قوعامدا قالىپتاسقان ۇعىمداردىڭ ءبىرى- ناعىز ەر ادام مىقتى بولۋى كەرەك، جىلاماۋى ءتيىس، ءارقاشان كۇشتى بولىپ، سەزىمىن بىلدىرمەۋى قاجەت. ءبىراق بۇل ۇستانىم ەر ازاماتتاردىڭ جان دۇنيەسىنە، پسيحولوگيالىق كۇيىنە كەرى اسەر ەتەتىنى جاسىرىن ەمەس. وسى تاقىرىپ اياسىندا ءبىز تاجىريبەلى پسيحولوگ، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، «ماڭگىلىك» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى يبراگيم ايدوس ەربولۇلىمەن سۇحباتتاسىپ، ەرلەر پسيحولوگياسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە- ءالسىز كورىنۋدەن قورقۋ جايىندا اڭگىمەلەستىك، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
«ەر ادام ءالسىز بولماۋى كەرەك»- بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟
-قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن «ەر ادام ءالسىز بولماۋى كەرەك» دەگەن تۇسىنىك نەگە ساقتالىپ وتىر؟
- بۇل تاريحتىڭ تەرەڭىنەن كەلە جاتقان، ءومىر ءسۇرۋ مەن ءتىرى قالۋ ءۇشىن قاجەت بولعان الەۋمەتتىك باعدار. بۇرىنعى زاماندا ەر ادامنىڭ كۇشى تەك ءوز ءومىرىن ەمەس، وتباسىنىڭ دا اماندىعىن قامتاماسىز ەتەتىن. سول كەزدە مىقتىلىق- قاجەتتىلىك ەدى.
ءبىزدىڭ مادەنيەتتە دە ەر ازامات- ۇرپاق جالعاستىرۋشى. ەگەر اكەدە ۇل بولماسا، «اۋلەت ۇزىلەدى» دەگەن سەنىم قالىپتاسقان. بۇل ءسوز بىزگە دە تانىس، جانىمىزعا ءتيىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى، سەبەبى وسىنداي تۇسىنىكتەر سانامىزعا بالا كەزدەن ءسىڭىپ قالعان.
سونىمەن قاتار بۇل –وتە ءتيىمدى مانيپۋلياسيا قۇرالى. ءبىز ۇل بالالاردى كىشكەنتايىنان وزىمىزگە ىڭعايلى ەتىپ «باعدارلامالايمىز»: «جىلاما»، «ءارقاشان شىدا»، «ەر بالا بولعان سوڭ مازالاما». بۇل- تاربيەلەۋ ەمەس، بالانى ءوز ەموسياسىنان اجىراتۋ. قىزدارعا دا وسىعان ۇقساس شەكتەۋلەر قويىلادى: «سەن قىزسىڭ، تىنىش وتىر»، «ايقايلاما»، «ادەمى بول، ۇقىپتى بول». ءبىراق ەموسيانى باسۋ- كەيىن كۇردەلى ىشكى كۇيزەلىستەرگە الىپ كەلەدى.
-ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ەموسيانى بىلدىرۋدەگى ايىرماشىلعى تۋا بىتكەن بە، الدە بۇل تەك تاربيەنىڭ سالدارى ما؟
-بۇل سۇراققا جاۋاپ ءبىرجاقتى ەمەس. ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ەموسيانى بىلدىرۋدەگى ايىرماشىلىعىنا بيولوگيالىق جانە تاربيەلىك فاكتورلار قاتار اسەر ەتەدى.
بيولوگيالىق تۇرعىدان، ايەلدەر ەموسيانى ەركىنىرەك بىلدىرەدى، ويتكەنى ولاردىڭ اعزاسىنداعى ەستروگەن گورمونى- ەمپاتياعا بەيىم ەتەدى. ال ەر ادامداردا تەستوستەرون كوپ، ول كوبىنەسە ارەكەتكە، شەشىم قابىلداۋعا باعدار بەرەدى. ءبىراق بۇل ايىرماشىلىقتار وتە از جانە انىقتاۋشى فاكتور ەمەس.
