"Baıdıldınov. Neft" paraqshasyn júrgizýshi, munaı salasy boıynsha sarapshy Oljas Baıdildınov kópti oılandyrǵan suraqqa tolyqqandy jaýap beretin jelide jazba jarıalady. Ol óz jazbasynda Qazaqstan men arab elderiniń memlekettik búdjetin jiliktep shaǵyp, salystyra qarastyrady. Anyqtalǵan qyzyqty jaıt: arabtar tirnektep tapqan tabysyn kóbeıtip, jınaı beredi eken, al qazaq bıligi baryn satyp, qoldaǵy aqshany sýbsıdıa jáne taǵy da basqa sebepti-sebepsiz amaldarmen shasha beredi eken. Avtor stılısıkasyn saqtaý úshin Dalanews.kz saıty jazbany qazaqshalap, sol kúıinde jarıalaýdy jón kórip otyr.
"Blogty alyńyz, sholýlardy qarańyz, ıýtýby kórińiz, erinbegenniń bári Qazaqstan men Birikken Arab Ámirligin salystyryp álek. Biraq olardyń eshqaısysy eki memlekettiń búdjetin ómiri salystyryp kórmepti. Onysy beker endi. Popýlıs nemese haıp jasaǵysh bolsam, bul jaǵyn men de "jaýyp qoıa salar em"... Sondyqtan popýlıs bolmaǵanyma shúkir deńizder)
Sonymen, 2025 jylǵy BAÁ-niń memlekettik búdjeti 71,5 mlrd dıhram nemese 19,5 mlrd dollardy quraıdy! "Ne deıdi taǵy? Bir Dýbaı Marınanyń ózi búkil Qazaqstandy alyp qarastyrǵandaǵy qunǵa shaq keledi, 19,5 mlrd dollar deıdi me" dep birden myrs etip kúmándanǵan bolarsyz. Joq, asyqpańyz, olaı oılasańyz, jańylysasyz. Iá, Ámirlikterdiń búdjeti Qazaqstannan áldeqaıda az. Bizde de rekordtyq kólem, 2025 jyly – 25,8 trln teńge nemese 490 teńgemen eseptegende 52,6 mlrd dollar!
Sonda qalaı dersiz mundaıda, óıtkeni bizdiń búdjet Dýbaı/Ábý Dabıden 2,7 ese kóp, biraq halqymyz báribir kedeı ǵoı.
Árıne, bul aqshany halyq sanyna nemese el azamattaryna shaǵyp kórýge bolady. BAÁ-de shamamen 9,5 mln adam turady, onda da onyń shamamen 3 mıllıony ǵana el azamattary. Demek: QR-dyń bir azamatyna memlekettik búdjetten shyǵatyn shyǵyn 2,6 myń dollar bolsa, BAÁ-de turatyn bir azamatqa - 2,1 myń dollar, al BAÁ-niń óz azamatyna 6,5 myń dollar shyǵady eken. Iaǵnı, qazaqstandyqtarǵa qaraǵanda BAÁ azamattaryna 2,5 ese búdjet aqshasy qarastyrylady.
Biraq bul sıfrdy jetkiliksiz deseńiz, myna faktilerge nazar salaıyq:
Mundaǵy biz kórip júrgen - Dýbaı, Ábý Dabı jáne ózge de kóz qyzyqtyrar qalalar jekeniń aqshasyna salynǵan. 1980 jyldardan bastap BAÁ aımaǵyna (Taıaý Shyǵys jáne Soltústik Afrıka) trıllıondaǵan dollardyń tikeleı jáne janama sheteldik ınvestısıalary kelip quıylyp jatty, olardyń kópshiligi BAÁ-ge baǵyttalady (mysaly, Dýbaıda álemdegi barlyq munara krandarynyń shamamen 20% jumys isteıdi).
Dýbaı Marınany memleket salǵan joq! Memleket tek ınfraqurylym túzip, jaǵdaı jasady, boldy, qalǵanynyń bári – turǵyn úıler, saýda ortalyqtary, Blue Water Island jasandy araly jáne t.b. álemniń túkpir-túkpirinen kelgen satyp alýshylardyń qarajatyna salyndy. Sondyqtan Dýbaı/Ámirlikter qansha munaı óndiredi, ol jaǵy mańyzdy emes, bul bir-birin tolyqtyratyn, biraq bir-birinen táýelsiz eki bólek dúnıe. Mysaly, qazan aıynda Dýbaıdyń jyljymaıtyn múlik naryǵy taǵy da rekord ornatty - $16,7 mlrd! Iaǵnı, tek bir aıda eldiń jyldyq memlekettik búdjetiniń somasyna saı bastapqy jáne ekinshi deńgeıdegi naryqtarda mámileler jasalǵan!
