كەيىنگى ۋاقىتتا اسكەردە ءولىم-جىتىم جيىلەپ، قوعامدا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋدىردى. ماسەلەن، جاقىندا ەكى سارباز قازا تاۋىپ، جەتى سارباز وز-وزىنە قول جۇمساماق بولعان. بۇل قورعانىس جۇيەسىندەگى ءتارتىپ پەن باقىلاۋدىڭ السىرەگەنىن اڭعارتادى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى اسكەري سالا ارداگەرلەرى سەرىك شالوۆ پەن جانات ەرەجەپ Dalanews.kz اگەنتتىگىنە پىكىر ءبىلدىردى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قايعىلى وقيعالاردىڭ بەلەڭ الۋىنا باقىلاۋدىڭ بوساڭسۋى، تاربيە جۇيەسىنىڭ السىرەۋى، كادر تاپشىلىعى جانە جاستاردىڭ مورالدىق-پسيحولوگيالىق دايىندىعىنىڭ تومەندىگى تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىر.
سەرىك شالوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، اسكەردە بولىپ جاتقان ءولىم-جىتىم - كەزدەيسوق جايت ەمەس.
“وكىنىشكە قاراي، بۇل جۇيەلى ماسەلەلەردىڭ كورىنىسى. اسكەر قوعامنىڭ ايناسى. ەگەر قوعامدا مورالدىق، الەۋمەتتىك جانە باسقارۋشىلىق داعدارىس بايقالسا، ول ەڭ الدىمەن وسىنداي جابىق قۇرىلىمداردا كورىنەدى”، — دەيدى ول.
شالوۆ اسكەردەگى قايعىلى وقيعالاردىڭ باستى ءۇش سەبەبىن اتادى.
“مەنىڭ ويىمشا، بىرىنشىدەن - تاربيە، ەكىنشىدەن - باقىلاۋ، ۇشىنشىدەن - كادر ساياساتىنداعى ولقىلىقتار سەبەپ. بۇرىن ءبىزدىڭ كەزىمىزدە كومانديرلەر، تاربيەشى وفيسەرلەر ساربازداردىڭ جاعدايىنا كوبىرەك كوڭىل بولەتىن. ءتارتىپ پەن مورالدىق احۋال جەكە باقىلاۋدا بولاتىن. ال ءقازىر بۇل كوبىنەسە قاعاز جۇزىندەگى ەسەپكە اينالىپ كەتتى”، — دەيدى ول.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، قازىرگى تاڭدا جاس ساربازداردىڭ ىشكى كۇيىن ءتۇسىنىپ، ولارعا جەكە كوڭىل ءبولۋ مادەنيەتى جوعالعان. بۇل — اسكەري ورتاداعى ەڭ ءقاۋىپتى قۇبىلىس.
“ءبىز كەزىندە ساربازدىڭ كازارماداعى ومىرىنە تىكەلەي ارالاساتىنبىز، وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىنبىز. ال بۇگىندە بۇل ءداستۇر ۇمىتىلىپ بارادى. كوپتەگەن جاس وفيسەرلەر قىزمەتتى مانساپ نەمەسە ماتەريالدىق تابىس كوزى رەتىندە عانا قابىلدايدى. ال شىن مانىندە وفيسەر – ساربازدىڭ ۇستازى مەن تاربيەشىسى. ەگەر باسشى بەدەلىن سەنىم مەن ادىلدىك ارقىلى ورناتپاسا، ءتارتىپ تەك بۇيرىقپەن شەكتەلىپ قالادى. ونداي ورتادا ادامدىق قارىم-قاتىناس جوعالادى. سونىڭ سالدارىن بۇگىندە ءوزىمىز كورىپ وتىرمىز”، — دەپ قوستى ول.
شالوۆ ساربازداردىڭ مورالدىق جانە پسيحولوگيالىق دايىندىعى ماسەلەسىنە دە ەرەكشە توقتالدى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل باعىتتا بەلگىلى ءبىر جۇمىس اتقارىلعانىمەن، كوبىنە فورماليزم باسىم.
