter Svoıkke salsaq osynyń bárin op-ońaı umyta salýymyz kerek eken. Bul múmkin emes qoı, ákem-aý.
Kerek deseńiz, keńestik júıege qatysty mundaı kózqaras jalǵyz Qazaqstanda ǵana emes, búkil postkeńestik elderdi kezip júrgenin Peter Svoık nege túsinbeıdi?
Peter Svoıkke salsaq, bizder repressıa men ashtyqqa ushyraǵandardyń (jaraıdy soǵysty aıtpaı-aq qoıalyq) tógilgen qanyn op-ońaı umytyp, Keńes zamanynda qalyptasqan qundylyqtardy ary qaraı dáripteı berýimiz kerek eken. Bulaı bola ma? Bolmaıdy.
«Jańa Qazaqstanda» Keńestik qundylyqtarǵa oryn joq
Keńes zamanynda ár qazaq otbasynyń júregine jara salyndy. Qazir kez kelgen qazaqpen shúıirkelese qalsań, álgi adamnyń arǵy atalary repressıaǵa ushyraǵan, bolmasa, asharshylyq kezinde elde bas saýǵalap kóshkenin jyrdaı qylyp aıtyp beredi.
Tipti, qalada týyp, qalada ósken orys tildi qazaqtardyń ózderi alǵashqy páterin qandaı ıt-qorlyqpen alǵanyn orys tilinde jany kúızele otyryp aıtyp beretinin kimde bolsa biledi.
Keńes zamanynda qazaqtardyń Almaty men iri qalalarda páter kezeginde jyldar boıy turyp, baspanaǵa áreń qol jetkizgeni jasyryn emes. Muny Peter Svoık jaqsy biledi. Sony bile tura "Keńestik júıeniń qundylyqtaryn umytqylaryń keledi" dep renish aıtýy orynsyz.
Demek qazaqtardyń sol bir kezeńdi ańsap, armandaıtyndaı, qımastyqpen eske alatyndaı eshqandaı qundylyq joq. Osydan keıin Keńestik júıe kezindegi qundylyqtardy qalaı dáripteımiz?
Jergilikti memleket qurýshy ultty alalaý, udaıy tómenshiktetip otyrǵan Keńestik júıeni dáriptep, «Jańa Qazaqstandy» qurý múmkin be? Árıne, múmkin emes. Árbirden soń bul óz-ózińdi qorlaý ǵoı.
Ras, Keńes zamanynda halyqtyń turmystyq jaǵdaıy birdeı, jaqsy boldy. Ash qalyp, kóshten qalǵan adam bolmady.
Svoık sıaqtylarǵa salsaq, qarynymyzdyń toıǵanyna máz bolyp, sol kezeńdi kúnde eske alyp júrýimiz kerek kerek eken.
Sonda ámirshil-ákimshil júıe ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldaryndaǵy ashtyqty «Keńes zamanynda qarynymyz toıdy» dep uzaq jyl aıtyp júrý úshin uıymdastyrǵan ba dep qalasyń?..
Osy rette Peter Svoıkke mundaı ıdeologıaǵa qazaqtyń «Qarynymnyń ashqanyna emes, qadirimniń qashqanyna jylaımyn» degen bir ǵana maqaly jyldar boıy antıvırýs bolǵanyn eskertemiz.
Árbirden keıin Keńes zamanyndy oryn alǵan sumdyq áreketter memleketti nyǵaıtýǵa eshqandaı motıvasıa bolmaıdy. Svoıktiń sóz aýanynan bıliktiń aldaǵy 9 mamyrda áskerı parad uıymdastyrmaýyna qatty renishti ekenin baıqaǵandaı boldyq.
Áskerı sherý ótkizý ol - eshqandaıda qundylyq emes. Eger Svoık áskerı sherýdi kórýge qatty qumartsa, Máskeýge baryp kórip kelýine bolady ǵoı.
Áskerı sherý ol - soǵystyń sıvoly. Qazir soǵystyń sıvoly órkenıetke umtylǵan el úshin qundylyq bolmaýy kerek. Svoık myrza osyny túsinýi tıis.
Eger Uly Otan soǵysy kezinde mert bolǵan atalarymyzdy eske alyp, Quran oqytyp, as bersek, munymyz da Svoık sıaqtylarǵa unmaýy múmkin. Sondyqtan óz bilgenimizshe áreket ete berýimiz kerek. Óıtkeni biz táýelsiz memleketpiz.
Nurlan JUMAHAN, jýrnalıs.