BAÁ-ge óndirilgen munaıdy satýdan túsken qarajattan qaraǵanda ınvestısıalyq aqsha edáýir kóp keledi. Osyny jaqsylap túsinip alý kerek.
Onyń ústine búdjet aqshasy bizben salystyrǵanda eshteńeni sýbsıdıalamaıdy, baǵany rettemeıdi, bárin naryqtyń ózi retteıdi. Mysaly, Almatyda qoǵamdyq kólik bıletiniń naqty quny - 310 teńgeden asady, al belgilengen baǵa - 120 teńge. Aıyrmany búdjetten tóleımiz. 2024 jyly tasymaldaraýshylardy sýbsıdıalaýǵa 97,3 mlrd teńge nemese shamamen 200 mln dollar bólingen!!!
Bul degenińiz qyp-qyzyl, qyrǵyn aqsha!
Al búkil el boıynsha bul sıfr odan saıyn zoraıyp shyǵa keledi: tıimsiz ári ashyqtyǵy kúmándi sýbsıdıaǵa jumsalyp jatqan búdjet aqshasy. Sondyqtan búdjet tapshylyǵyn joıý úshin birinshi qolǵa alynýy kerek nárse – osyndaı sýbsıdıalar kólemin qysqartý.
Biz úlgi tutatyn Ámirlikter ekonomıkasy ashyqtyǵy men memlekettiń naryqtarǵa kóptep aralaspaýynyń arqasynda búkil álemnen ınvestısıa tartyp otyr, al Qazaqstandaǵy retteý júıesi ózge túgili óz ınvestorlarymyzdy da úrkitip jiberedi.
Jeme-jemge kelgende BAÁ búdjeti munaıdan túsken dollardy sýbsıdıaǵa, memlekettik shyǵyndarǵa jumsamaıdy, ol qorlarda saqtalady, ústemelenip otyrady.
ADIA, Abu-Dhabi Investment Authority (Ábý-Dabıdyń táýelsiz qory) ártúrli baǵam boıynsha 900 mıllıard dollar "turady" jáne búkil álem boıynsha ınvestısıa jasaıdy. Mysaly, bıyl tamyz aıynda olar baıyrdan kele jatqan qymbat óner týyndylary qoıylatyn Sotheby's (úlesi+ınvestısıa = $1 mlrd) aýksıon úıinen úles enshiledi. Odan bólek, Ábý Dabıdyń ADQ ulttyq ál-aýqat qory, Mubadala Investment Company memlekettik holdıńi jáne basqalar da bar.
Sodan keıin Bloomberg málimetinshe, kapıtaly 300 mlrd dollardan asatyn, álemdegi eń baı BAÁ-niń bıleýshi Ál-Nahaıan otbasy bar.
Al Qazaqstannyń memlekettik búdjetiniń jartysyna jýyǵy áleýmettik shyǵyndarǵa ketedi, damýǵa tek 10% kólemi jumsalady. Endi ózińiz oılap qarańyzshy, mundaıda Qazaqstanda qandaı da bir damý bolady degenge ózińiz senesiz be? Sonda biz tek bárin satyp, shashyp jatyrmyz...
Sýbsıdıa degen búdjet daǵdarysymen kúresýde Qazaqstanǵa esh múmkindik bermeıdi. Erte me, kesh pe olardy short kesý kerek bolady.
Barlyq derlik telegramm arnalarda, sonyń ishinde bılik mańaıyna jaqyn anonımderi Parlamenttiń tyǵyryqqa tirelgenin aıtady, ıaǵnı olarda eshqandaı ıdeıa joq.
Kóp moıynusyna bermeıtin, biraq damý úshin qajetti shara - tıimsiz sýbsıdıalardy qysqartý bolyp tabylady. Al mundaı ıdeıany qoldaı ketetin partıa tabylar ma eken, qalaı?..".
