Keıingi ýaqytta áskerde ólim-jitim jıilep, qoǵamda úlken alańdaýshylyq týdyrdy. Máselen, jaqynda eki sarbaz qaza taýyp, jeti sarbaz óz-ózine qol jumsamaq bolǵan. Bul qorǵanys júıesindegi tártip pen baqylaýdyń álsiregenin ańǵartady. Osy máselege baılanysty áskerı sala ardagerleri Serik Shalov pen Janat Erejep Dalanews.kz agenttigine pikir bildirdi. Sarapshylardyń aıtýynsha, qaıǵyly oqıǵalardyń beleń alýyna baqylaýdyń bosańsýy, tárbıe júıesiniń álsireýi, kadr tapshylyǵy jáne jastardyń moraldyq-psıhologıalyq daıyndyǵynyń tómendigi tikeleı áser etip otyr.
Serik Shalovtyń paıymdaýynsha, áskerde bolyp jatqan ólim-jitim - kezdeısoq jaıt emes.
“Ókinishke qaraı, bul júıeli máselelerdiń kórinisi. Ásker qoǵamnyń aınasy. Eger qoǵamda moraldyq, áleýmettik jáne basqarýshylyq daǵdarys baıqalsa, ol eń aldymen osyndaı jabyq qurylymdarda kórinedi”, — deıdi ol.
Shalov áskerdegi qaıǵyly oqıǵalardyń basty úsh sebebin atady.
“Meniń oıymsha, birinshiden - tárbıe, ekinshiden - baqylaý, úshinshiden - kadr saıasatyndaǵy olqylyqtar sebep. Buryn bizdiń kezimizde komandırler, tárbıeshi ofıserler sarbazdardyń jaǵdaıyna kóbirek kóńil bóletin. Tártip pen moraldyq ahýal jeke baqylaýda bolatyn. Al qazir bul kóbinese qaǵaz júzindegi esepke aınalyp ketti”, — deıdi ol.
Sarapshynyń sózinshe, qazirgi tańda jas sarbazdardyń ishki kúıin túsinip, olarǵa jeke kóńil bólý mádenıeti joǵalǵan. Bul — áskerı ortadaǵy eń qaýipti qubylys.
“Biz kezinde sarbazdyń kazarmadaǵy ómirine tikeleı aralasatynbyz, otymen kirip, kúlimen shyǵatynbyz. Al búginde bul dástúr umytylyp barady. Kóptegen jas ofıserler qyzmetti mansap nemese materıaldyq tabys kózi retinde ǵana qabyldaıdy. Al shyn máninde ofıser – sarbazdyń ustazy men tárbıeshisi. Eger basshy bedelin senim men ádildik arqyly ornatpasa, tártip tek buıryqpen shektelip qalady. Ondaı ortada adamdyq qarym-qatynas joǵalady. Sonyń saldaryn búginde ózimiz kórip otyrmyz”, — dep qosty ol.
Shalov sarbazdardyń moraldyq jáne psıhologıalyq daıyndyǵy máselesine de erekshe toqtaldy. Onyń pikirinshe, bul baǵytta belgili bir jumys atqarylǵanymen, kóbine formalızm basym.
“Árıne, bul baǵytta jumys bar, biraq kóbine formaldi deńgeıde ǵana júrgiziledi. Psıhologtar da bar, alaıda olardyń yqpaly shekteýli. Al jas sarbaz úshin beıimdelý kezeńi óte aýyr ótedi. Óıtkeni ózimiz de kezinde jas sarbaz boldyq. Jańa orta, tártip, qysym, jaýapkershilik – munyń bári adam psıhıkasyna áser etpeı qoımaıdy. Osyndaı jaǵdaıda kásibı psıhologıalyq qoldaý men ashyq áńgime mádenıeti aýadaı qajet”, — deıdi ol.
Sondaı-aq ol álimjettik pen zorlyq-zombylyq máselesin de atap ótti. Onyń pikirinshe, mundaı qubylys tek áskerde ǵana emes, qoǵamda da tamyr jaıǵan.