“ارينە، بۇل باعىتتا جۇمىس بار، ءبىراق كوبىنە ءفورمالدى دەڭگەيدە عانا جۇرگىزىلەدى. پسيحولوگتار دا بار، الايدا ولاردىڭ ىقپالى شەكتەۋلى. ال جاس سارباز ءۇشىن بەيىمدەلۋ كەزەڭى وتە اۋىر وتەدى. ويتكەنى ءوزىمىز دە كەزىندە جاس سارباز بولدىق. جاڭا ورتا، ءتارتىپ، قىسىم، جاۋاپكەرشىلىك – مۇنىڭ ءبارى ادام پسيحيكاسىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. وسىنداي جاعدايدا كاسىبي پسيحولوگيالىق قولداۋ مەن اشىق اڭگىمە مادەنيەتى اۋاداي قاجەت”، — دەيدى ول.
سونداي-اق ول الىمجەتتىك پەن زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن دە اتاپ ءوتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي قۇبىلىس تەك اسكەردە عانا ەمەس، قوعامدا دا تامىر جايعان.
“سارباز نەدەن قازا تابادى؟ كوپ جاعدايدا ءتارتىپ پەن تاربيەنىڭ السىزدىگىنەن، باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان. “دەدوۆششينا” دەگەن قۇبىلىس ارميادا عانا ەمەس، قوعامدا دا بار. ماسەلەن، وتباسىندا، بالاباقشادا، مەكتەپتە – كۇشتى السىزگە ۇستەمدىك جاسايدى. وسىنداي الىمجەتتىك مادەنيەتى بالا بويىندا اسكەرگە دەيىن-اق قالىپتاسادى. ال اسكەري ورتادا ول تەز كورىنىس تابادى. سوندىقتان بۇل تەك اسكەردىڭ ەمەس، تۇتاس قوعامنىڭ دەرتءى”، — دەدى ول.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قايعىلى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇيەلى جانە اشىق باقىلاۋ قاجەت.
“بىرىنشىدەن، اسكەردە تاۋەلسىز باقىلاۋ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋ كەرەك. مىسالى، اسكەري ومبۋدسمەن نەمەسە قوعامدىق كەڭەس ارقىلى باقىلاۋ جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزى زور. ەكىنشىدەن، وفيسەرلەردىڭ مورالدىق جانە پسيحولوگيالىق دايارلىعى جوعارى دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، ساربازداردىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىن تۇراقتى باقىلاپ، داعدارىس بەلگىلەرىن ەرتە انىقتايتىن جۇيە قاجەت. تورتىنشىدەن، قوعام مەن اتا-انامەن بايلانىس اشىق بولۋى كەرەك. اسكەردە ادام ومىرىنەن قىمبات ەشتەڭە جوق ەكەنىن تۇسىنەتىن مادەنيەت قالىپتاستىرۋ قاجەت. مۇنى وزگەرتۋ ءۇشىن جۇيەلى رەفورما كەرەك”، – دەدى شالوۆ.
ونىڭ سوزىنشە، ادام ءومىرى كەز كەلگەن اسكەري قۇرىلىمنىڭ باستى قۇندىلىعى بولۋى ءتيىس.
"ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ارداگەرلەرى" رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اقمولا وبلىسى فيليالىنداعى ءتوراعاسى، زاپاستاعى پولكوۆنيك جانات ەرەجەپوۆ تە اسكەردەگى قايعىلى وقيعالاردىڭ سەبەبىن بىرنەشە فاكتورمەن بايلانىستىرادى. ول جاستاردىڭ مورالدىق-پسيحولوگيالىق دايىندىعىنىڭ السىزدىگى ءبىرىنشى ورىندا تۇر دەپ سانايدى. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى جاستاردىڭ ءومىر سالتى وزگەرگەن، فيزيكالىق بەلسەندىلىگى ازايعان، الەۋمەتتىك بايلانىسى السىرەگەن.
