Búgin búkil el Djekı Channyń astanaǵa kelgenin qýana habarlap jatyr. Djekı Channyń qupıaǵa toly ómiri týraly bir sát oılansańyz, onyń pende balasynyń túsine kirmes bul zaý bıikke tek talmas qajyr arqyly jetkenin bilesiz. Álemge qaıtalanbas taǵdyry arqyly sony iz tastaǵan akterdiń óner úshin emes, qarapaıym tirlik etý úshin de zor bodaý bergenin baǵamdaǵanda, eńbek pen terdiń qasıeti eske túsedi. Oqyrman qaýym onyń qaltarys pen bultarysqa toly ómir jolyn qaıta bir oı eleginen ótkizip, ózine ózi esep bergeni artyq bolmas dep túıdik.
[caption id="attachment_8107" align="alignnone" width="221"]
Djekı Chan: «Men jas kezimde qatty kedeı boldym. Men bir fýnd úshin bir kún boıy óte qaterli trúkterdi isteıtinmin».[/caption]
Onyń ákesi qarapaıym aspazshy, al anasy eden jýatyn qyzmetker edi. Ol ómirge kelýden buryn, áke-sheshesi eldegi azamattyq soǵystyń kesirinen elinen bosyp, adam aıtsa nanǵysyz qıyn kúnderdi bastan keshirýge májbúr boldy. Qatal taǵdyr anasyn eki qyzynan tirideı aıyrsa, ákesi eki ulynan kóz jazyp kete bardy. Bóten jer, bógde elge kelgennen keıin bes jyldan soń, uly dúnıege keldi. Olar da yrymshyl halyq edi, balasyna jańa ómir bastaǵan jańa eldi mekenniń esimin berdi. Joqshylyqtyń taqsiretin tartqan ata-ananyń sol kezde bosandyrǵan perzenthanaǵa beretin aqshalary da joq-tyn.
Perzenthanadan balasyn ala almaı, jan-jaqqqa shapqylap, qurap-suraǵan tıyn-tebenderimen ulyn ázer degende óz qoldaryna alǵan-dy. Qatal ómirdiń tálkegine túsken ata-ana uldaryn satyp jibermek te bolǵan. Alaıda, ol jeti jasqa shyqqan jyly áke-sheshesi ony satyp jibermese de, satqandaı bir is isteýge májbúr boldy. Qatigez taǵdyrdyń qyspaǵymen aspazshy ákesi otbasyn asyraý úshin sonaý qıanǵa, muhıttyń ar jaǵyndaǵy as úılerde jumys isteýge attandy. Sonymen, olar uldaryn sharasyzdan qatal rejımdegi bir dástúrli teatrǵa berdi. Kishkene balalardy qatigezdikpen tárbıeleıtin bul teatrdyń qataldyǵy sonshalyq, jattyǵý kezinde bala múgedek bolyp qalsa nemese zoryǵyp ólip ketse de, esh jaýapkershilik arqalamaıtyn edi. Ómirdiń synaǵyna taǵy da kez-kelgen ata-anasy bul jan túrshigetin shartqa da amalsyz kónip, balasyn soǵan tabystady da, alysqa, tym alysqa attanyp ketti. Sol zamanda olar úshin basqa tańdaý da joq-tyn.
[caption id="attachment_7873" align="alignleft" width="285"]
Djekı Chan: «Keıde men tynysh ómirdi, jeke tirshilikti saǵynamyn. Shirkin, basqalar meni tanymaı qalatyn kún bolsa dep armandap ketemin».[/caption]
Osylaısha, ol qatań rejımdegi teatrdyń qabyrǵasynda qatal tártippen shyńdalyp, al, ómirde ashtyq pen joqshylyqtyń bárin basynan ótkere júrip, jartasty jaryp shyqqan qaraǵaıdaı qaısar minezi arqyly ózin kúlli álemge moıyndatty, planetadaǵy eń tanymal adamnyń birine aınaldy. Ol - Djekı Chan bolatyn.