“Sarbaz neden qaza tabady? Kóp jaǵdaıda tártip pen tárbıeniń álsizdiginen, baqylaýdyń joqtyǵynan. “Dedovshına” degen qubylys armıada ǵana emes, qoǵamda da bar. Máselen, otbasynda, balabaqshada, mektepte – kúshti álsizge ústemdik jasaıdy. Osyndaı álimjettik mádenıeti bala boıynda áskerge deıin-aq qalyptasady. Al áskerı ortada ol tez kórinis tabady. Sondyqtan bul tek áskerdiń emes, tutas qoǵamnyń derti”, — dedi ol.
Sarapshynyń aıtýynsha, qaıǵyly jaǵdaılardyń aldyn alý úshin júıeli jáne ashyq baqylaý qajet.
“Birinshiden, áskerde táýelsiz baqylaý tetikterin kúsheıtý kerek. Mysaly, áskerı ombýdsmen nemese qoǵamdyq keńes arqyly baqylaý júrgizýdiń mańyzy zor. Ekinshiden, ofıserlerdiń moraldyq jáne psıhologıalyq daıarlyǵy joǵary deńgeıde bolýy tıis. Úshinshiden, sarbazdardyń psıhologıalyq jaǵdaıyn turaqty baqylap, daǵdarys belgilerin erte anyqtaıtyn júıe qajet. Tórtinshiden, qoǵam men ata-anamen baılanys ashyq bolýy kerek. Áskerde adam ómirinen qymbat eshteńe joq ekenin túsinetin mádenıet qalyptastyrý qajet. Muny ózgertý úshin júıeli reforma kerek”, – dedi Shalov.
Onyń sózinshe, adam ómiri kez kelgen áskerı qurylymnyń basty qundylyǵy bolýy tıis.
"QR Qarýly Kúshteriniń Ardagerleri" Respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń Aqmola oblysy fılıalyndaǵy tóraǵasy, zapastaǵy polkovnık Janat Erejepov te áskerdegi qaıǵyly oqıǵalardyń sebebin birneshe faktormen baılanystyrady. Ol jastardyń moraldyq-psıhologıalyq daıyndyǵynyń álsizdigi birinshi orynda tur dep sanaıdy. Sarapshynyń aıtýynsha, qazirgi jastardyń ómir salty ózgergen, fızıkalyq belsendiligi azaıǵan, áleýmettik baılanysy álsiregen.
“Qazir jastar uıaly telefon men kompúterge táýeldi. Dalaǵa shyqpaıdy, fızıkalyq jumys istemeıdi. Sondyqtan olardyń áskerge beıimdelýi qıyn”, — deıdi Erejep.
Ol áskerı komısarıattardaǵy jáne medısınalyq tekseristerdegi kemshilikterge de nazar aýdardy.
“Buryn medısınalyq komısıa balanyń densaýlyǵyn muqıat tekseretin. Al qazir bul jumys formaldi sıpat alǵan. Áskerge jaramsyzdar da iriktelip ketip jatady. Munyń bári baqylaý men jaýapkershiliktiń álsireýinen”, — deıdi ol.
Erejeptiń pikirinshe, sońǵy jyldary ofıserlik quramnyń áleýmettik mártebesi de tómendegen. Bul faktor áskerdegi tártip pen bedelge tikeleı áser etedi.
“Qazir ofıserlerdiń aılyǵy tómen, al talap joǵary. Áleýmettik qamtamasyz etý álsiz. Sondyqtan jas mamandar bul qyzmetke qulshynyspen kelmeıdi. Buryn ofıser bolý – mártebe edi, qazir ol turaqty tabys kózi retinde ǵana qaralady”, — deıdi polkovnık.
Onyń aıtýynsha, bul jaǵdaı áskerdegi tártiptiń álsireýine, kadr turaqsyzdyǵyna jáne moraldyq bedeldiń tómendeýine alyp kelgen.
“Ofıser — sarbazdyń úlgisi bolýy kerek. Eger basshy óz boryshyna jaýapsyz qarasa, sarbaz da sony kóredi. Sol kezde áskerı tártip buıryqqa ǵana súıenip, adamdyq qatynas joǵalady”, — dep túıindedi ol.
Janat Erejep qazirgi ahýaldy túzetý úshin memlekettiń, qoǵamnyń jáne otbasynyń kúshin biriktirý qajet ekenin aıtady.
“Bul tek Qorǵanys mınıstrliginiń nemese áskerı bólimderdiń máselesi emes. Ár ata-ana, ár mektep, ár tárbıe oshaǵy osy iske atsalysýy tıis. Biz balalarymyzdy qorqyp emes, senimmen áskerge jiberetin kúnge jetýimiz kerek”, — dedi ol.