“ءقازىر جاستار ۇيالى تەلەفون مەن كومپيۋتەرگە تاۋەلدى. دالاعا شىقپايدى، فيزيكالىق جۇمىس ىستەمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ اسكەرگە بەيىمدەلۋى قيىن”، — دەيدى ەرەجەپ.
ول اسكەري كوميسسارياتتارداعى جانە مەديسينالىق تەكسەرىستەردەگى كەمشىلىكتەرگە دە نازار اۋداردى.
“بۇرىن مەديسينالىق كوميسسيا بالانىڭ دەنساۋلىعىن مۇقيات تەكسەرەتىن. ال ءقازىر بۇل جۇمىس ءفورمالدى سيپات العان. اسكەرگە جارامسىزدار دا ىرىكتەلىپ كەتىپ جاتادى. مۇنىڭ ءبارى باقىلاۋ مەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ السىرەۋىنەن”، — دەيدى ول.
ەرەجەپتىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى جىلدارى وفيسەرلىك قۇرامنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى دە تومەندەگەن. بۇل فاكتور اسكەردەگى ءتارتىپ پەن بەدەلگە تىكەلەي اسەر ەتەدى.
“ءقازىر وفيسەرلەردىڭ ايلىعى تومەن، ال تالاپ جوعارى. الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ ءالسىز. سوندىقتان جاس ماماندار بۇل قىزمەتكە قۇلشىنىسپەن كەلمەيدى. بۇرىن وفيسەر بولۋ – مارتەبە ەدى، ءقازىر ول تۇراقتى تابىس كوزى رەتىندە عانا قارالادى”، — دەيدى پولكوۆنيك.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جاعداي اسكەردەگى ءتارتىپتىڭ السىرەۋىنە، كادر تۇراقسىزدىعىنا جانە مورالدىق بەدەلدىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلگەن.
“وفيسەر — ساربازدىڭ ۇلگىسى بولۋى كەرەك. ەگەر باسشى ءوز بورىشىنا جاۋاپسىز قاراسا، سارباز دا سونى كورەدى. سول كەزدە اسكەري ءتارتىپ بۇيرىققا عانا سۇيەنىپ، ادامدىق قاتىناس جوعالادى”، — دەپ تۇيىندەدى ول.
جانات ەرەجەپ قازىرگى احۋالدى تۇزەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ جانە وتباسىنىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋ قاجەت ەكەنىن ايتادى.
“بۇل تەك قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ نەمەسە اسكەري بولىمدەردىڭ ماسەلەسى ەمەس. ءار اتا-انا، ءار مەكتەپ، ءار تاربيە وشاعى وسى ىسكە اتسالىسۋى ءتيىس. ءبىز بالالارىمىزدى قورقىپ ەمەس، سەنىممەن اسكەرگە جىبەرەتىن كۇنگە جەتۋىمىز كەرەك”، — دەدى ول.
پولكوۆنيكتىڭ پىكىرىنشە، ناقتى شەشىم تەك زەرتتەۋ مەن اشىق تالقىلاۋدان تۋادى.
“ماسەلەنى جاسىرۋ – شەشىم ەمەس. كەرىسىنشە، ونى قوعاممەن بىرگە زەرتتەپ، ناقتى شارا قابىلداۋ قاجەت. اسكەرگە بارۋ – ءقاۋىپ ەمەس، بورىش پەن ابىروي بولۋى كەرەك”، — دەپ قورىتىندىلادى ارداگەر.
ساۋالناما ناتيجەسى
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن DEMOSCOPE قوعامدىق پىكىرگە جەدەل مونيتورينگ جۇرگىزۋ بيۋروسى ەل ازاماتتارى اراسىندا “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قابىلداۋ” تاقىرىبىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىن.