Iá, Djekı Chan onyń áke-sheshesi týǵanda qoıǵan esimi emes. Onyń ata-anasy Qytaıdaǵy komýnıser men ultshyldar arasyndaǵy azamattyq soǵystyń kesirinen, 1949 jyly Gonkongqa jer aýdaryp barǵannan keıin, kóp ótpeı dúnıege kelgen uldaryna qoıǵan aty - Chan Kong-Sang (Chan Kong-Sang陈港生) bolatyn. Bul Gonkongta týǵan degen maǵyna beredi. Keıin ákesi Gonkongtan muhıt asyp, Avstralıadaǵy Amerıka elshiliginiń aspazshysy bolyp, alty jasar ulyn Qytaı dástúrli opera úıine satyp ketkende, onyń aty Iýn Laý bolyp ózgerdi. Ol qytaı dástúrli opera úıinde on jyl boıy qatal tártippen akrobatıka men shyǵys jekpe-jek ónerine shyńdaldy. Opera úıinen Gankongtiń «úsh aıdahary» atanǵan áıgili Sammo Hong, Ien Báo jáne Djekı Chan tárbıelnenip shyqty. Bárimiz biletin Djekı Chan (Jackie Chan) onyń ónerdegi aǵylshynsha aty. Bul esimge ol 1976 jyly muhıttyń ar jaǵyndaǵy Kanberradaǵy ákesine qosylyp, sonda ýaqytsha qurylys jumysshysy bolyp júrgende ıe bolǵan-dy. Ol Avstralıada Djek (Jack) esimdi qurylysshy jigitke qolqanat bolǵandyqtan, jurtshylyq ony «kishi Djek» atap ketken, keıin kele bul aty qysqartylyp, « Djekı» (Jackie)-ge ózgerip, sodan bastap bul esim oǵan ómir boıy serik boldy. Al onyń ónerdegi qytaısha aty: Chen Lýn. Aıdahar degen maǵyna beredi. Aıtsa aıtqandaı, Qytaı aıdahary, árıne. Al Djekı Chandy qytaılardyń « kóke» dep ataıtynyn da aıtpaı ketýge bolmas. Qytaıda, Shyǵys Azıada, ásirese Gonkongta yqpaldy adamdardy qurmettep, «kóke» dep ataýdy dástúrge aınaldyrǵan. Máselen, Djekı Chandy búkil qytaılar «Daı Go» (大哥) dep ataıdy, munysy «kóke» degeni edi. Negizi Djekı Channyń bul attary týraly aıtqanda, onyń ómiriniń de óz kınolaryndaǵydaı shytyrman bolǵanyn baıqaı alamyz. Ótken ǵasyrdyń sońynda qytaı saıypqyrany Djekı Channyń ómirinde adamdy tańqaldyratyn taǵy bir tosyn oqıǵa oboldy. Toqsanynshy jyldardyń sońyna kelgende, ıaǵnı Djekı Chan Djekı Chan bolyp, kúlli álemge tanylyp, jasy qyryqtan asyp, elýge taman jaqyndaǵan shaǵynda, seksenniń seńgirine shyqqan Djekıdiń ákesi ulyn shaqyryp, ómir boıy jasyryp kelgen qupıanyń betin ashty. Ol ulyna: «Seniń atyń Djekı Chan emes, tegiń de Chan emes»,-dedi. Óziniń buryn Qytaıda qupıa agent bolǵanyn, teginiń Chan emes, Fang ekenin, qazirgi aty-jónderiniń de bári jalǵan at ekendigin pash etti. Djekı Chan sonda ǵana ákesiniń jaı ǵana aspazshy emes ekendigin bilgenin aıtady. Qytaıda burynǵy bılikte bolǵan ultshyldar partıasynyń qupıa agenti bolyp qyzmet atqarǵan Djekı Channyń ákesi Charlz Channyń shyn esimi Fang Dao Lon eken. Keıin azamattyq soǵys bastalyp, ultshyldar jeńiliske ushyrap, komýnıser bılikke kelgen 1949 jyly Djekı Channyń ákesi Gonkongqa izin sýytqan. Osy oqıǵadan keıin, 2000-jyldyń basynda ǵana, Djekı Chan týǵanda qoıylyǵan aty men tegin birdeı ózgertip, Fang Sı-Lýn(房仕龙) esimin aldy.
Toqsanynshy jyldardyń sońyna kelgende, ıaǵnı Djekı Chan Djekı Chan bolyp, kúlli álemge tanylyp, jasy qyryqtan asyp, elýge taman jaqyndaǵan shaǵynda, seksenniń seńgirine shyqqan Djekıdiń ákesi ulyn shaqyryp, ómir boıy jasyryp kelgen qupıanyń betin ashty. Ol ulyna: «Seniń atyń Djekı Chan emes, tegiń de Chan emes»,-dedi. Óziniń buryn Qytaıda qupıa agent bolǵanyn, teginiń Chan emes, Fang ekenin, qazirgi aty-jónderiniń de bári jalǵan at ekendigin pash etti.