ەڭ باستىسى- سوسياليزاسيا، ياعني تاربيەلەۋ مەن قوعامداعى رولدىك كۇتۋلەر. ۇلدار بالا كەزىنەن: «سەزىمىڭدى كورسەتپە»، «جىلاما»، «ءالسىز بولما» دەگەن بۇيرىقتارمەن وسەدى. ال قىزدارعا كەرىسىنشە- «سەزىمىڭدى ايت»، «جۇرەگىڭدى تىڭدا» دەپ ۇيرەتىلەدى. وسىلايشا، ۇلدار ەموسيانى ىشتە جاسىرۋعا ۇيرەنەدى، ال قىزدار- بولىسۋگە.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ۆوز) زەرتتەۋلەرى بويىنشا، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ەموسيانى بىلدىرۋدەگى گەندەرلىك ايىرماشىلىقتاردىڭ باسىم بولىگى- مادەني، ياعني تاربيەمەن بەرىلەتىن. بۇل دەگەنىمىز- مۇنى وزگەرتۋگە بولادى. قازىرگى تاڭدا بۇل وزگەرىس ءبىلىم بەرۋ ارقىلى ءجۇرىپ جاتىر.
-ەر ازاماتتاردىڭ ءالسىز بولۋدان قورقۋى قاي كەزدە جانە قالاي قالىپتاسادى؟
-بۇل قورقىنىش بالا كەزدەن، ءتىپتى مەكتەپكە دەيىنگى جاستان باستالادى. وعان ءبىرىنشى بولىپ اسەر ەتەتىن ورتا- وتباسى. ءبىز ۇلدارعا ءجيى: «جىگىت جىلامايدى»، «سەن مىقتىسىڭ»، «جىلاساڭ، سەنىمەن وينامايمىز» دەگەن سياقتى سوزدەر ايتامىز. بۇل سوزدەر جاي عانا تىيىم ەمەس- ولار ەموسيانى بىلدىرۋگە تىيىم سالۋ، سەزىمنەن ۇيالۋعا ۇيرەتۋ.
ەگەر بالا جىلاسا نەمەسە السىزدىك كورسەتسە، ونى كوبىنە مىسقىلمەن، جازامەن، نەمقۇرايلى قاراۋمەن جازالايدى. بۇل-ۇلكەن پسيحولوگيالىق قىسىم. ال مەكتەپكە كەلگەندە جاعداي ۋشىعا تۇسەدى: باسقا بالالار «جۇمساق»، «سەزىمتال» ۇلداردى شەتتەتەدى نەمەسە مازاق ەتەدى.
قازاقستاندا، اسىرەسە ءداستۇرلى وتباسىلاردا، ۇل بالا «وتباسىنىڭ قورعاۋشىسى» رەتىندە تاربيەلەنەدى. بۇل رولدە السىزدىك كورسەتۋ- تابۋ، ياعني تىيىم سالىنعان. ەگەر مۇنداي بالاعا ەشكىم قولداۋ كورسەتپەسە، ول ەموسيالىق توسقاۋىل ورناتىپ، سەزىمىن سىرتقا شىعارمايتىن ادامعا اينالادى. ءبىراق، بۇل ىشكى تىنىشتىق ەمەس- بۇل ىشكى سوعىس.
- ەر ادام ەموسياسىن ىشتە باسقاندا ونىڭ بويىندا نە بولادى؟
-بۇل جاعدايدى بىلاي ەلەستەتىڭىز: قايناپ جاتقان كاسترولدى قاقپاقپەن قاتتىلاپ جاۋىپ تاستاعانداي. بۋدىڭ شىعاتىن جەرى جوق- ول جينالا بەرەدى، اقىر سوڭىندا جارىلادى.