2025 جىلدىڭ 28 تامىزى مەن 10 قىركۇيەگى ارالىعىندا وتكەن زەرتتەۋ ناتيجەسى قوعامنىڭ اسكەري سالاعا دەگەن كوزقاراسىندا ەكىۇداي پىكىر قالىپتاسقانىن كورسەتتى. ءبىر جاعىنان، قازاقستاندىقتاردىڭ 66،9%ء-ى ەل اسكەرىنىڭ سىرتقى قاۋىپكە توتەپ بەرە الاتىنىنا سەنەدى. ەكىنشى جاعىنان، رەسپوندەنتتەردىڭ باسىم بولىگى جارعىعا قايشى ارەكەتتەر، جەمقورلىق جانە ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ ەسكىلىگىنە الاڭدايتىنىن جەتكىزگەن.
ساۋالناما دەرەگىنە سايكەس، جاستاردىڭ اسكەري قىزمەتكە قاتىناسى دا كۇردەلەنىپ بارادى: 18–29 جاس ارالىعىنداعى رەسپوندەنتتەردىڭ نەبارى 32،4%ء-ى جاقىنىنىڭ اسكەرگە بارۋىن تولىق قولدايتىنىن ايتقان. سونىمەن قاتار، جاستار اراسىندا الىمجەتتىك پەن زورلىققا الاڭدايتىنداردىڭ ۇلەسى جوعارى — 40،6%.
اسكەردەگى قايعىلى جاعدايلار
سوڭعى اپتالاردا قازاقستاندا اسكەر قاتارىندا ەكى بىردەي قايعىلى جاعداي تىركەلىپ، قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. ءبىرى — الماتى وبلىسىندا، ەكىنشىسى — ماڭعىستاۋ وڭىرىندە.
قورعانىس مينيسترلىگى الماتى وبلىسىندا كوز جۇمعان 19 جاستاعى سارباز دىنمۇحاممەد شىناربەكتىڭ ولىمىنە قاتىستى تۇسىنىكتەمە بەردى. ۆەدومستۆو باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سەرىك بورامبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر.
“كەز كەلگەن اسىعىس پىكىر قاتە تارالىپ، تەرگەۋگە كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن. بۇل – اتا-انا ءۇشىن ورنى تولماس قازا، ءبىز ءۇشىن دە اۋىر سوققى. كوماندير رەتىندە ءبىز ءار ساربازدى جەكە تانيمىز، ولاردىڭ ءبىر جىلدىق قىزمەتىن بىرگە وتكەرەمىز. مۇنداي جاعداي بارىمىزگە اۋىر تيەدى”، – دەدى بورامبايەۆ.
بەلگىلى بولعانداي، دىنمۇحاممەد شىناربەك 2024 جىلدىڭ كوكتەمىندە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان. ونىڭ ەگىزى دانيال بىلتىر كۇزدە وتار گارنيزونىنا الىنعان ەكەن. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، مارقۇمنىڭ ءولىمى سۋيسيد دەپ حابارلانعانىمەن، تۋىستارى بۇل نۇسقاعا سەنبەيدى.
ءبىراق بۇل جالعىز وقيعا ەمەس. جۋىردا ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى №99116 اسكەري بولىمىندە جەتى ساربازدىڭ وزىنە قول جۇمساۋعا ارەكەتتەنگەنى انىقتالدى. بۇعان دەيىن تەك ءۇش سارباز تۋرالى ايتىلعانىمەن، كەيىن ولاردىڭ سانى ارتقانى بەلگىلى بولدى. بارلىعىنان دا قولدىڭ كۇرە تامىرىندا جاراقات ىزدەرى تابىلعان.
مەكەمە باسشىلىعىنىڭ سوزىنشە، ساربازدار پسيحياتريالىق ەمحانادا تەكسەرىلىپ، اۋىر پسيحيكالىق اۋىتقۋلار تابىلماعان.
“ءقازىر ولارعا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتىلىپ جاتىر، دارى-دارمەكپەن ەمدەۋ قولدانىلعان جوق”، – دەلىنگەن مينيسترلىك حابارلاماسىندا.
