Qoǵamda qalyptasqan uǵymdardyń biri- naǵyz er adam myqty bolýy kerek, jylamaýy tıis, árqashan kúshti bolyp, sezimin bildirmeýi qajet. Biraq bul ustanym er azamattardyń jan dúnıesine, psıhologıalyq kúıine keri áser etetini jasyryn emes. Osy taqyryp aıasynda biz tájirıbeli psıholog, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy, «Máńgilik» qoǵamdyq qorynyń jetekshisi Ibragım Aıdos Erbolulymen suhbattasyp, erler psıhologıasyndaǵy eń mańyzdy másele- álsiz kórinýden qorqý jaıynda áńgimelestik, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
«Er adam álsiz bolmaýy kerek»- bul qanshalyqty durys?
-Qoǵamda áli kúnge deıin «er adam álsiz bolmaýy kerek» degen túsinik nege saqtalyp otyr?
- Bul tarıhtyń tereńinen kele jatqan, ómir súrý men tiri qalý úshin qajet bolǵan áleýmettik baǵdar. Burynǵy zamanda er adamnyń kúshi tek óz ómirin emes, otbasynyń da amandyǵyn qamtamasyz etetin. Sol kezde myqtylyq- qajettilik edi.
Bizdiń mádenıette de er azamat- urpaq jalǵastyrýshy. Eger ákede ul bolmasa, «áýlet úziledi» degen senim qalyptasqan. Bul sóz bizge de tanys, janymyzǵa tıip turǵandaı áser etedi, sebebi osyndaı túsinikter sanamyzǵa bala kezden sińip qalǵan.
Sonymen qatar bul –óte tıimdi manıpýlásıa quraly. Biz ul balalardy kishkentaıynan ózimizge yńǵaıly etip «baǵdarlamalaımyz»: «jylama», «árqashan shyda», «er bala bolǵan soń mazalama». Bul- tárbıeleý emes, balany óz emosıasynan ajyratý. Qyzdarǵa da osyǵan uqsas shekteýler qoıylady: «sen qyzsyń, tynysh otyr», «aıqaılama», «ádemi bol, uqypty bol». Biraq emosıany basý- keıin kúrdeli ishki kúızelisterge alyp keledi.
-Erler men áıelderdiń emosıany bildirýdegi aıyrmashylǵy týa bitken be, álde bul tek tárbıeniń saldary ma?
-Bul suraqqa jaýap birjaqty emes. Erler men áıelderdiń emosıany bildirýdegi aıyrmashylyǵyna bıologıalyq jáne tárbıelik faktorlar qatar áser etedi.
Bıologıalyq turǵydan, áıelder emosıany erkinirek bildiredi, óıtkeni olardyń aǵzasyndaǵy estrogen gormony- empatıaǵa beıim etedi. Al er adamdarda testosteron kóp, ol kóbinese áreketke, sheshim qabyldaýǵa baǵdar beredi. Biraq bul aıyrmashylyqtar óte az jáne anyqtaýshy faktor emes.
Eń bastysy- sosıalızasıa, ıaǵnı tárbıeleý men qoǵamdaǵy róldik kútýler. Uldar bala kezinen: «sezimińdi kórsetpe», «jylama», «álsiz bolma» degen buıryqtarmen ósedi. Al qyzdarǵa kerisinshe- «sezimińdi aıt», «júregińdi tyńda» dep úıretiledi. Osylaısha, uldar emosıany ishte jasyrýǵa úırenedi, al qyzdar- bólisýge.
Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń (VOZ) zertteýleri boıynsha, Ortalyq Azıa elderinde emosıany bildirýdegi genderlik aıyrmashylyqtardyń basym bóligi- mádenı, ıaǵnı tárbıemen beriletin. Bul degenimiz- muny ózgertýge bolady. Qazirgi tańda bul ózgeris bilim berý arqyly júrip jatyr.
-Er azamattardyń álsiz bolýdan qorqýy qaı kezde jáne qalaı qalyptasady?
-Bul qorqynysh bala kezden, tipti mektepke deıingi jastan bastalady. Oǵan birinshi bolyp áser etetin orta- otbasy. Biz uldarǵa jıi: «jigit jylamaıdy», «sen myqtysyń», «jylasań, senimen oınamaımyz» degen sıaqty sózder aıtamyz. Bul sózder jaı ǵana tyıym emes- olar emosıany bildirýge tyıym salý, sezimnen uıalýǵa úıretý.