ەموسيانى ىشتە ۇستاۋ ولاردى جويمايدى.كەرىسىنشە، ولار جيناقتالىپ، ادامنىڭ پسيحيكاسى مەن دەنساۋلىعىنا اسەر ەتە باستايدى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدا بۇل- تۇراقتى الاڭداۋشىلىق، دەپرەسسيا، كەيدە «ەموسيونالدى جانسىزدانۋ»، ياعني ءوز سەزىمىن سەزە الماۋ.
فيزيولوگيالىق تۇرعىدان العاندا، اعزادا كورتيزول(سترەسس گورمونى) ارتىپ، جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنىڭ ، ۇيقى بۇزىلۋىنىڭ، يممۋندىق جۇيەنىڭ السىرەۋىنىڭ ءقاۋپى جوعارىلايدى. ۇزاق ۋاقىتتىق اسەرلەرى- ەموسيالىق كۇيرەۋ (ۆىگورانيە)، الكوگوليزم، ءتىپتى سۋيسيد.
ستاتيستيكا بويىنشا، الەمدە وز-وزىنە قول جۇمساۋ دەرەكتەرى ەرلەر ارسىندا 3-4 ەسە ءجيى كەزدەسەدى. قازاقستاندا دا بۇل كورسەتكىش جوعارى- دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ەرلەر اراسىندا سۋيسيد پەن الكوگوليزم دەڭگەيى وتە الاڭداتارلىق ، سەبەبى ەموسيانى باسۋ- قالىپتى مىنەز-قۇلىق رەتىندە قابىلدانعان.
-ءالسىز بولۋدان قورقۋ نەگە كوبىنە اشۋعا، تۇيىقتىققا نەمەسە اگرەسسياعا اينالادى؟
- بۇل- قورعانۋ مەحانيزمى. ەر ادام ءوز السىزدىگىن مويىنداعىسى كەلمەيدى، سەبەبى قورقادى- «مەنى قابىلداماي قويا ما»، «ءالسىز دەپ ساناي ما» دەگەن قورقىنىش بار. سوندىقتان السىزدىكتى اشۋمەن نەمەسە سالقىنقاندىلىقپەن جاسىرادى.
اشۋ- باقىلاۋ يلليۋزياسىن بەرەدى. «مەن جىلاپ ءالسىز بولمايمىن، كەرىسىنشە اشۋلانام- مەن كۇشتىمىن!» دەگەن ىشكى ءۇن پايدا بولادى. تۇيىقتىق- باس تارتۋدان، ەلەنبەۋدەن قاشۋدىڭ امالى.
سونىمەن قاتار، تەستوستەرون دەڭگەيى جوعارى بولعاندىقتان، ەر ادامداردا اگرەسسيانى ءبىلدىرۋ جيىرەك بايقالادى. مىسالى، شىن مانىندە ولار مۇڭايعان، ءبىراق ونى اشۋ رەتىندە شىعارادى. بۇل، وكىنىشكە قاراي، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا اكەلەتىن جاعدايلاردىڭ دا سەبەبى بولۋى مۇمكىن.
مۇنداي كۇي سيكلگە اينالادى:سەزىمدى باسۋ- جارىلىستارعا، جارىلىستار- وكىنىشكە، وكىنىش- تاعى دا باسۋعا اپارادى»،- دەيدى پسيحولوگ مامان.
قوعام ەر ادامعا كوپ جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى، ءبىراق ونىڭ جۇرەگىندەگى اۋىرتپالىقتى جەڭىلدەتۋگە جاعداي جاساي بەرمەيدى. ناعىز مىقتىلىق- سەزىمنەن قاشۋدا ەمەس، ونى تانۋدا. ءوز ەموسياڭدى ءتۇسىنىپ، ونى مويىنداي ءبىلۋ- بۇل تەك وزىڭە عانا ەمەس، اينالاڭا دا كورسەتەتىن قۇرمەتتىڭ ءبىر ءتۇرى.
