Jýyrda Qazaqstandaǵy alǵashqy AES-ti salý boıynsha jol kartasy bekitildi. Osy oraıda Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń bas dırektory Saıabek Sahıev mańyzdy saýaldarǵa jaýap berdi, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
– Atom elektr stansıasyn salýǵa ǵylymı-tehnıkalyq qoldaý neni qamtıdy jáne ol nege sonshalyqty mańyzdy?
Ǵylymı-tehnıkalyq qoldaý degenimiz – bul atom elektr stansıasy jobasynyń barlyq kezeńin táýelsiz saraptaý jáne uıymdastyrý. Bul tek baqylaý emes, jobalyq sheshimderdi taldaý, táýekelderdi modeldeý, esepteýlerdi tekserý jáne AEHA (Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttik) usynǵan halyqaralyq standarttardyń saqtalýyn baqylaý sıaqty jumystarǵa ǵalymdar men tehnıkalyq mamandardyń tereń qatysýy. Onsyz jobanyń naqty qaýipsizdigi men ornyqtylyǵy týraly aıtý múmkin emes. Ǵylymı-tehnıkalyq qamtamasyz etý alań tańdaý kezeńinen bastap, paıdalanýǵa berilgenge deıingi barlyq prosesti qamtıdy. Buǵan radıasıalyq qaýipsizdik, kadr daıarlaý, retteýshi organdarǵa arnalǵan qujattamamen jumys ta kiredi. Ásirese, AES alǵash ret salynatyn elderde bul qoldaý ishki jáne halyqaralyq deńgeıde ashyqtyq pen senimdi qamtamasyz etetin mańyzdy kepilge aınalady.
– Qazaqstanda osyndaı qoldaýdy qamtamasyz etý úshin qandaı tájirıbe men ǵylymı áleýet bar?
Qazaqstannyń negizi berik – bul táýelsizdik jyldarynda qaıta qaralyp, damytylǵan ıadrolyq mura. Elde myqty ǵylymı ortalyqtar bar: Almatydaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýty men Kýrchatovtaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyq. Olar ondaǵan jyl boıy tek teorıamen emes, naqty zertteýlermen aınalysyp keledi. Biz halyqaralyq jobalarǵa qatysyp, naqty obektilermen, onyń ishinde zertteý reaktorlarymen jumys istedik, materıaldarǵa synaq júrgizdik, radıasıalyq baqylaý máselelerin zerttedik. Qazaqstandyq ǵalymdar halyqaralyq talaptardy jaqsy meńgergen, AEHA-men jumys tájirıbesi bar jáne prosesti jaı ǵana baqylap qoımaı, ǵylymı ustanym qalyptastyryp, ony qorǵaı alýǵa daıyn. Bul ásirese sheteldik tehnologıa jetkizýshilermen jumys istegende mańyzdy. El ishinde tehnologıalyq sheshimderdi teń dárejede talqylaı alatyn jáne qajet bolǵan jaǵdaıda qatań suraqtar qoıatyn ǵylymı ortalyq bolýy tıis.
– Bul jumysta Iadrolyq fızıka ınstıtýty qandaı ról atqara alady?
Iadrolyq fızıka ınstıtýty – Qazaqstandaǵy praktıkalyq ǵylymı saraptamanyń basty ortalyqtarynyń biri. Onyń múmkindikteri shynymen biregeı: munda SSR-Q ǵylymı zertteý reaktory, radıasıalyq synaq júrgizýge arnalǵan zerthanalar, radıoaktıvti shyǵaryndylardy taldaý, shtattan tys jaǵdaılardy modeldeý, halyq pen qorshaǵan ortany qorǵaý ádistemelerin ázirleý múmkindikteri bar. Mańyzdy artyqshylyqtarynyń biri – ınstıtýttyń AES jobalaýshylary usynǵan esepteýlerge táýelsiz verıfıkasıa júrgizý qabileti. Bul degenimiz – sheteldik tarap usynǵan kez kelgen sandar men modelderdi bizdiń óz ǵalymdarymyz qaıta teksere alady. Sondaı-aq ınstıtýt ıadrolyq qaýipsizdik, radıasıalyq baqylaý, dozımetrıa boıynsha mamandar daıarlaýǵa qatysa alady – bul tek bolashaq stansıa úshin emes, búkil sala úshin qajet. IaFI-diń bedeli halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵan, ıaǵnı bul Qazaqstannyń halyqaralyq sarapshylarmen teń dárejede sóılese alatynyn bildiredi.
– Búginde Qazaqstan úshin atom energetıkasyn ǵylymı-tehnıkalyq súıemeldeýdiń qandaı baǵyttary ózekti?
Búginde Qazaqstan atom jobalaryn ǵylymı-tehnıkalyq súıemeldeýdi damytýdy negizgi baǵyttardyń biri retinde qarastyryp otyr. Munda keshendi tásil mańyzdy ról atqarady: joǵary bilikti mamandar daıarlaý men ǵylymı bazany nyǵaıtýdan bastap, beıindi ınstıtýttar, tehnıkalyq uıymdar men retteýshi organdar arasyndaǵy turaqty ózara árekettestik júıesin qurýǵa deıingi jumystar. Atap aıtqanda, tehnıkalyq sheshimderge táýelsiz saraptamalyq baǵa berý máselelerine erekshe nazar aýdarylýda. Bul halyqaralyq qatysýmen júzege asyrylatyn jobalar úshin asa ózekti. Osy oraıda, otandyq ǵylymı uıymdardyń jobalyq parametrlerdi, esepteýlerdi jáne qaýipsizdik negizdemelerin taldaýǵa qatysýy asa mańyzdy. Sondaı-aq, halyqaralyq yntymaqtastyq, tájirıbe almasý, sondaı-aq qoǵamnyń ıadrolyq energetıka máselelerindegi ashyqtyǵy men habardarlyǵyn arttyrýǵa baǵyttalǵan ǵylymı-aǵartýshylyq jumys ta ózekti. Munyń barlyǵy elimizde atom salasyn qoldaýdyń zamanaýı, ornyqty ári qaýipsiz júıesin qalyptastyrýǵa septigin tıgizedi.