Eger bala jylasa nemese álsizdik kórsetse, ony kóbine mysqylmen, jazamen, nemquraıly qaraýmen jazalaıdy. Bul-úlken psıhologıalyq qysym. Al mektepke kelgende jaǵdaı ýshyǵa túsedi: basqa balalar «jumsaq», «sezimtal» uldardy shettetedi nemese mazaq etedi.
Qazaqstanda, ásirese dástúrli otbasylarda, ul bala «otbasynyń qorǵaýshysy» retinde tárbıelenedi. Bul rólde álsizdik kórsetý- tabý, ıaǵnı tyıym salynǵan. Eger mundaı balaǵa eshkim qoldaý kórsetpese, ol emosıalyq tosqaýyl ornatyp, sezimin syrtqa shyǵarmaıtyn adamǵa aınalady. Biraq, bul ishki tynyshtyq emes- bul ishki soǵys.
- Er adam emosıasyn ishte basqanda onyń boıynda ne bolady?
-Bul jaǵdaıdy bylaı elestetińiz: qaınap jatqan kástróldi qaqpaqpen qattylap jaýyp tastaǵandaı. Býdyń shyǵatyn jeri joq- ol jınala beredi, aqyr sońynda jarylady.
Emosıany ishte ustaý olardy joımaıdy.Kerisinshe, olar jınaqtalyp, adamnyń psıhıkasy men densaýlyǵyna áser ete bastaıdy. Psıhologıalyq turǵyda bul- turaqty alańdaýshylyq, depressıa, keıde «emosıonaldy jansyzdaný», ıaǵnı óz sezimin seze almaý.
Fızıologıalyq turǵydan alǵanda, aǵzada kortızol(stress gormony) artyp, júrek-qan tamyrlary aýrýlarynyń , uıqy buzylýynyń, ımýndyq júıeniń álsireýiniń qaýpi joǵarylaıdy. Uzaq ýaqyttyq áserleri- emosıalyq kúıreý (vygoranıe), alkogolızm, tipti sýısıd.
Statısıka boıynsha, álemde óz-ózine qol jumsaý derekteri erler arsynda 3-4 ese jıi kezdesedi. Qazaqstanda da bul kórsetkish joǵary- Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń derekterine súıensek, erler arasynda sýısıd pen alkogolızm deńgeıi óte alańdatarlyq , sebebi emosıany basý- qalypty minez-qulyq retinde qabyldanǵan.
-Álsiz bolýdan qorqý nege kóbine ashýǵa, tuıyqtyqqa nemese agresıaǵa aınalady?
- Bul- qorǵaný mehanızmi. Er adam óz álsizdigin moıyndaǵysy kelmeıdi, sebebi qorqady- «meni qabyldamaı qoıa ma», «álsiz dep sanaı ma» degen qorqynysh bar. Sondyqtan álsizdikti ashýmen nemese salqynqandylyqpen jasyrady.
Ashý- baqylaý ıllúzıasyn beredi. «Men jylap álsiz bolmaımyn, kerisinshe ashýlanam- men kúshtimin!» degen ishki ún paıda bolady. Tuıyqtyq- bas tartýdan, elenbeýden qashýdyń amaly.
Sonymen qatar, testosteron deńgeıi joǵary bolǵandyqtan, er adamdarda agresıany bildirý jıirek baıqalady. Mysaly, shyn máninde olar muńaıǵan, biraq ony ashý retinde shyǵarady. Bul, ókinishke qaraı, turmystyq zorlyq- zombylyqqa ákeletin jaǵdaılardyń da sebebi bolýy múmkin.
Mundaı kúı sıklge aınalady:sezimdi basý- jarylystarǵa, jarylystar- ókinishke, ókinish- taǵy da basýǵa aparady»,- deıdi psıholog maman.
Qoǵam er adamǵa kóp jaýapkershilik júkteıdi, biraq onyń júregindegi aýyrtpalyqty jeńildetýge jaǵdaı jasaı bermeıdi. Naǵyz myqtylyq- sezimnen qashýda emes, ony tanýda. Óz emosıańdy túsinip, ony moıyndaı bilý- bul tek ózińe ǵana emes, aınalańa da kórsetetin qurmettiń bir túri.