Polkovnıktiń pikirinshe, naqty sheshim tek zertteý men ashyq talqylaýdan týady.
“Máseleni jasyrý – sheshim emes. Kerisinshe, ony qoǵammen birge zerttep, naqty shara qabyldaý qajet. Áskerge barý – qaýip emes, borysh pen abyroı bolýy kerek”, — dep qorytyndylady ardager.
Saýalnama nátıjesi
Eske salaıyq, buǵan deıin DEMOSCOPE qoǵamdyq pikirge jedel monıtorıń júrgizý búrosy el azamattary arasynda “Qazaqstan Respýblıkasynyń Qarýly kúshterin qabyldaý” taqyrybynda saýalnama júrgizgen bolatyn.
2025 jyldyń 28 tamyzy men 10 qyrkúıegi aralyǵynda ótken zertteý nátıjesi qoǵamnyń áskerı salaǵa degen kózqarasynda ekiudaı pikir qalyptasqanyn kórsetti. Bir jaǵynan, qazaqstandyqtardyń 66,9%-i el áskeriniń syrtqy qaýipke tótep bere alatynyna senedi. Ekinshi jaǵynan, respondentterdiń basym bóligi jarǵyǵa qaıshy áreketter, jemqorlyq jáne materıaldyq-tehnıkalyq bazanyń eskiligine alańdaıtynyn jetkizgen.
Saýalnama deregine sáıkes, jastardyń áskerı qyzmetke qatynasy da kúrdelenip barady: 18–29 jas aralyǵyndaǵy respondentterdiń nebári 32,4%-i jaqynynyń áskerge barýyn tolyq qoldaıtynyn aıtqan. Sonymen qatar, jastar arasynda álimjettik pen zorlyqqa alańdaıtyndardyń úlesi joǵary — 40,6%.
Áskerdegi qaıǵyly jaǵdaılar
Sońǵy aptalarda Qazaqstanda ásker qatarynda eki birdeı qaıǵyly jaǵdaı tirkelip, qoǵamda úlken rezonans týdyrdy. Biri — Almaty oblysynda, ekinshisi — Mańǵystaý óńirinde.
Qorǵanys mınıstrligi Almaty oblysynda kóz jumǵan 19 jastaǵy sarbaz Dinmuhammed Shynarbektiń ólimine qatysty túsinikteme berdi. Vedomstvo basshysynyń orynbasary Serik Borambaevtyń aıtýynsha, qazir tergeý júrip jatyr.
“Kez kelgen asyǵys pikir qate taralyp, tergeýge kedergi keltirýi múmkin. Bul – ata-ana úshin orny tolmas qaza, biz úshin de aýyr soqqy. Komandır retinde biz ár sarbazdy jeke tanımyz, olardyń bir jyldyq qyzmetin birge ótkeremiz. Mundaı jaǵdaı bárimizge aýyr tıedi”, – dedi Borambaev.
Belgili bolǵandaı, Dinmuhammed Shynarbek 2024 jyldyń kókteminde ásker qataryna shaqyrylǵan. Onyń egizi Danıal byltyr kúzde Otar garnızonyna alynǵan eken. Otbasy músheleriniń aıtýynsha, marqumnyń ólimi sýısıd dep habarlanǵanymen, týystary bul nusqaǵa senbeıdi.
Biraq bul jalǵyz oqıǵa emes. Jýyrda Mańǵystaý oblysyndaǵy №99116 áskerı bóliminde jeti sarbazdyń ózine qol jumsaýǵa árekettengeni anyqtaldy. Buǵan deıin tek úsh sarbaz týraly aıtylǵanymen, keıin olardyń sany artqany belgili boldy. Barlyǵynan da qoldyń kúre tamyrynda jaraqat izderi tabylǵan.
Mekeme basshylyǵynyń sózinshe, sarbazdar psıhıatrıalyq emhanada tekserilip, aýyr psıhıkalyq aýytqýlar tabylmaǵan.
“Qazir olarǵa psıhologıalyq kómek kórsetilip jatyr, dári-dármekpen emdeý qoldanylǵan joq”, – delingen mınıstrlik habarlamasynda.
