Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń (AES) salynýyna baılanysty ıadrolyq energetıkalyq reaktorlardyń qaýipsizdigine qatysty kóptegen oryndy suraqtar týyndap otyr. Aıta keteıik, AES-tiń qaýipsiz jumysy — mundaı nysandardyń qurylysyn baǵalaýdaǵy basty faktorlardyń biri.
Qazaqstanda AES úshin ıadrolyq reaktordyń túri retinde 3+ býynǵa jatatyn zamanaýı sý-sýmen salqyndatylatyn eki kontýrly reaktor tańdaldy. Bul reaktorlar qaýipsizdiktiń biriktirilgen júıelerimen jabdyqtalǵan jáne kópdeńgeıli qorǵanys qaǵıdatyna negizdelgen. Bul júıelerge aktıvti jáne pasıvti qorǵanys elementteri jatady, olar reaktor jumysyndaǵy apattyq jaǵdaılardy ýaqtyly joıýǵa baǵyttalǵan.
Aktıvti júıeler syrtqy qýat kózi men operatordyń qatysýymen jumys isteıdi. Mundaı júıeler reaktordyń aktıvti aımaǵyn shuǵyl salqyndatýǵa, ıadrolyq reaksıany toqtatýǵa jáne reaktordyń rezervtik qýat kózderin qosýǵa múmkindik beredi. Degenmen, bul júıelerde "adam faktory" áser etýi múmkin – ıaǵnı operatordyń keshigip áreket etý yqtımaldyǵy bar. Sol sebepti reaktor qurylymynda pasıvti qorǵanys júıeleri de qarastyrylǵan. Olar adam qatysýynsyz jumys isteıdi, ári avtomatty túrde iske qosylady. Olarǵa mynalar jatady:
-
Bor qyshqylymen toltyrylǵan apattyq rezervýarlar. Eger reaktorda qysym tómendeıtin bolsa, aýyrlyq kúshi áserinen osy rezervýarlardan sý aktıvti aımaqqa túsip, ıadrolyq reaksıany avtomatty túrde toqtatady.
-
Bý generatorlaryn tabıǵı aınalym arqyly salqyndatý. Elektr qýaty sónip, nasos jumys istemeı qalsa da, sý jylýalmastyrǵyshtar arqyly tabıǵı túrde aınalyp, olardy qyzyp ketýden qorǵaıdy.
-
Reaktordy qorshaıtyn arnaıy beton qabaty (kontaınment). Bul temirbeton konstrýksıasy reaktor ishindegi artyq qysymǵa nemese syrtqy soqqyǵa (mysaly, ushaq qulaýy) tótep beredi jáne radıasıanyń syrtqa taralýyn boldyrmaıdy.
Osy biriktirilgen júıeler AES-tiń qaýipsiz ári senimdi jumys isteýin qamtamasyz etedi jáne Halyqaralyq Atom Energıasy Agenttiginiń (MAGATE) talaptary men usynymdaryna tolyq sáıkes keledi.
Aıta keterlik jaıt, Qazaqstan úshin tańdalǵan sý-sýmen salqyndatylatyn reaktor túri — álemdegi eń qaýipsiz reaktorlardyń biri bolyp sanalady. Búginde qoldanystaǵy ıadrolyq energetıkalyq reaktorlardyń jartysy — dál osy tıptegi reaktorlar. Jáne olardy qoldaný tarıhynda birde-bir iri apat tirkelmegen.
Óz tájirıbemmen bólissem, bizdiń Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda 1967 jyldan beri 6 MVt qýatty VVR-K sý-sýmen salqyndatylatyn zertteý reaktory jumys istep tur. Osy reaktor negizinde qaterli isikterdi dıagnostıkalaý men emdeýge arnalǵan radıofarmasevtıkalyq preparattar óndiriledi. Osy ýaqyt aralyǵynda birde-bir apattyq jaǵdaı bolmaǵanyn maqtanyshpen aıta alamyn.
Iadrolyq fızıka ınstıtýty bas dırektorynyń orynbasary Evgenıı Ermakov
