XXI ǵasyrdyń basty ustanymdarynyń biri – árbir adamnyń qoǵamnan óz ornyn taýyp, tolyqqandy ómir súrýine múmkindik jasaý. Bul qaǵıda, ásirese balalarǵa qatysty bolǵanda erekshe mańyzǵa ıe. Búginde Qazaqstanda erekshe bilim berý qajettilikteri bar (EBBQ) balalarǵa teń quqyq pen múmkindikter jasaý máselesi memlekettik saıasattyń mańyzdy baǵytyna aınalyp otyr. Bul baǵytta ınklúzıvti bilim berý modeli qolǵa alynyp, zańnamalyq jáne ınstıtýsıonaldyq negizder qalyptasyp keledi.
Inklúzıa – tek bilim berý júıesine emes, búkil qoǵamǵa qatysty túsinik
Qazaqstan 2008 jyly BUU-nyń Múgedekterdiń quqyqtary týraly konvensıasyna qosyldy, al 2015 jyly bul qujatty ratıfıkasıalady. Konvensıada múgedektigi bar adamdardyń bilim alýda teń múmkindikterge ıe bolýy, onyń ishinde jalpy bilim beretin mekemelerge qoljetimdilik, jeke qoldaý sharalary jáne beıimdelgen oqý baǵdarlamalarymen qamtamasyz etilýi qajettigi atap kórsetilgen.
Memlekettik deńgeıde Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» zańy men «Kemsitýsiz jáne ınklúzıvti qoǵam qurý tujyrymdamasy» negizinde ınklúzıa qaǵıdattary engizilip, damý kezeńderine sáıkes jańartylyp otyr.
Qoldanystaǵy júıe men jetistikterimiz qandaı?
QR Oqý-aǵartý mınıstrliginiń málimetinshe, 2025 jylǵa qaraı ınklúzıaǵa baǵyttalǵan 6 000-ǵa jýyq mektep bar. Bul eldegi jalpy mektepterdiń 90 paıyzyna jýyǵyn quraıdy. Mundaı mektepterde erekshe balalarǵa arnalǵan jeke oqý josparlary, beıimdelgen baǵalaý júıeleri, arnaıy jabdyqtalǵan synyptar men qoldaý kórsetetin pedagogıkalyq qyzmetkerler bar.
«Búginde 90 myńnan astam bala ınklúzıvti bilimmen qamtylǵan. Biz oqý prosesine ıkemdilik pen beıimdelý prınsıpterin engizdik. Oqý baǵdarlamalary ár balanyń qabileti men ereksheligine qaraı qurylady», - deıdi Oqý-aǵartý mınıstrliginiń Inklúzıvti jáne arnaıy bilim berý departamentiniń bas sarapshysy Janıa Qadyrbaeva.
2024 jyldan bastap kolejderde múmkindigi shekteýli adamdarǵa arnalǵan qabyldaý kvotasy 1 paıyzdan 10 paıyzǵa deıin ulǵaıdy. Sonymen qatar, «pedagog-assıstent» mamandyǵy tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý uıymdarynyń klasıfıkatoryna engizildi.
Infraqurylymdyq qoldaý men kadrlar daıarlaý jolǵa qoıylǵan
«Keleshek mektepteri» jobasy aıasynda jańa mektepter pandýstarmen, keń esiktermen, lıfttermen, arnaıy sanıtarlyq toraptarmen jáne psıhologıalyq-pedagogıkalyq súıemeldeý kabınetterimen tolyq qamtamasyz etiledi. 2024-2025 jyldary osy mektepterdegi 2000-nan astam pedagog biliktiligin arttyrdy. Onyń ishinde 60-qa jýyǵy ınklúzıvti bilim berý salasyna mamandanǵan arnaıy baǵdarlama boıynsha oqytyldy.
Biliktilikti arttyrý kýrstaryn uıymdastyrýmen «Órleý» ulttyq ortalyǵy aınalysady. Oqý modýlderi pedagogtarǵa balanyń oqý jetistigin baǵalaý, jeke oqý baǵdarlamalaryn jasaý, oqytýdyń balamaly ádisterin engizý daǵdylaryn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.
Áli de sheshimin kútken máseleler bar
Degenmen, qol jetkizilgen jetistiktermen qatar, elde sheshimin kútken túıtkilder de bar. Aıtalyq, aýyl mektepterinde ınklúzıvti orta áli de álsiz. Qalalyq aımaqtarmen salystyrǵanda, shalǵaı aýyldarda bilim berý ortasynyń ınfraqurylymy men kadrlyq qamtamasyz etilýi tómen.
Mamandar tapshylyǵy anyq baıqalady. Logopedter, defektologtar, psıhologtar, tútorlar jetispeıdi.
Bilim berýden tys qoldaý sharalary taǵy kóńil kónshitpeıdi. Bala sabaqtan shyqqan soń úıde, qoǵamda nemese serýen kezinde de kedergisiz orta men qoldaýǵa muqtaj.
Stıgma men túsinbeýshilikti de problema retinde atap ótý kerek. Kóptegen ata-analar men muǵalimder ınklúzıa uǵymynyń mánin tolyq túsine bermeıdi.
Halyqaralyq tájirıbe: Qazaqstan neni úırený kerek?
Mysaly, Fınlándıada ınklúzıvti bilim júıesi 1980-jyldary qalyptasyp, búginde álemge úlgi bolyp otyr. Onda erekshe qajettiligi bar oqýshylardy erte jastan anyqtap, arnaıy mamandar men mektep qaýymdastyǵy tyǵyz baılanysta jumys isteıdi. Ár mektepte tolyqqandy psıhologıalyq-pedagogıkalyq qyzmet bar.
Al Japonıada oqýshylarmen jumys isteıtin arnaıy daıyndyqtan ótken asıstentter júıesi jaqsy jolǵa qoıylǵan.
Qazaqstan osy elderdiń tájirıbesinen úlgi ala otyryp, ınstıtýsıonaldy úılestirýdi arttyrýy, ata-analarmen tyǵyz jumys júrgizýi jáne kópsalaly qoldaý júıesin keńeıtýi qajet.
Inklúzıa – bolashaqqa salynǵan kópir
Inklúzıvti qoǵam – bul tek erekshe qajettilikteri bar adamdardyń múddesin qorǵaý emes, búkil qoǵamnyń adamgershilik deńgeıin kóteretin qaǵıdat. Erekshe bala – qoǵamnan oqshaýlanýǵa emes, óz qabiletin damytýǵa laıyq tulǵa.
Inklúzıa saıasatyn damyta otyryp, Qazaqstan tek bilim berý salasynda ǵana emes, jalpy qoǵamda ádilettilik pen teńdikke bastar joldy qalyptastyrady.
«Balany qoǵamǵa beıimdeý emes, qoǵamdy balaǵa beıimdeý» – ınklúzıa fılosofıasynyń ózegi osy.