Jarty ǵasyrǵa jýyq óner jolynda Djekı Chan mıllıardtaǵan jandardy óz fılmderine tánti etti. Onyń fılmderiniń álemniń túkpir-túkpirinde tanymal ekenine eshkim shúba keltirmeıdi. Qazir ol jer betindegi eń tanymal adamdardyń biri. Tipti, «Qytaı on eki músheli» kınosyn túsirý kezinde aıaqtaryna aıaq kıim kıýdi bilmeıtin, ejelgi turmys saltymen ómir súrip jatqan, nebary 25000 ǵana turǵyny bar Ońtústik Tynyq muhıttaǵy Vanýatýda aralyna barǵanda, búkil jergilikti turǵyndar: « Djekı! Djekı!»,-dep aıqaılaǵan eken. Sóıtse, ondaǵy turǵyndar Sılvestr Stallone men Djekı Chandy ǵana tanıtyn kórinedi.
«Keıde men tynysh ómirdi, jeke tirshilikti saǵynamyn. Shirkin, basqalar meni tanymaı qalatyn kún bolsa dep armandap ketemin», -deıdi bir suqbatynda akter tanymaldyqtan shynymen sharshaǵanyn aıtyp aqtarylyp. «Buryn rasynda meni eshkim tanymaýshy edi. Bir kúni tańerteń oıanǵanymnan bastap, búkil dúnıedegi kishkene baladan tartyp, qarıasyna deıin Djekı Chandy bir kórip tanıtyn boldy». Tanymaldylyqtan jalyqqan jannyń kúızelisin ózinen artyq eshkim bile almas.
«16 jasqa tolǵanymda ákem maǵan meniń erjetkenimdi, endi óz isime ózim jaýap beretin kezim kelgenin aıtty. Sosyn ol menen myna úsh iske ýáde berýdi surady: mafıalarǵa qosylmaýymdy, esirtkige jolamaýymdy jáne qumar oıynǵa áýestenbeýimdi surady. Keıin áke-sheshem Avstralıaǵa ketip, áı deıtin áje, qoı deıtin qoja joq kezderde, dostarym kelip, men ýáde bergen úsh iske zorlaýshy edi. Sebebi sol kezde, meniń aınalamdaǵy dostarymnyń barlyǵy sonymen aınalysatyn. Biraq, men sol kezderde ákeme bergen ýádelerimdi ishtaı qaıtalap, ózimdi tejeýmen boldym»,- deıdi ol. Djekı Chan sol kezdegi dostarynyń bireýiniń álde qashan o dúnıelik bolǵanyn, endi bireýiniń máńgilik qamaý jazasyna kesilip, temir torǵa túskenin aıtady.
Qazirshe sońǵy kınosy sanalatyn « Qytaı on eki músheli» fılminiń ystyǵy basylmaı jatyp, Gollıvýd juldyzdary Adrıanom Broýdı jáne Djon Kúsakpen birge «Aıdahar Semseri» (Dragon Blade) fılmin túsirýge kirisken. Jarty ǵasyrǵa jýyq óner jolynda júzden astam fılmde basty róldi somdap, mıllıardtaǵan kórermenderiniń kóz aıymyna aınalǵan ol: «Iá, men óte-óte uzaq ýaqytqa zeınetke shyqqym keledi. Alaıda basqalar maǵan keremet senarıler berip jatyr. Osy keremet jumystar meni kútip turǵany úshin, sol jumystardy men isteıtin bolǵanym úshin ózimdi baqytty sezinemin. Sondyqtan men aldaǵy bes jylda da qatty qarbalas bolmaqpyn»,- dedi jýyrda. «Iá, kınodan keıin kıno jáne kıno. Men Krıs Taker sıaqty bir kıno túsirip, úsh jyl demalatyn akteremespin»,- deıdi Qytaı saıypqyrany taǵy da.
