"بايديلدينوۆ. نەفت" پاراقشاسىن جۇرگىزۋشى، مۇناي سالاسى بويىنشا ساراپشى ولجاس ءبايدىلدينوۆ كوپتى ويلاندىرعان سۇراققا تولىققاندى جاۋاپ بەرەتىن جەلىدە جازبا جاريالادى. ول ءوز جازباسىندا قازاقستان مەن اراب ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتىن جىلىكتەپ شاعىپ، سالىستىرا قاراستىرادى. انىقتالعان قىزىقتى جايت: ارابتار تىرنەكتەپ تاپقان تابىسىن كوبەيتىپ، جيناي بەرەدى ەكەن، ال قازاق بيلىگى بارىن ساتىپ، قولداعى اقشانى سۋبسيديا جانە تاعى دا باسقا سەبەپتى-سەبەپسىز امالدارمەن شاشا بەرەدى ەكەن. اۆتور ستيليستيكاسىن ساقتاۋ ءۇشىن Dalanews.kz سايتى جازبانى قازاقشالاپ، سول كۇيىندە جاريالاۋدى ءجون كورىپ وتىر.
"بلوگتى الىڭىز، شولۋلاردى قاراڭىز، يۋتۋبى كورىڭىز، ەرىنبەگەننىڭ ءبارى قازاقستان مەن بىرىككەن اراب امىرلىگىن سالىستىرىپ الەك. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ەكى مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىن ءومىرى سالىستىرىپ كورمەپتى. ونىسى بەكەر ەندى. پوپۋليست نەمەسە حايپ جاساعىش بولسام، بۇل جاعىن مەن دە "جاۋىپ قويا سالار ەم"... سوندىقتان پوپۋليست بولماعانىما شۇكىر دەڭىزدەر)
سونىمەن، 2025 جىلعى ءباا-نىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتى 71،5 ملرد ديحرام نەمەسە 19،5 ملرد دوللاردى قۇرايدى! "نە دەيدى تاعى؟ ءبىر دۋباي مارينانىڭ ءوزى بۇكىل قازاقستاندى الىپ قاراستىرعانداعى قۇنعا شاق كەلەدى، 19،5 ملرد دوللار دەيدى مە" دەپ بىردەن مىرس ەتىپ كۇماندانعان بولارسىز. جوق، اسىقپاڭىز، ولاي ويلاساڭىز، جاڭىلىساسىز. ءيا، امىرلىكتەردىڭ بيۋدجەتى قازاقستاننان الدەقايدا از. بىزدە دە رەكوردتىق كولەم، 2025 جىلى – 25،8 ترلن تەڭگە نەمەسە 490 تەڭگەمەن ەسەپتەگەندە 52،6 ملرد دوللار!
سوندا قالاي دەرسىز مۇندايدا، ويتكەنى ءبىزدىڭ بيۋدجەت دۋباي/ءابۋ دابيدەن 2،7 ەسە كوپ، ءبىراق حالقىمىز ءبارىبىر كەدەي عوي.
ارينە، بۇل اقشانى حالىق سانىنا نەمەسە ەل ازاماتتارىنا شاعىپ كورۋگە بولادى. باا-دە شامامەن 9،5 ملن ادام تۇرادى، وندا دا ونىڭ شامامەن 3 ميلليونى عانا ەل ازاماتتارى. دەمەك: قر-دىڭ ءبىر ازاماتىنا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن شىعاتىن شىعىن 2،6 مىڭ دوللار بولسا، باا-دە تۇراتىن ءبىر ازاماتقا - 2،1 مىڭ دوللار، ال ءباا-نىڭ ءوز ازاماتىنا 6،5 مىڭ دوللار شىعادى ەكەن. ياعني، قازاقستاندىقتارعا قاراعاندا ءباا ازاماتتارىنا 2،5 ەسە بيۋدجەت اقشاسى قاراستىرىلادى.
ءبىراق بۇل سيفردى جەتكىلىكسىز دەسەڭىز، مىنا فاكتىلەرگە نازار سالايىق:
مۇنداعى ءبىز كورىپ جۇرگەن - دۋباي، ءابۋ دابي جانە وزگە دە كوز قىزىقتىرار قالالار جەكەنىڭ اقشاسىنا سالىنعان. 1980 جىلداردان باستاپ ءباا ايماعىنا (تاياۋ شىعىس جانە سولتۇستىك افريكا) تريلليونداعان دوللاردىڭ تىكەلەي جانە جاناما شەتەلدىك ينۆەستيسيالارى كەلىپ قۇيىلىپ جاتتى، ولاردىڭ كوپشىلىگى باا-گە باعىتتالادى (مىسالى، دۋبايدا الەمدەگى بارلىق مۇنارا كراندارىنىڭ شامامەن 20% جۇمىس ىستەيدى).
دۋباي مارينانى مەملەكەت سالعان جوق! مەملەكەت تەك ينفراقۇرىلىم ءتۇزىپ، جاعداي جاسادى، بولدى، قالعانىنىڭ ءبارى – تۇرعىن ۇيلەر، ساۋدا ورتالىقتارى، Blue Water Island جاساندى ارالى جانە ت.ب. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ساتىپ الۋشىلاردىڭ قاراجاتىنا سالىندى. سوندىقتان دۋباي/امىرلىكتەر قانشا مۇناي وندىرەدى، ول جاعى ماڭىزدى ەمەس، بۇل ءبىر-بىرىن تولىقتىراتىن، ءبىراق بىر-بىرىنەن تاۋەلسىز ەكى بولەك دۇنيە. مىسالى، قازان ايىندا دۋبايدىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعى تاعى دا رەكورد ورناتتى - $16،7 ملرد! ياعني، تەك ءبىر ايدا ەلدىڭ جىلدىق مەملەكەتتىك بيۋدجەتىنىڭ سوماسىنا ساي باستاپقى جانە ەكىنشى دەڭگەيدەگى نارىقتاردا مامىلەلەر جاسالعان!
