قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ (اەس) سالىنۋىنا بايلانىستى يادرولىق ەنەرگەتيكالىق رەاكتورلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى كوپتەگەن ورىندى سۇراقتار تۋىنداپ وتىر. ايتا كەتەيىك، اەس-تىڭ ءقاۋىپسىز جۇمىسى — مۇنداي نىسانداردىڭ قۇرىلىسىن باعالاۋداعى باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

قازاقستاندا اەس ءۇشىن يادرولىق رەاكتوردىڭ ءتۇرى رەتىندە 3+ بۋىنعا جاتاتىن زاماناۋي سۋ-سۋمەن سالقىنداتىلاتىن ەكى كونتۋرلى رەاكتور تاڭدالدى. بۇل رەاكتورلار قاۋىپسىزدىكتىڭ بىرىكتىرىلگەن جۇيەلەرىمەن جابدىقتالعان جانە كوپدەڭگەيلى قورعانىس قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن. بۇل جۇيەلەرگە اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى قورعانىس ەلەمەنتتەرى جاتادى، ولار رەاكتور جۇمىسىنداعى اپاتتىق جاعدايلاردى ۋاقتىلى جويۋعا باعىتتالعان.

اكتيۆتى جۇيەلەر سىرتقى قۋات كوزى مەن وپەراتوردىڭ قاتىسۋىمەن جۇمىس ىستەيدى. مۇنداي جۇيەلەر رەاكتوردىڭ اكتيۆتى ايماعىن شۇعىل سالقىنداتۋعا، يادرولىق رەاكسيانى توقتاتۋعا جانە رەاكتوردىڭ رەزەرۆتىك قۋات كوزدەرىن قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. دەگەنمەن، بۇل جۇيەلەردە "ادام فاكتورى" اسەر ەتۋى مۇمكىن – ياعني وپەراتوردىڭ كەشىگىپ ارەكەت ەتۋ ىقتيمالدىعى بار. سول سەبەپتى رەاكتور قۇرىلىمىندا ءپاسسيۆتى قورعانىس جۇيەلەرى دە قاراستىرىلعان. ولار ادام قاتىسۋىنسىز جۇمىس ىستەيدى، ءارى اۆتوماتتى تۇردە ىسكە قوسىلادى. ولارعا مىنالار جاتادى:

• بور قىشقىلىمەن تولتىرىلعان اپاتتىق رەزەرۆۋارلار. ەگەر رەاكتوردا قىسىم تومەندەيتىن بولسا، اۋىرلىق كۇشى اسەرىنەن وسى رەزەرۆۋارلاردان سۋ اكتيۆتى ايماققا ءتۇسىپ، يادرولىق رەاكسيانى اۆتوماتتى تۇردە توقتاتادى.

• بۋ گەنەراتورلارىن تابيعي اينالىم ارقىلى سالقىنداتۋ. ەلەكتر قۋاتى ءسونىپ، ناسوس جۇمىس ىستەمەي قالسا دا، سۋ جىلۋالماستىرعىشتار ارقىلى تابيعي تۇردە اينالىپ، ولاردى قىزىپ كەتۋدەن قورعايدى.

• رەاكتوردى قورشايتىن ارنايى بەتون قاباتى (كونتاينمەنت). بۇل تەمىربەتون كونسترۋكسياسى رەاكتور ىشىندەگى ارتىق قىسىمعا نەمەسە سىرتقى سوققىعا (مىسالى، ۇشاق قۇلاۋى) توتەپ بەرەدى جانە رادياسيانىڭ سىرتقا تارالۋىن بولدىرمايدى.

وسى بىرىكتىرىلگەن جۇيەلەر اەس-تىڭ ءقاۋىپسىز ءارى سەنىمدى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگىنىڭ (ماگاتە) تالاپتارى مەن ۇسىنىمدارىنا تولىق سايكەس كەلەدى.

ايتا كەتەرلىك جايت، قازاقستان ءۇشىن تاڭدالعان سۋ-سۋمەن سالقىنداتىلاتىن رەاكتور ءتۇرى — الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپسىز رەاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇگىندە قولدانىستاعى يادرولىق ەنەرگەتيكالىق رەاكتورلاردىڭ جارتىسى — ءدال وسى تيپتەگى رەاكتورلار. جانە ولاردى قولدانۋ تاريحىندا بىردە-بىر ءىرى اپات تىركەلمەگەن.

ءوز تاجىريبەممەن بولىسسەم، ءبىزدىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا 1967 جىلدان بەرى 6 مۆت قۋاتتى ۆۆر-ك سۋ-سۋمەن سالقىنداتىلاتىن زەرتتەۋ رەاكتورى جۇمىس ىستەپ تۇر. وسى رەاكتور نەگىزىندە قاتەرلى ىسىكتەردى دياگنوستيكالاۋ مەن ەمدەۋگە ارنالعان راديوفارماسيەۆتيكالىق پرەپاراتتار وندىرىلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا بىردە-بىر اپاتتىق جاعداي بولماعانىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن.

يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ەۆگەنيي ەرماكوۆ