[caption id="attachment_8110" align="alignright" width="200"]
Uly esirtkige baılanysty isti bolǵanda, Qytaı saıypqyrany taǵy da erlik tanytty, halqynan basyn ıip, keshirim surady.[/caption]
«Men jas kezimde qatty kedeı boldym. Men bir fýnd úshin bir kún boıy óte qaterli trúkterdi isteıtinmin»,- degen Djekı Chan qazir álemdegi eń baı adamdardyń biri. Djekı Channyń biri ózi – Azıada bólek ındýstrıa. Onyń menshiginde restorandar, teatrlar, kafe bıznesteri, kıim-keshek salondary, shoý bıznes stýdıalary, kemeler, mashınalar, ushaqtary men araq-sharap óndiretin fabrıkalary bar. «Men aqshaǵa alańdamaımyn. Men mashınany, kemeni ne ushaqty qalasam, satyp ala alamyn,-deıdi jas keziniń ózinde neshelegen «ferrarıi» men «porsheleri» bolǵan Djekı Chan. - Biraq qazir olar maǵan esh qyzyq emes. Qazir men ár kúni uqsas kıim kıemin... Meniń satyp alǵym keletini – ýaqyt. Qazir maǵan ýaqyt jetispeıdi».
Djekı Chan– óz últynyń naǵyz patrıoty. Ol Qytaıdyń birligi úshin óz múddesin umytýǵa ázir. Qytaı komýnıseriniń kesirinen áke-sheshesi elinen bosyp, adam aıtsa sengisiz qıyndyqtarǵa kezigip, tipti, ómir boıy aty men tegin ózgertip júrýge májbúr bolsa da, Djekı Chan áke kegin qýmaı, qytaıdyń birligi úshin, komýnıstik Qytaımen jaýlaspady. Qaıta damyǵan Gonkongte komýnıstik Qytaıdy dáriptedi. Ár suhbattary men málimdemelerinde, óziniń jerlersteri gonkongyqtar sıaqty ózgeniń soıylyn soqpady. Olarǵa Qytaı birligine shaqyratyn ıdeologıany dáriptedi.
«Men aqshaǵa alańdamaımyn. Men mashınany, kemeni ne ushaqty qalasam, satyp ala alamyn, - deıdi jas keziniń ózinde neshelegen «ferrarıi» men «porsheleri» bolǵan Djekı Chan. - Biraq qazir olar maǵan esh qyzyq emes. Qazir men ár kúni uqsas kıim kıemin... Meniń satyp alǵym keletini – ýaqyt. Qazir maǵan ýaqyt jetispeıdi» deıdi Djekı.
Ol IýNISEF elshisi, jabaıy janýarlardy qorǵaýshylardy qoldaýshy jáne Qytaıdaǵy bilim berý jobalarynyń demeýshisi. Gınnestiń rekordtar kitabyna áldeneshe ret kirgen eren tulǵa. «Biz 26 mektep qurdyq, áli de salyp jatyrmyz. Qytaıdyń keı jerindegi adamdardyń qandaı kedeı ekenin kórmeseńizder, bilmeısizder. Men kishkene kezimde kóbirek oqýdy armandaǵanymyn. Men bala kúnimde zańger, ınjener nemese dáriger bolýdy qıaldadym. Iá, biz ózimiz jetpegen armanǵa urpaǵymyzdy jetkizýimiz kerek. Men de Djeısıdi solaı bolsa dep tiledim. Alaıda, ol 15 jasqa kelip, ónerge baratynyn aıtqanda, áıelim jylap jiberdi. Men áıelimnen nege jylaǵanyn suraǵanymda, ol men óz kúıeýimdi osy mamandyq jolynda joǵaltyp aldym dep jaýap qaıtardy»,- degen Djekı Chan keıin ulynyń esirtki qoldanyp, túrmege otyratynyn bilmegen edi. Djekı Chan ákesine bergen úsh ýádesin óziniń uly Djeısıden almaǵan sıaqty. Bálkim, qıynshylyq kórmeı ósken uly úshin ol ýádelerdiń qadiri bolmady ma eken?.. Kim biledi, áıtpese, «jaqsydan jaman týady, júırikten shaban týady» degen ras bolsa kerek. Uly esirtkige baılanysty isti bolǵanda, Qytaı saıypqyrany taǵy da erlik tanytty, halqynan basyn ıip, keshirim surady: «Ulyma durys tárbıe bere almadym, halqymnyń aldynda kinálimin»,- dedi ol kúlli halyqtan ǵafý ótinip. Ulyna «qolyńmen istegendi moınyńmen kóter», – dep kesetti. Erdiń sózin aıtty. Iá, qytaılardyń kókesi solaı dedi. Al, bizdiń kókeler solaı isteı alar ma eken?
Talǵar DÁLELǴAZY.