باا-گە وندىرىلگەن مۇنايدى ساتۋدان تۇسكەن قاراجاتتان قاراعاندا ينۆەستيسيالىق اقشا ەداۋىر كوپ كەلەدى. وسىنى جاقسىلاپ ءتۇسىنىپ الۋ كەرەك.
ونىڭ ۇستىنە بيۋدجەت اقشاسى بىزبەن سالىستىرعاندا ەشتەڭەنى سۋبسيديالامايدى، باعانى رەتتەمەيدى، ءبارىن نارىقتىڭ ءوزى رەتتەيدى. مىسالى، الماتىدا قوعامدىق كولىك بيلەتىنىڭ ناقتى قۇنى - 310 تەڭگەدەن اسادى، ال بەلگىلەنگەن باعا - 120 تەڭگە. ايىرمانى بيۋدجەتتەن تولەيمىز. 2024 جىلى تاسىمالداراۋشىلاردى سۋبسيديالاۋعا 97،3 ملرد تەڭگە نەمەسە شامامەن 200 ملن دوللار بولىنگەن!!!
بۇل دەگەنىڭىز قىپ-قىزىل، قىرعىن اقشا!
ال بۇكىل ەل بويىنشا بۇل سيفر ودان سايىن زورايىپ شىعا كەلەدى: ءتيىمسىز ءارى اشىقتىعى كۇماندى سۋبسيدياعا جۇمسالىپ جاتقان بيۋدجەت اقشاسى. سوندىقتان بيۋدجەت تاپشىلىعىن جويۋ ءۇشىن ءبىرىنشى قولعا الىنۋى كەرەك نارسە – وسىنداي سۋبسيديالار كولەمىن قىسقارتۋ.
ءبىز ۇلگى تۇتاتىن امىرلىكتەر ەكونوميكاسى اشىقتىعى مەن مەملەكەتتىڭ نارىقتارعا كوپتەپ ارالاسپاۋىنىڭ ارقاسىندا بۇكىل الەمنەن ينۆەستيسيا تارتىپ وتىر، ال قازاقستانداعى رەتتەۋ جۇيەسى وزگە تۇگىلى ءوز ينۆەستورلارىمىزدى دا ۇركىتىپ جىبەرەدى.
جەمە-جەمگە كەلگەندە ءباا بيۋدجەتى مۇنايدان تۇسكەن دوللاردى سۋبسيدياعا، مەملەكەتتىك شىعىندارعا جۇمسامايدى، ول قورلاردا ساقتالادى، ۇستەمەلەنىپ وتىرادى.
ADIA، Abu-Dhabi Investment Authority (ءابۋ-دابيدىڭ تاۋەلسىز قورى) ءارتۇرلى باعام بويىنشا 900 ميلليارد دوللار "تۇرادى" جانە بۇكىل الەم بويىنشا ينۆەستيسيا جاسايدى. مىسالى، بيىل تامىز ايىندا ولار بايىردان كەلە جاتقان قىمبات ونەر تۋىندىلارى قويىلاتىن Sotheby's (ۇلەسى+ينۆەستيسيا = $1 ملرد) اۋكسيون ۇيىنەن ۇلەس ەنشىلەدى. ودان بولەك، ءابۋ دابيدىڭ ADQ ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى، Mubadala Investment Company مەملەكەتتىك حولدينگى جانە باسقالار دا بار.
سودان كەيىن Bloomberg مالىمەتىنشە، كاپيتالى 300 ملرد دوللاردان اساتىن، الەمدەگى ەڭ باي ءباا-نىڭ بيلەۋشى ءال-ناحايان وتباسى بار.
ال قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى الەۋمەتتىك شىعىندارعا كەتەدى، دامۋعا تەك 10% كولەمى جۇمسالادى. ەندى ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، مۇندايدا قازاقستاندا قانداي دا ءبىر دامۋ بولادى دەگەنگە ءوزىڭىز سەنەسىز بە؟ سوندا ءبىز تەك ءبارىن ساتىپ، شاشىپ جاتىرمىز...
سۋبسيديا دەگەن بيۋدجەت داعدارىسىمەن كۇرەسۋدە قازاقستانعا ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى. ەرتە مە، كەش پە ولاردى شورت كەسۋ كەرەك بولادى.
بارلىق دەرلىك تەلەگرامم ارنالاردا، سونىڭ ىشىندە بيلىك ماڭايىنا جاقىن انونيمدەرى پارلامەنتتىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنىن ايتادى، ياعني ولاردا ەشقانداي يدەيا جوق.
كوپ مويىنۇسىنا بەرمەيتىن، ءبىراق دامۋ ءۇشىن قاجەتتى شارا - ءتيىمسىز سۋبسيديالاردى قىسقارتۋ بولىپ تابىلادى. ال مۇنداي يدەيانى قولداي كەتەتىن پارتيا تابىلار ما ەكەن، قالاي؟..".
